Πῶς ἐκπονήθηκε
ἡ πατριαρχικὴ ἔκδοσι τῆς Καινῆς Διαθήκης;
Τὸ κείμενο ποὺ ἀκολουθεῖ εἶναι ἡ εἰσαγωγὴ τῆς Καινῆς Διαθήκης, ποὺ μὲ πατριαρχικὴ ἀνάθεσι ἐξέδωκε ὁ Βασίλειος Ἀντωνιάδης (1851-1932), βαρὺς ἐπιστήμων τῆς ἑλληνικῆς, σεμνὸς καὶ ἀκάματος στὰ βιβλικὰ κείμενα, Παλαιᾶς καὶ Καινῆς Διαθήκης, καὶ ὄχι μόνο, καθηγητὴς τῆς θεολογικῆς σχολῆς τῆς Χάλκης, πολυγράφος καὶ πολύγλωσσος. Ὁ ἴδιος δὲν τὸ ὀνομάζει οὔτε πρόλογο οὔτε εἰσαγωγή. Τὸ προτάσσει ἁπλῶς χωρὶς τίτλο στὴν Α΄ καὶ Β΄ ἔκδοσι (1904 καὶ 1912 ἀντιστοίχως). Σ’ αὐτὸ ἐκθέτει τὸν τρόπο μὲ τὸν ὁποῖο ἐργάστηκε ἐπὶ 6 χρόνια, γιὰ ν’ ἀποκτήσῃ ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία τὴ δική της Καινὴ Διαθήκη καὶ νὰ παραιτηθῇ ἀπὸ τὴ χρῆσι προτεσταντικῶν ἐκδόσεων, ποὺ δὲν ἀποτελοῦν καύχημα τοῦ χριστιανικοῦ κόσμου.
Ἡ κριτικὴ ἔκδοσι τοῦ Ἀντωνιάδου εἶναι αὐθεντικὴ μοναδικὴ καὶ ἀσύγκριτη. Καταρτίστηκε μὲ βάσι τὰ ἀξιοπιστότερα χειρόγραφα τῶν Εὐαγγελίων, Πράξεων, Ἐπιστολῶν καὶ Ἀποκαλύψεως, ποὺ εἶχε σὲ χρῆσι ἡ ζῶσα Ἐκκλησία ἀπὸ τοὺς πρώτους αἰῶνες, καὶ στὴ διαδρομὴ τῶν δύο χιλιετηρίδων ἔμειναν σχεδὸν ἀναλλοίωτα, καθὼς παρουσίαζαν ἐλάχιστες ἐπουσιώδεις διαφορές.
Τὴν ὤθησι στὸν Β. Ἀντωνιάδη ἔδωσε ὁ πιστὸς καὶ λόγιος πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Κωνσταντῖνος Ε΄ (Βαλλιάδης), ποὺ ὡς ἀρχιμανδρίτης σπούδασε καὶ στὴ Δύσι, ὅπου ἰδίοις ὄμμασι διαπιστώνοντας τὴν ἀθεόφοβη μεταχείρησι τῶν ἱερῶν κειμένων ἀπὸ τὰ χριστώνυμα συγκροτήματα τῆς Δύσεως, ὡδηγήθηκε στὴν ἀπόφασι, μὲ τὴν πρώτη εὐκαιρία, νὰ ἐκδώσῃ γιὰ τὴν Ἀνατολικὴ Ἐκκλησία τὴν κατάλληλη Καινὴ Διαθήκη. Τὴν ἰδέα καλλιεργοῦσε ἐπὶ 18 χρόνια ὡς μητροπολίτης Χίου καὶ μὲ τὴν ἐκλογή του τὸ 1897 ὡς πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως τὴν ἔθεσε σὲ ἐφαρμογή, προκρίνοντας ὡς ἐκπονητὴ τὸν ἀπαράμιλλο ἐπιστήμονα κειμένων, τὸν ἀθόρυβο Βασίλειο Ἀντωνιάδη. Μετὰ ἀπὸ 4 χρόνια ὁ Κωνσταντῖνος Ε΄ ἐκθρονίζεται ἀπὸ τὸν ἰσχυρὸ ἀντίζηλο τοῦ θρόνου Ἰωακὶμ Γ΄ καὶ ἀποσύρεται ἥσυχα στὴ Χάλκη. Τὸ ὅραμα τῆς ἐκδόσεως ὅμως συνέχισε νὰ τὸ ἐνισχύῃ ἠθικῶς καὶ ὑλικῶς μέχρι τέλους, δαπανώντας ὅλους τοὺς προσωπικοὺς πόρους καὶ πεθαίνοντας τὸ 1914 φτωχός.
Ἡ ἔκδοσι, ἡ σήμερα γνωστὴ ὡς πατριαρχική, κυκλοφόρησε τὸ 1904, τρία χρόνια μετὰ τὴν ἐκθρόνισι τοῦ πατριάρχου Κωνσταντίνου Ε΄. Ὡς φορεὺς τῆς ἐκκλησιαστικῆς παραδόσεως τῶν ἱερῶν κειμένων ἡ ἔκδοσι ἀνταποκρίθηκε πλήρως στὴν προσδοκία τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας καὶ ἐπὶ ἕνα αἰῶνα ἐκδιδόταν ἀπὸ τὸ πατριαρχεῖο Κωνσταντινουπόλεως καὶ τὴν Ἐκκλησία τῆς Ἑλλάδος σὲ ἀλλεπάλληλες ἐκδόσεις. Τελευταίως, μὲ τὴν παραμέλησι τῆς ἑλληνικῆς γλώσσης, ἡ Ἀποστολικὴ Διακονία, στὴν ἀνάγκη νὰ κυκλοφορήσῃ μεταφρασμένη τὴν Καινὴ Διαθήκη, δέχτηκε ἐπηρεασμοὺς ἀπὸ φιλελεύθερους προτεσταντίζοντες μεταφραστάς, ποὺ προκρίνουν καὶ εἰσηγοῦνται σ’ αὐτὴν προτεσταντικὰ κείμενα τῆς Καινῆς Διαθήκης, κακοποιημένα ἀσυνείδητα ἢ ἐνσυνείδητα, πρόσφορα πάντως σὲ αἱρετικὲς καὶ ἀθεϊστικὲς ἑρμηνεῖες, ἐνῷ τὸ πατριαρχικὸ κείμενο κινδυνεύει νὰ λησμονηθῇ. Τὸ πρᾶγμα χρῄζει ἀμέσου ἐπανεξετάσεως ἀπὸ τὴν ἡγεσία τῆς ἑλλαδικῆς Ἐκκλησίας.
