«Θεὸς ἐφανερώθη»
Ι
Εἰς Α΄ Τι 3,16 λέγεται περὶ τοῦ ἐνανθρωπήσαντος Χριστοῦ ὅτι θεὸς ἐφανερώθη ἐν σαρκί. ῾Η Vulgata καὶ αἱ νεώτεραι κριτικαὶ ἐκδόσεις τοῦ πρωτοτύπου ἐπιλέγουν τὴν γραφὴν ὃς ἐφανερώθη ἐν σαρκί. Προτιμῶμεν τὴν γραφὴν θεὸς ἐφανερώθη, διὰ τοὺς ἑξῆς λόγους.
α) ᾿Εν τῇ ἀμέσῳ χειρογράφῳ παραδόσει κρινομένῃ καὶ κατὰ ποιότητα καὶ κατὰ ποσότητα ὑπερισχύει κατὰ πολὺ ἡ γραφὴ θεός. ῾Η ἄμεσος χειρόγραφος παράδοσις παρατίθεται εἰς τὰς ἐκδόσεις Merk, Nestle, Aland.
β) ᾿Εν τῇ ἐμέσῳ ὡσαύτως. Τὴν ἔμμεσον χειρόγραφον παράδοσιν γνωρίζομεν ἐν μέρει μὲν ἐκ τῶν εἰρημένων ἐκδόσεων, περισσότερον δὲ ἐξ ἰδιαιτέρας ἐρεύνης. Βλέπε ᾿Ιωάννου Χρυσ., Εἰς τὴν Α΄ πρὸς Τιμόθεον, h.l., PG 62,555· Λόγος εἰς τὸν ἅγιον Φιλογόνιον, 4 PG 48,753. Θεοδωρήτου, Εἰς τὴν Α΄ πρὸς Τιμόθεον, h.l., PG 82,809d. ᾿Ιωάννου Δαμασκ., Εἰς τὴν Α΄ πρὸς Τιμόθεον, h.l., PG 95,1008c. Οἰκουμενίου, Εἰς τὴν Α΄ πρὸς Τιμόθεον, h.l., PG 119,164ab· παρὰ τῷ Οἰκουμενίῳ καὶ ὁ Κύριλλος ᾿Αλεξανδρείας συμφωνῶν. Θεοφυλάκτου, Εἰς τὴν Α΄ πρὸς Τιμόθεον, h.l., PG 125,49d.
γ) ῾Η φράσις τοῦ ᾿Ιγνατίου θεοῦ ἀνθρωπίνως φανερουμένου (᾿Εφεσ. 19,3) καὶ τῆς ἐπιστολῆς τοῦ «Βαρνάβα» Ἴδε πάλιν ᾿Ιησοῦς, οὐχὶ υἱὸς ἀνθρώπου ἀλλὰ υἱὸς τοῦ Θεοῦ, τύπῳ δὲ ἐν σαρκὶ φανερωθείς (12,10) συνηγοροῦν ὑπὲρ τῆς γραφῆς θεός.
δ) Παλαιογραφικῶς τὸ θεὸς γράφεται πάντοτε ØC ἢ Øσ ἢ Øς· ἐὰν δι᾿ ἐλαχίστης φθορᾶς ἀφανισθῇ ἢ δι᾿ εὐλογωτάτης ἀβλεψίας παροραθῇ ἡ ἐντὸς τοῦ Ø στιγμή, ἔχομεν ἀμέσως OC, ἤτοι τὴν ἀντωνυμίαν ὅς. Καὶ τοῦτο ἅπαξ μόνον ἐὰν συμβῇ, δημιουργεῖται ἀκολούθως οἰκογένεια ὁλόκληρος χειρογράφων κληρονομοῦσα τὸ λάθος.
ε) ᾿Εὰν ἐρευνήσῃ τις εἰς μεγάλην ἔκτασιν τὸ πρὸ τοῦ χωρίου κείμενον, δὲν θὰ εὕρῃ ὄνομα, εἰς τὸ ὁποῖον ἀναφέρεται ἡ ἀναφορικὴ ἀντωνυμία ὅς. Τοῦτο βεβαίως πειρῶνταί τινες νὰ ἐξηγήσουν ἐκλαμβάνοντες τὸ ἐδάφιον ὡς ἑξάστιχον στροφὴν ἀρχαιοτάτου λειτουργικοῦ ὕμνου, ἐν τῷ ὁποίῳ ἀνεφέρετο κατὰ τοὺς ὑπολογισμούς των εἰς προηγουμένην στροφὴν ὁ Χριστός, εἰς αὐτὸν δὲ ἀνεφέρετο ἐν συνεχείᾳ τὸ ἀναφορικὸν ὅς. ᾿Αλλὰ τὸ ἐπιχείρημα τοῦτο εἶναι λίαν ἐξεζητημένον καὶ αὐθαίρετον. ῾Η μέθοδος νὰ χαρακτηρίζεται οἱονδήποτε ἐδάφιον ὡς λειτουργικὸς ὕμνος καὶ οἱαδήποτε ἔκφρασις ὡς λειτουργικὸς ὅρος, διὰ νὰ ἐξοικονομηθοῦν ἐκ τοῦ μηδενὸς προϋποθέσεις πρὸς κατοχύρωσιν ποικίλων ἀτεκμηριώτων ἀπόψεων, εἶναι ἀδόκιμος.