Παραθέτω τὴν εἰσαγωγὴ ὅπως ἀκριβῶς τὴν ἔγραψε ὁ Β. Ἀντωνιάδης, γιὰ λόγους ἱστορικούς, ἔστω κι ἂν ἡ γλῶσσα του σήμερα δὲν εἶναι εὔληπτη. Ἐλπίζεται τὰ ἐξηγητικὰ σχόλια στὸ τέλος νὰ μετριάσουν κάπως τὴν ἀδυναμία αὐτή. Γιὰ λόγους πρακτικοὺς οἱ ἑνότητες τοῦ κειμένου ἀριθμήθηκαν. Συνοπτικὲς πληροφορίες γιὰ τὴν ἐκπόνησι τῆς πατριαρχικῆς ἐκδόσεως τοῦ 1904 τῆς Καινῆς Διαθήκης δίνει ὁ Β. Ἀντωνιάδης καὶ στὴν Εἰσαγωγὴ εἰς τὴν Καινὴν Διαθήκην, ἐν Ἀθήναις 1937, σ. 214.
Τὸ δοκίμιο πέρα ἀπὸ τὸν τονισμὸ τῆς ἀνάγκης γιὰ ἐγρήγορσι τῆς ἐπισήμου Ἐκκλησίας γράφεται καὶ ὡς ἕνα μνημόσυνο τῶν δύο ἀντρῶν Κωνσταντίνου Ε΄ πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως καὶ Βασιλείου Ἀντωνιάδου, πιστῶν δούλων τοῦ Θεοῦ, ποὺ φτώχευσαν γιὰ τὴν ἀνάδειξι καὶ διασφάλισι τοῦ Λόγου τοῦ Θεοῦ, μὲ ἀφορμὴ τὴ συμπλήρωσι 100 χρόνων ἀπὸ τὴν κυκλοφορία τῆς β΄ ἐκδόσεως (1912).
[Εἰσαγωγὴ Β. ᾿Αντωνιάδου]
1. Κατὰ τὴν ἀπ’ ἀρχῆς ὑποβληθεῖσαν καὶ ἁρμοδίως ἐγκριθεῖσαν γνώμην τῆς ἐπιτροπείας, τῆς πρὸ πενταετίας διορισθείσης πρὸς ἔκδοσιν τῆς ΚΑΙΝΗΣ ΔΙΑΘΗΚΗΣ, σκοπὸν προέθετο ἡ ἔκδοσις αὕτη τὴν κατὰ τὸ ἐνὸν ἀποκατάστασιν τοῦ ἀρχαιοτέρου κειμένου τῆς ἐκκλησιαστικῆς παραδόσεως, καὶ μάλιστα τῆς Ἐκκλησίας Κωνσταντινουπόλεως. Τοιοῦτον δὲ ἔχουσα σκοπὸν παρεσκευάσθη οὐχὶ ἐπὶ τῇ βάσει οἱωνδήποτε ἐντύπων ἐκδόσεων, οὐδὲ ἐπὶ τῇ βάσει τῶν πρὸς κριτικὰς ἐκδόσεις χρησιμοποιουμένων μεγάλων καὶ μεγάλοις γράμμασι γεγραμμένων κωδίκων, ἀλλ’ ἐπὶ τῇ βάσει ἐκείνων τῶν χειρογράφων, ὅσα συνήθως παρορῶνται, καί, κατὰ τὸ γραφικὸν λόγιον εἰπεῖν, ἀποδοκιμάζονται ὑπὸ τῶν οἰκοδομούντων, καὶ δὴ εἰς μὲν τὴν Ἀποκάλυψιν καὶ μέρη τινὰ τῶν Πράξεων, τὰ ἐπ’ ἐκκλησίας μὴ ἀναγινωσκόμενα, ἐπὶ τῇ βάσει ἀπογράφων βυζαντιακῶν, ὡς τὰ πολλὰ γεγραμμένων μικροῖς ἢ ἐπισεσυρμένοις γράμμασι, κατὰ τὸ πλεῖστον νεωτέρων τῆς δεκάτης ἑκατονταετηρίδος, καὶ περιεχόντων τὸ ἱερὸν κείμενον ἐν συνεχείᾳ, εἰς τὰ λοιπά, τὰ ἐπ’ ἐκκλησίας ἀναγινωσκόμενα μέρη τῆς ἱερᾶς συλλογῆς, ἐπὶ τῇ βάσει χειρογράφων ὁμοίας καταγωγῆς, ἡλικίας καὶ γραφῆς, περιεχόντων τὸ ἱερὸν κείμενον κατὰ περικοπὰς ἢ ἀναγνώσματα, καὶ ἀποτελούντων τὰ οὕτω καλούμενα ἐκλογάδια (lectionaria), εἴτε ὡς Εὐαγγελιάρια, εἴτε ὡς Πραξαποστόλους, καὶ εἴτε ὡς πλήρη, περιλαμβάνοντα πάντα τὰ ἀναγινωσκόμενα, καθ’ ὡρισμένον τι σχέδιον διανεμημένα εἰς ἁπάσας τὰς ἡμέρας τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ ἐνιαυτοῦ, εἴτε ὡς ἀτελῆ, περιέχοντα μόνον τὰ ἀναγνώσματα τῶν Σαββάτων καὶ τῶν Κυριακῶν καὶ τῶν ἄλλων ἑορτασίμων ἢ ὡς ἑορτασίμων τιμωμένων ἡμερῶν.
2. Καὶ κατὰ τὸ κείμενον αὐτῶν ἔχουσι τὰ ἐκλογάδια διαφορὰς πρὸς ἄλληλα. Ἐν τοῖς Εὐαγγελιαρίοις, ἧττον μὲν σαφῶς ἐν τοῖς ἀτελεστέροις, σαφέστερον δὲ ἐν τοῖς πληρεστέροις, καὶ μάλιστα ἐν τοῖς καθημερινοῖς ἀναγνώσμασι τῶν τριῶν πρώτων Εὐαγγελιστῶν, διακρίνονται δύο τύποι κειμένων, τοῦ μὲν συγγενεύοντος πρὸς τὸ κείμενον τῶν συνήθων βυζαντιακῶν ἀπογράφων, τοῦ δὲ ἑτέρου πρὸς τῇ συγγενείᾳ ἐκείνῃ ἔχοντος καὶ παραλλαγάς τινας καὶ ἀναγνώσεις ἀξιοσημειώτους, ὄχι μὲν ὡς ὅλως ἀμαρτύρους ἄλλοθεν, ἀλλ’ ὡς ὑπεμφαινούσας ἀντιγραφὴν ἐξ ἑτέρων ἀπογράφων. Ἡ διάκρισις τῶν δύο τύπων καὶ ἡ ἐκ διαφόρων ἀπογράφων ἀντιγραφὴ ἑκατέρων αὐτῶν δείκνυται καὶ ἐντεῦθεν, ὅτι τὰ Εὐαγγελιάρια, τὰ ἐν τοῖς καθημερινοῖς ἀναγνώσμασι παρουσιάζοντα παραλλαγὰς πρὸς τὸ κείμενον τῶν συνήθων βυζαντιακῶν ἀπογράφων, τὰ αὐτὰ ἐν τοῖς ἀναγνώσμασι τῶν ἑορτῶν καὶ τοῦ Μηνολογίου ἐπαναλαμβάνουσι πολλάκις τὰς αὐτὰς περικοπὰς μετὰ διαφόρων γραφῶν, καὶ δὴ τῶν τοῦ βυζαντιακοῦ τύπου. Κατὰ τὴν ἀναντίρρητον μαρτυρίαν ἑξήκοντα καὶ πλέον χειρογράφων τῶν πληρεστέρων Εὐαγγελιαρίων, ὅσα ἢ ἡμεῖς αὐτοὶ παρεβάλομεν ἐνταῦθά τε καὶ ἐν Ἁγίῳ Ὄρει (περὶ τὰ 45) ἢ χάριν ἡμῶν παρεβλήθησαν ἐν Ἀθήναις καὶ ἐν ᾿Ιεροσολύμοις, ἢ ἄλλως παραβληθέντα ὑπ’ ἄλλων προύκειντο εἰς χρῆσιν ἡμῶν, ἀμφότεροι οἱ τύποι οὗτοι ἀνῆκον τῇ Ἐκκλησίᾳ Κωνσταντινουπόλεως καὶ ἦσαν ἐν κοινῇ καὶ ἐπισήμῳ χρήσει ἀπὸ τῆς ἐνάτης τοὐλάχιστον ἑκατονταετηρίδος μέχρι τῆς δεκάτης ἕκτης, διετηρήθη δὲ ἕκαστος τύπος οὕτως ἐπιμελῶς καὶ ἀσυγχύτως, ὥστε παρὰ τὸν μακρὸν χρόνον ὀλίγα ἀπόγραφα καὶ περὶ ὀλίγα ἐμφαίνουσί τινα ἀλλοίωσιν ἢ ἐπίδρασιν τοῦ ἑνὸς τύπου ἐπὶ τοῦ ἑτέρου. Τούτου δὲ ἕνεκα ὁ γινώσκων διακριτικάς τινας ἀναγνώσεις τοῦ ἑνὸς τύπου ἀπταίστως σχεδὸν μαντεύει καὶ τὰς ἄλλας ἰδιαζούσας ἀναγνώσεις τοῦ αὐτοῦ τύπου, καὶ ὅπερ μέγιστον, ὁ μελετήσας ἀντίγραφά τινα τοῦ ἑνὸς τύπου ὀλίγα ἔχει νὰ μάθῃ ἐκ τῆς μελέτης τῶν λοιπῶν ἀντιγράφων τοῦ αὐτοῦ τύπου.
3. Ἡ ἐν τῷ κλίματι μιᾶς καὶ τῆς αὐτῆς Ἐκκλησίας μεμαρτυρημένη αὕτη καὶ ἐπὶ ὀκτὼ τοὐλάχιστον ἑκατονταετηρίδας διήκουσα παρουσία καὶ ἀσύγχυτος σχεδὸν διαφύλαξις δύο τύπων τοῦ εὐαγγελικοῦ κειμένου ἁπλουστάτην καθ’ ἡμᾶς ἐξήγησιν ἔχει ταύτην, ὅτι ἀμφότεροι οἱ τύποι ἦσαν καὶ πρότερον ἐν κοινῇ καὶ ἐπισήμῳ χρήσει, ὡς ἔχοντες ὑπὲρ ἑαυτῶν τὸ κῦρος τῆς ἀρχαιότητος καὶ τῆς αὐθεντίας. Καὶ ὁ μὲν τύπος ὁ μᾶλλον πλησιάζων τῷ βυζαντιακῷ φαίνεται ὢν ὁ αὐτὸς τῇ ’Αντιοχικῇ ἢ Συριακῇ ἐκδόσει, διαδοθείσῃ εἰς τὴν Ἐκκλησίαν Κωνσταντινουπόλεως ἀπὸ τοῦ ἱεροῦ Χρυσοστόμου καὶ ὕστερον, ὁ δὲ ἕτερος τύπος πιθανώτατα εἶναι ὁ αὐτὸς τῷ κειμένῳ τῷ ἀπ’ ἀρχῆς ἐν χρήσει ὄντι ἐν τῇ αὐτῇ Ἐκκλησίᾳ. Διὸ καὶ ὁ τύπος οὗτος, ὡς πρότερον ἐν χρήσει ὤν, εὑρίσκεται ἐν τῷ ἀναντιρρήτως πρότερον συστάντι μέρει τῶν καθημερινῶν ἀναγνωσμάτων, ἐν ᾧ ὁ ἕτερος τύπος, ὡς ὕστερον εἰσαχθεὶς καὶ κατὰ μικρὸν διαδοθείς, εὑρίσκεται ἐν τοῖς ὕστερον συστᾶσι καὶ κατὰ μικρὸν συμπληρωθεῖσιν ἀναγνώσμασι τοῦ Μηνολογίου.