(Στεργίου Σάκκου, «῾Ο Πατήρ μου μείζων μού ἐστιν», Α΄, κριτικὴ κειμένου καὶ ἑρμηνεία, Θεσαλονίκη 1968)
ΙΙ
Οἱ ῾Εβραῖοι τῆς ᾿Αλεξανδρείας στὴν ἀρχή, στὰ προχριστιανικά τους δηλαδὴ χειρόγραφα τῶν ῾Εβδομήκοντα, γιὰ λόγους οἰκονομίας χώρου καὶ χρόνου ἔγραφαν τὶς πιὸ πολύχρηστες λέξεις συντομογραφικῶς, ὅπως τώρα γράφουμε Κων/νος Κων/λις Θεσ/κη. καὶ ἀσφαλῶς εἶναι φυσικὸ ὅτι οἱ πιὸ πολύχρηστες λέξεις στὴ Βίβλο εἶναι τὰ ὀνόματα θεὸς Κύριος πνεῦμα ᾿Ισραὴλ ᾿Ιερουσαλὴμ καὶ λίγα ἄλλα. ἔγραφαν λοιπὸν ΚΣ ΘΣ ΠΝΑ ΟΥΝΟΣ ΙΗΛ ΙΛΗΜ ἀντὶ ΚΥΡΙΟΣ ΘΕΟΣ ΠΝΕΥΜΑ ΟΥΡΑΝΟΣ ΙΣΡΑΗΛ ΙΕΡΟΥΣΑΛΗΜ κ.λπ..
Αὐτὰ τὰ 20 περίπου βραχυγραφημένα ὀνόματα στοὺς Ο΄ εἶναι τὰ λεγόμενα «ἱερὰ ὀνόματα» (nomina sacra)· εἶναι τὰ θς Κς Ις Χς πνα πνικὸς πηρ μηρ ἄνος ἀνινος οὐνὸς Δαδ ᾿Ιηλ ᾿Ιλὴμ στρὸς στρικὸς σηρ σρία, ποὺ διαβάζονται θεὸς Κύριος ᾿Ιησοῦς Χριστὸς πνεῦμα πνευματικὸς πατὴρ μήτηρ ἄνθρωπος ἀνθρώπινος οὐρανὸς Δαυῒδ ᾿Ισραὴλ ᾿Ιερουσαλὴμ σταυρὸς σταυρικὸς σωτὴρ σωτηρία. στὴν Καινὴ Διαθήκη μόνο μία παρανάγνωσι προέκυψε ἐξ αἰτίας αὐτῆς τῆς βραχυγραφήσεως καὶ μόνο σ᾿ ἐλάχιστα ἀλεξανδρινὰ παπυρικῆς καταγωγῆς χειρόγραφα, στὸ Α΄ Τι 3,16 ØΣ ΕΦΑΝΕΡΩΘΗ ΕΝ ΣΑΡΚΙ, πού, ἀντὶ νὰ μεταγραφῇ θεὸς ἐφανερώθη ἐν σαρκί, μεταγράφηκε ὃς ἐφανερώθη ἐν σαρκί, ἐπειδὴ σὲ πάπυρο πρῶτα φθάρηκε ἡ τελεία ποὺ ἦταν μέσα στὸ πρῶτο γράμμα Ø, παρ᾿ ὅλο ποὺ ἡ προκύψασα ἀναφορικὴ ἀντωνυμία ὃς δὲν ἀναφέρεται σὲ κανένα ὄνομα ποὺ νὰ προηγῆται μέσα στὸ κείμενο. καὶ υἱοθέτησαν στὶς μέρες μας αὐτὴ τὴν ξεκάρφωτη παρανάγνωσι μεγάλοι δῆθεν κριτικοὶ ἐκδότες καὶ ἑρμηνευταὶ τῶν προτεσταντῶν καὶ πολλοὶ δικοί μας βιβλικοὶ καθηγηταὶ πανεπιστημίου ποὺ μαθήτευσαν στοὺς προτεστάντες ἐκείνους. ἐπειδὴ ἀπὸ παλαιογραφία κι ἀρχαῖα χειρόγραφα τῆς Βίβλου δὲν ξέρουν οὔτε γρῦ...
(Κωνσταντίνου Σιαμάκη, «῎Ασκοπα κεφαλαῖα, δασεῖες καὶ περισπωμένες», Συμβολή, τεῦχος 16, ᾿Οκτώβριος-Δεκέμβριος 2006)