4. Ὁμοία διάκρισις τύπων καὶ ἐν τοῖς Πραξαποστόλοις, πιθανὴ οὖσα καθ’ ἑαυτήν, ὑπεμφαίνεται μὲν ὑπὸ τοῦ ὑπ’ ἀριθμὸν 14 ἀπογράφου τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς, πλὴν δὲν δύναται νὰ θεωρηθῇ ὡς ἀναντίρρητος, ἐφ’ ὅσον αἱ περὶ τὸ κείμενον αὐτοῦ παρατηρούμεναι παραλλαγαὶ ἐπιδέχονται καὶ ἄλλην ἐξήγησιν, δὲν μαρτυροῦνται δὲ ὁμοφώνως ὑπὸ πλειόνων, ἀρχαιοτέρων καὶ δοκιμωτέρων χειρογράφων, καὶ δὴ καὶ ἐχόντων βεβαιότερα τεκμήρια τῆς καταγωγῆς αὐτῶν, ὡς συμβαίνει ἐν τοῖς Εὐαγγελιαρίοις.
5. Ἐν τῇ ἑξῆς ἀναγραφῇ δηλοῦνται τὰ χειρόγραφα τὰ παραβληθέντα κατά τε τὴν παρασκευὴν τοῦ κειμένου καὶ κατὰ τὴν ἀναθεώρησιν αὐτοῦ, συμπεριλαμβανομένων καὶ τῶν ὑπ’ ἄλλων χάριν ἡμῶν ἢ ἄλλως παραβληθέντων. Ὡς ἐπιβοηθητικῶς μόνον χρησιμοποιηθέντα, πλὴν ὀλίγων ἐξαιρέσεων, παρατρέχονται τὰ πολυάριθμα ἀντίγραφα τῶν ἀτελῶν Εὐαγγελιαρίων ὡς καὶ πολλὰ Τετραευάγγελα παραβληθέντα ἔν τε Κωνσταντινουπόλει καὶ ἐν Ἄθῳ. Σημειοῦνται δὲ δι’ ἀστερίσκων (προτασσομένων) τὰ ὑφ’ ἡμῶν αὐτῶν μελετηθέντα, καὶ δὴ διὰ ** τὰ κατὰ τὴν παρασκευὴν τοῦ κειμένου, καὶ διὰ * τὰ κατὰ τὴν ἀναθεώρησιν αὐτοῦ παραβληθέντα, διὰ τοῦ β τὰ Εὐαγγελιάρια τοῦ βυζαντιακοῦ τύπου, διὰ τοῦ α τὰ ἀξιοσημείωτα τῶν ἀτελῶν Εὐαγγελιαρίων καὶ Πραξαποστόλων, διὰ τοῦ † τὰ ἐν σκευοφυλακίοις φυλαττόμενα, καὶ διὰ τοῦ σ τὰ συνεχῆ κείμενα τῶν Πραξαποστόλων. Τὰ τελευταῖα ταῦτα ἐχρησιμοποιήθησαν μάλιστα μὲν διὰ τὸ ὀλιγάριθμον τῶν κατὰ περικοπὰς πληρεστέρων Πραξαποστόλων, ἔπειτα δὲ διὰ τὸ ὁμοφυὲς τοῦ κειμένου αὐτῶν πρὸς τὸ ἐκείνων κείμενον.
6. ΕΥΑΓΓΕΛΙΑΡΙΑ
** Θεολογικῆς Σχολῆς Χάλκης, 1. 3α. 4. 7 Μονῆς, καὶ 1. 2β. 5α. 6α Σχολῆς.
** Ἐμπορικῆς Σχολῆς Χάλκης, † 167. 168β. 169β. 170. 171. 172. 173.
** Μετοχίου Ἁγίου Τάφου ἐν Κωνσταντινουπόλει, 11. 272. 649.
** Ἁγίου Γεωργίου παρὰ τῇ πύλῃ Ἀδριανουπόλεως, δύο †, τὸ μὲν ἀτελές, τὸ δὲ πλῆρες (ἐκ τῶν τῆς Ἁγίας Σοφίας).
* Ἁγίου Δημητρίου Ταταούλων, δύο †, τὸ μὲν ἀπὸ 1550, τὸ δὲ ἀρχαιότερον β.
* Κουτλουμουσίου, 62β. 64. 65.
* Καρακάλλου, 11. 13β.
* Ξηροποτάμου, 122β.
* Ἰβήρων, 1α. 3β. 9β. 10β. 11. 12β. 13. 638. καὶ ἓν † α.
* Λαύρας, Α 72. 84. 86α. 93β. 95. 97β. 105. 111β. 113. 116β. 117. 118.
Ἐθνικῆς Βιβλιοθήκης Ἑλλάδος, 67. 164. 186.
᾿Ιεροσολυμιάδος Βιβλιοθήκης, 9. 12. 33. 40. 95β. 152. 186β. 236. 245β. (καί τινα τῶν τοῦ Ναοῦ τῆς Ἀναστάσεως β).
Ἐκκλησιαστικῆς Ἀκαδημείας Πετρουπόλεως, δύο, τὸ ἀπὸ 985β, καὶ τὸ ἀπὸ 1034.
ΠΡΑΞΑΠΟΣΤΟΛΟΙ
** Θεολογικῆς Σχολῆς, 13. 14. 15α. 9σ. 16σ. 177σ (τὸ τελευταῖον ἐλλιπές).
** Ἐμπορικῆς Σχολῆς, 59. 74. 26σ. 35σ. 96σ. 133σ.
* Κουτλουμουσίου, 80σ.
* Καρακάλλου, 62.
* Ἰβήρων, 24σ. 25σ. 28σ. 29σ. 30σ. 37σ. 39σ. 52σ. 57σ. 60σ.
* Λαύρας, Β 64σ. 74. 79. 90. Γ 123. Α 65σ.
ΑΠΟΚΑΛΥΨΙΣ
** Ἐμπορικῆς Σχολῆς Χάλκης, 26. 96.
** Μετοχίου τοῦ Ἁγίου Τάφου ἐν Κωνσταντινουπόλει, 303.
** Κουτλουμουσίου, 82. 83. 163. 356.
** Ἰβήρων, 25. 60. 589. 594.
** Λαύρας, Α 91. Β 5. 18. 80. Ω 16 (ἐλλιπὲς) καὶ ἄλλα 8, τὸν αὐτὸν ἔχοντα τύπον τῷ Β 80.
7. Ὀλίγιστα τῶν χειρογράφων τούτων εἶναι ἀρχαιότερα τῆς ι΄ καὶ νεώτερα τῆς ιϚ΄ ἑκατονταετηρίδος. Ὀλίγα εἶναι καὶ τὰ ἀνήκοντα εἰς τὴν ιε΄ καὶ ιϚ΄ ἑκατονταετηρίδα. Τὰ λοιπά, τὰ μὲν κατὰ τὴν ἰδίαν μαρτυρίαν, τὰ δὲ κατὰ πιθανωτάτην εἰκασίαν, ἀνήκουσιν εἰς τὸν μεταξὺ χρόνον, ἀπὸ τῆς ι΄ μέχρι τῆς ιδ΄ ἑκατονταετηρίδος. Ἀλλὰ καὶ μεταξὺ τῶν νεωτέρων ὑπάρχουσί τινα οὐχ ἧττον δόκιμα καὶ πολιώτερα πολλῶν ἀρχαιοτέρων, ὡς ἀντίγραφα ἀρχαίων ἀπογράφων. Καὶ αὐτὸ δὲ τὸ 9 τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς, χρονολογούμενον ἀπὸ τοῦ ἔτους 1688, σῴζει τινὰς ἰδιότητας τῶν ἀρχαιοτέρων, ἄλλας τε καὶ τὴν παράλειψιν τοῦ Α΄ Ἰωάννου ε΄ 7-8 περὶ τῶν τριῶν μαρτύρων ἐν τῷ οὐρανῷ.
8. Ἐπὶ τοιούτων βάσεων γενομένη ἔσχεν ὡς εἰκὸς καὶ ἡ ἔκδοσις αὕτη τὴν ἑαυτῆς κριτικὴν καθόλου μὲν περὶ τὴν ἐκλογὴν μεταξὺ τῶν δύο παραλλασσόντων τύπων τοῦ εὐαγγελικοῦ κειμένου, ἰδίᾳ δὲ περὶ τὴν ἐκλογὴν μεταξὺ τῶν διαφόρων ἀναγνώσεων αὐτῶν καὶ τῶν παντὶ σχεδὸν χειρογράφῳ ἰδιαζουσῶν γραφῶν. Πλὴν τοιαύτη ἐγένετο χρῆσις τῆς κριτικῆς, ὥστε, τῆς στίξεως καὶ τῆς ὀρθογραφίας ἐξαιρουμένης, οὐδεμία παρὰ τὸ κῦρος τῶν ὑποκειμένων ἀπογράφων ἐγένετο οὔτε μετάθεσις οὔτε ὐποκατάστασις οὔτε προσθήκη οὔτε ἀφαίρεσις, ἐκτὸς εἰ μὴ ὡς σπάνιαι ἐξαιρέσεις, καὶ αὗται μετὰ ἐπαρκῶν μαρτυριῶν ἄλλοθεν1. Αἱ ἀναγνώσεις τοῦ βυζαντιακοῦ τύπου ὑπεχώρησαν κατὰ κανόνα ταῖς τοῦ ἑτέρου τύπου, ὑπεχώρησαν δὲ καὶ ἐν Ματθ. ιβ΄ 25-27. 40. ιγ΄ 13. 36. ιζ΄ 22. Λουκ. κα΄ 382. Ὅπου δὲ ἡ κρίσις ἦτο ἀμφίβολος περὶ προσθήκης ἢ ἀφαιρέσεως λέξεώς τινος ἢ καὶ ῥήσεως ὅλης, ἐγράφησαν αὗται διὰ μικροτέρων γραμμάτων. Μικροτέρων γραμμάτων ἐγένετο χρῆσις καὶ εἰς ὀλίγα τινὰ χωρία, ὅσα, καίπερ μὴ ἔχοντα τὴν μαρτυρίαν τῶν ἐκκλησιαστικῶν κειμένων, ὅμως διετηρήθησαν κατ’ ἐξαίρεσιν, ὡς ἐπαρκῶς μαρτυρούμενα ἄλλοθεν3. Ἡ περὶ τῆς μοιχαλίδος γυναικὸς περικοπὴ τοῦ Ἰωάννου (η΄ 3-11), καίπερ μὴ συμπεριειλημμένη ἐν τῇ σειρᾷ τῶν καθημερινῶν άναγνωσμάτων τοῦ Εὐαγγελίου τούτου, ὅμως ἀπαντᾷ ἐν τοῖς Μηνολογίοις ἱκανῶν Εὐαγγελιαρίων ἔκ τε τῶν ἀτελῶν καὶ τῶν τελείων, καὶ δὴ τῇ 8 Ὀκτωβρίου, τῆς Ἁγίας Πελαγίας· τούτου δὲ ἕνεκα ἐτυπώθη διὰ τῶν συνήθων γραμμάτων καί, πλὴν ἐλαχίστων παραλλαγῶν, ὅπως ἀναγινώσκεται ἐν τοῖς περιέχουσιν αὐτὴν ἀπογράφοις.
9. Ἄλλως ἔχουσι τὰ περὶ τῶν τριῶν μαρτύρων τῆς πρώτης ἐπιστολῆς Ἰωάννου (ε΄ 7-8). Τὸ χωρίον τοῦτο οὐ μόνον κατὰ τὰς βάσεις τῆς παρούσης ἐκδόσεως, ἀλλ’ οὐδὲ κατ’ ἐξαίρεσιν ἐφαίνετο ἐγχωροῦν, ὡς ὅλως ἀμάρτυρον ἀπὸ τῶν ἐκκλησιαστικῶν κειμένων, ἀπὸ τῶν πατέρων καὶ διδασκάλων τῆς Ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας, ἀπὸ τῶν ἀρχαίων μεταφράσεων, ἀπὸ τῶν ἀρχαιοτέρων ἀπογράφων τῆς Σλαυϊκῆς μεταφράσεως, καὶ αὐτῆς ἔτι τῆς Λατινικῆς, καὶ ἀπὸ πάντων τῶν γνωστῶν ἑλληνικῶν χειρογράφων, τῶν γεγραμμένων ἀνεξαρτήτως τῆς κατὰ μικρὸν εἰσαχθείσης εἰς τὴν Βουλγάταν προσθήκης. Διατηρεῖται κατὰ γνώμην τῆς Ἱερᾶς Συνόδου.
10. Οὕτω παρασκευασθὲν καὶ ἐκτυπωθὲν τὸ κείμενον τῆς παρούσης ἐκδόσεως διαφέρει τοῦ κειμένου τῆς ὑπὸ τῶν Βιβλικῶν Ἑταιρειῶν διαδιδομένης Κοινῆς Ἐκδόσεως (Textus Receptus) εἰς ἀναγνώσεις μὲν περὶ τὰς 2000, χωρία δὲ περὶ τὰ 1400, καὶ δὴ 150 Ματθαίου, 176 Μάρκου, 260 Λουκᾶ, 100 Ἰωάννου, 125 Πράξεων, 165 Ἐπιστολῶν Παύλου, 65 Ἐπιστολῶν Καθολικῶν καὶ τὰ λοιπὰ τῆς Ἀποκαλύψεως.
11. Ἐπιμελείας πολλῆς ἠξιώθησαν καὶ τὰ παράλληλα χωρία τά τε κατὰ νοῦν καὶ κατὰ λέξιν, πολλὰκις δὲ καὶ αὐτὰ τὰ κατ’ ἀντίθεσιν, δι’ ἣν ἔχουσι χρησιμότητα εἰς τὴν μελέτην καὶ κατανόησιν τοῦ ἱεροῦ κειμένου, διεσκευάσθησαν δὲ καὶ συνεπληρώθησαν οὕτω τὰ τῆς Κοινῆς Ἐκδόσεως, ὥστε καὶ κατὰ τοῦτο ἡ παροῦσα ἔκδοσις διαφέρει ἐκείνης.
12. Διαφέρει δὲ οὐκ ὀλίγον καὶ εἰς τὴν στίξιν καὶ εἰς τὴν ὀρθογραφίαν καὶ εἰς τὴν δήλωσιν τῶν εἰς τὸ ἱερὸν κείμενον παρενειρομένων ῥήσεων, καὶ δὴ αἱ μὲν ἀπὸ τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης εἰλημμέναι, ἀντὶ τῶν εἰσαγωγικῶν, ἐδηλώθησαν διὰ παχυτέρων γραμμάτων, αἱ δὲ ἄλλοθεν εἰλημμέναι, πρὸς διάκρισιν ἀπ’ ἐκείνων, ἐτυπώθησαν ἀραιῶς.
13. Ἐν τέλει πρὸς ὁδηγίαν τοῦ ὀρθοδόξου πληρώματος παρετέθη πίναξ ἐν εἴδει Κυριακοδρομίου καὶ Ἑορτολογίου, δεικνύων τὰς καθ’ ἁπάσας τὰς Κυριακὰς καὶ τὰς ἑορτασίμους ἡμέρας ἐν τῇ Ὀρθοδόξῳ Ἐκκλησίᾳ ἀναγινωσκομένας περικοπὰς ἐκ τῶν Εὐαγγελίων, τῶν Πράξεων καὶ τῶν Ἐπιστολῶν.
14. Κατὰ τὰ ἔργα τῶν ἀνθρώπων ἔχει βεβαίως καὶ ἡ ἔκδοσις αὕτη, καὶ μάλιστα ὡς πρώτη ἀπόπειρα ἐν τῷ εἴδει τούτῳ, τὰς ἰδίας κῆρας. Ἀλλ’ ὁ λόγος τοῦ Θεοῦ οὐ δέδεται ταῖς τῶν ἀνθρώπων ἀτελείαις· «δύναμις γὰρ Θεοῦ ἐστιν εἰς σωτηρίαν παντὶ τῷ πιστεύοντι».
Ἐν τῇ κατὰ Χάλκην Θεολογικῇ Σχολῇ, τῇ 22 Φεβρουαρίου 1904.
Η ΕΠΙΤΡΟΠΕΙΑ
† Ο ΣΑΡΔΕΩΝ ΜΙΧΑΗΛ
† Ο ΣΤΑΥΡΟΥΠΟΛΕΩΣ ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ
Β. ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ (εἰσηγητής).
ΕΠΙΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ (ΤΗΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗΣ)
1) Οὕτως ἐν Μάρκῳ ιβ΄ 29 ἀντὶ τῆς γραφῆς τῶν χειρογράφων πάντων (τῶν) ἐντολῶν ἐκρίθη νὰ ἐκδοθῇ πάντων ἐντολή.
2) Ἀξιοσημείωτος ἐξαίρεσις εἶναι ἡ ἐν Λουκᾷ δ΄ 44 προτίμησις τῆς βυζαντιακῆς ἀναγνώσεως Γαλιλαίας ἀντὶ τῆς ἀναγνώσεως Ἰουδαίας τοῦ ἑτέρου τύπου, καὶ Λουκ. ιβ΄ 48 παρέθεντο ἀντὶ παρέθετο.
3) Ὡς τοιοῦτον εἶναι ἀξιοσημείωτον τὸ Πράξ. η΄ 37, ἔχον τὴν μαρτυρίαν καὶ τοῦ Β 64 τῆς Λαύρας.
Σχόλια (᾿Αθ. Γ. Σιαμάκη)
Στὴν παράγραφο 1. Ἡ προσπάθεια τοῦ Β. Ἀντωνιάδου ν’ ἀποκαταστήσῃ τὸ ἀρχαιότερο κείμενο τῆς ἐκκλησιαστικῆς παραδόσεως δὲν ἔχει σχέσι μὲ τὴν ξύλινη συρραπτικὴ ἐπιδεξιότητα τῶν Εὐρωπαίων, ἀλλ’ εἶναι ἀμιγὴς ἐπιστήμη ποὺ ὁρμᾶται ἀπὸ τὴ βαθειὰ πίστι καὶ τὸν ἱερὸ πόθο του νὰ δώσῃ στὴν ἐκκλησία ἕνα κείμενο συμπαγές, ἀξιόπιστο, ἐκκλησιαστικό, ἀναντίρρητο. Αὐτὸς ἐξ ἄλλου ἦταν καὶ ὁ σκοπὸς καὶ τὸ ὅραμα ὄχι μόνο τοῦ ἐκπονητοῦ ἀλλὰ καὶ τῆς πατριαρχικῆς Ἐπιτροπῆς (Σάρδεων Μιχαὴλ καὶ Σταυρουπόλεως Ἀποστόλου), ποὺ τέθηκε ἀπὸ τὴν ἀρχή, σὲ ἀντίθεσι μὲ τοὺς δυτικούς, ποὺ μὲ τὶς ἀντιεκκλησιαστικὲς καὶ ἐμπορικὲς ἐκδόσεις τους ἀπέβλεπαν κάθε φορὰ μᾶλλον στὸ νὰ ἐντυπωσιάσουν καὶ νὰ πωλήσουν. Ἔτσι ἐξηγεῖται ἡ στροφὴ τοῦ Β. Ἀντωνιάδου πρὸς τὰ μικρογράμματα ἐκλογάδια (Εὐαγγελιάρια καὶ Πραξαποστόλους), τῶν ὁποίων τὸ κείμενο τὸ πρόσεχε ἡ θεματοφύλακας Ἐκκλησία σὰν τὰ «μάτια» της καὶ τὸ διατήρησε ἐπὶ αἰῶνες ἀλώβητο. Ἂς σημειωθῇ ὅτι τὰ πλήρη Εὐαγγελιάρια καὶ οἱ Πραξαπόστολοι, ὅροι ποὺ χρησιμοποιεῖ ὁ Β. Ἀντωνιάδης, ἦταν ὅλη ἡ Καινὴ Διαθήκη, χωρισμένη κατάλληλα σὲ ἑνότητες γιὰ τὴν καθημερινὴ λατρευτικὴ χρῆσι τῆς Ἐκκλησίας. Ἐδῶ φαίνεται μιὰ πολὺ λεπτὴ χορδὴ τῆς πρώτης καὶ ἀνόθευτης ἐκκλησιαστικῆς εὐαισθησίας, νὰ προσφέρῃ ὅλο τὸ κείμενο τῆς Καινῆς Διαθήκης στοὺς πιστούς της σὲ ἕνα χρόνο. Ἐνῷ τὰ ἀτελῆ εἶναι τὰ Εὐαγγελιάρια καὶ οἱ Πραξαπόστολοι, στὰ ὁποῖα συμπεριλαμβάνονται ἐλάχιστα μέρη τοῦ συνόλου τους, ὅσα ἐπικράτησε νὰ διαβάζωνται μόνο τὶς Κυριακὲς τὰ σάββατα καὶ τὶς ἑορτάσιμες ἡμέρες.
Στὴν παράγραφο 2. Φαίνεται ἡ εὐχέρεια καὶ ἐμπειρία τοῦ ἐπιστήμονος γύρω ἀπὸ τὴν ἀξιολόγησι τῶν χειρογράφων. Στὰ Εὐαγγελιάρια διακρίνει δύο τύπους κειμένων. Ὁ ἕνας ἀκολουθεῖ τὰ συνήθη βυζαντινὰ ἀπόγραφα (ὡς ἀπόγραφα ἐννοεῖ φυλαγμένα ἀρχαῖα ἀντίγραφα χειρογράφων. Σήμερα ὁ ὅρος ἀπόγραφα στὴ γλῶσσα τῆς παλαιογραφίας σημαίνει τὸ πρῶτο σῳζόμενο ἀντίγραφο πρωτότυπου χειρογράφου), ἐνῷ ὁ ἄλλος τύπος συγγενεύει μὲν μὲ αὐτά, ἀλλὰ παρουσιάζει καὶ κάποιες ἀξιοσημείωτες διαφορετικὲς ἀναγνώσεις, ποὺ προδίδουν ἀντιγραφὴ ἀπὸ ἄλλα ἀπόγραφα, ἐπίσης ἀρχαῖα. Τὸ παρατήρησε αὐτὸ στὶς ἐπαναλαμβανόμενες περικοπές, καθὼς αὐτὲς ἔχουν μεταξύ τους τὶς ἴδιες διαφορετικὲς ἀναγνώσεις. Ἡ ἐξέτασι τῶν δύο τύπων κειμένων σὲ περισσότερα ἀπὸ 60 χειρόγραφα εἶχε ὡς εὐχάριστο ἀποτέλεσμα τὴν ἐξακρίβωσι-εὕρημα τοῦ Β. Ἀντωνιάδου, ὅτι καὶ οἱ δύο τύποι κειμένων ἀνῆκαν στὴν Ἐκκλησία τῆς Κωνσταντινουπόλεως καὶ ἦταν σὲ κοινὴ καὶ ἐπίσημη χρῆσι σ’ αὐτὴν τοὐλάχιστον γιὰ 8 αἰῶνες (Θ΄-ΙΖ΄). Διατηρήθηκαν δὲ παράλληλα καὶ οἱ δύο τύποι ἀκέραιοι καὶ ἀσύγχυτοι ἢ μὲ ἐλάχιστες καὶ ἀσήμαντες ὀρθογραφικὲς κυρίως ἀλληλλεπιδράσεις τοῦ ἑνὸς πάνω στὸν ἄλλο καθ’ ὅλο αὐτὸ τὸ μακρὸ διάστημα. Αὐτὸς εἶναι ὁ σεβασμὸς καὶ τὸ δέος ποὺ ἔχει καὶ καλλιεργεῖ ἡ ἐκκλησία πάνω στὰ ἱερὰ κείμενα.
Στὶς παράγραφους 3 καὶ 4. Ἡ διαπίστωσι τῶν δύο τύπων κειμένων ἔχει καὶ ἄλλη προέκτασι, ὅτι καὶ οἱ δύο ἔχουν τὸ κῦρος τῆς ἀρχαιότητος. Προφανῶς, ὅπως τοὺς σεβάστηκε ἡ ἐκκλησία κατὰ τοὺς 8 αἰῶνες (Θ΄-ΙΖ), ἔτσι καὶ πολὺ περισσότερο τοὺς διατήρησε καὶ στοὺς ἀρχαιότερους τοῦ Θ΄ αἰῶνος χρόνους, σχεδὸν ἀπ’ ἀρχῆς, ἀσύγχυτους καὶ ἀνόθευτους, καὶ στοὺς μετέπειτα τοῦ ΙΖ΄ αἰῶνος χρόνους μέχρι σήμερα. Αὐτὸ σημαίνει ὅτι οἱ δύο τύποι κειμένων κατεβάζουν ἕνα κείμενο ἀπὸ τὰ ἀποστολικὰ χρόνια μέχρι σήμερα ὁμοιογενὲς καὶ ἀναλλοίωτο, ποὺ φέρει τὴ σφραγῖδα τοῦ ζωντανοῦ καὶ ἀνύστακτου φύλακα, τῆς Ἐκκλησίας. Καὶ ὁ μὲν ἕνας τύπος, αὐτὸς ποὺ συγγενεύει μὲ τὰ βυζαντινὰ ἀπόγραφα, προέρχεται ἀπὸ τὴν Ἀντιοχειανὴ ἐκκλησία καὶ διαδόθηκε στὴν ἐκκλησία τῆς Κωνσταντινουπόλεως ἀπὸ τὸν Ἰωάννη Χρυσόστομο, ὁ δὲ ἄλλος τύπος, ποὺ περιέχει καὶ κάποιες ἀξιοσημείωτες διαφορετικὲς ἀναγνώσεις, εἶναι αὐτὸς ποὺ ἀπὸ τὴν ἀρχὴ εἶναι σὲ χρῆσι στὴν ἐκκλησία. Στὶς Πράξεις καὶ στοὺς Ἀποστόλους δὲν φαίνεται τόσο καθαρὰ ἡ ὕπαρξι τῶν δύο τύπων, ὅσο στὰ Εὐαγγελιάρια. Πορίσματα τοῦ Β. Ἀντωνιάδου σίγουρα καὶ ἀπρόσβλητα.
Στὶς παραγράφους 5 καὶ 6. Ὁ Β. Ἀντωνιάδης, ἐπιθυμώντας ὁ κόπος του νὰ φέρῃ πλήρη διαφάνεια ὡς πρὸς τὸν ἐπιστημονικὸ τρόπο ἐργασίας του, παραθέτει μεθοδικὸ πίνακα τῶν χειρογράφων ποὺ χρησιμοποίησε γιὰ τὴν παρασκευὴ τῆς κριτικῆς ἐκδόσεως τοῦ πατριαρχικοῦ κειμένου τῆς Καινῆς Διαθήκης. Σημειώνει μὲ
** τὰ χειρόγραφα ποὺ μελέτησε - ἀντιπαρέβαλε ὁ ἴδιος, ἤτοι 20 Εὐαγγελιάρια, 12 Πραξαποστόλους, καὶ 24 Ἀποκάλυψι, συνολικῶς 56.
* τὰ χειρόγραφα ποὺ μελέτησε - ἀντιπαρέβαλε ὁ ἴδιος κατὰ τὴν ἔκδοσι τοῦ ἀναθεωρημένου ἀπ’ αὐτὸν κειμένου, ἤτοι 29 Εὐαγγελιάρια καὶ 18 Πραξαποστόλους, συνολικῶς 47.
β τὰ βυζαντινὰ («βυζαντιακοῦ τύπου») Εὐαγγελιάρια καὶ Πραξαποστόλους.
α τὰ ἀξιοσημείωτα ἀτελῆ Εὐαγγελιάρια καὶ Πραξαποστόλους.
† τὰ χειρόγραφα ποὺ φυλάσσονται σὲ σκευοφυλάκια ναῶν.
σ τὰ συνεχῆ κείμενα τῶν Πραξαποστόλων.
Τὸ σύνολο τῶν μελετηθέντων καταγραμμένων καὶ ὠνομασμένων χειρογράφων ἀπὸ τὸν Β. Ἀντωνιάδη εἶναι 117. Σ’ αὐτὰ πρέπει νὰ προστεθοῦν καὶ πολλὰ ἄλλα, τὰ ὁποῖα δὲν καταγράφει καὶ δὲν ὀνομάζει· τῶν χειρογράφων αὐτῶν κάνει ἁπλῆ μνεία λέγοντας· «Παρατρέχονται... πολυάριθμα ἀντίγραφα τῶν ἀτελῶν Εὐαγγελιαρίων, ὡς καὶ πολλὰ Τετραευάγγελα», καθὼς «καί τινα τῶν τοῦ ναοῦ τῆς Ἀναστάσεως», τὰ ὁποῖα ἀνεβάζουν κατὰ πολὺ τὸ σύνολο τῶν μελετηθέντων χειρογράφων, πάνω στὰ ὁποῖα στηρίχθηκε ἡ πατριαρχικὴ ἔκδοσι. Διότι καὶ αὐτὰ τὰ δούλεψε· τὰ ἀντιπαρέβαλε στὴν Κωνσταντινούπολι, στὸν Ἄθω, καὶ στὰ Ἰεροσόλυμα (τὰ τῶν Ἰεροσολύμων ἀντιπαραβλήθηκαν φιλικῶς ἀπὸ ἄλλους γιὰ λογαριασμό του), καὶ τὰ ἐπωφελήθηκε ὅλα παντοιοτρόπως.
Ἀπὸ τὰ 117 χειρόγραφα τὰ 63 εἶναι Εὐαγγελιάρια, τὰ 30 Πραξαπόστολοι, καὶ τὰ 24 Ἀποκάλυψι.
Ἀπὸ τὰ 117
τὰ 19 εἶναι (β) βυζαντινὰ (βυζαντιακὰ) Εὐαγγελιάρια. (Βυζαντινὰ (β) εἶναι, ὅπως προείπαμε, καὶ μερικὰ ἀκόμη χφφ ποὺ δὲν τὰ ἀριθμεῖ).
τὰ 6 (+) σκευοφυλακίων Εὐαγγελιάρια,
τὰ 6 (α) ἀξιοσημείωτα ἀτελῆ Εὐαγγελιάρια,
τὸ 1 (α) Πραξαπόστολος,
τὰ 20 συνεχῆ κείμενα Πραξαποστόλων, ὅπως τὰ χαρακτηρίζει.
Τὰ ὑπόλοιπα ἀπαριθμεῖ χωρὶς χαρακτηρισμό. Δύο χειρόγραφα τὰ χαρακτηρίζει ἐλλιπῆ. Κάποια λίγα χειρόγραφα ἀντιπαραβλήθηκαν ὄχι ἀπὸ τὸν ἴδιο, ὅπως ἐλέχθη, ἀλλὰ ἀπὸ τρίτους, καὶ χρησιμοποίησε τὴ δουλειά τους ὑποβοηθητικῶς.
Τὰ παραπάνω χειρόγραφα Εὐαγγελιάρια, Πραξαποστόλους, καὶ Ἀποκάλυψι, ἐρεύνησε σὲ 13 βιβλιοθῆκες (Θεολογικῆς Σχολῆς Χάλκης, Ἐμπορικῆς Σχολῆς Χάλκης, Μετοχίου Ἁγίου Τάφου στὴν Κωνσταντινούπολι, Ἁγίου Γεωργίου τῆς πύλης Ἀδριανουπόλεως, Ἁγίου Δημητρίου Ταταούλων, μονῶν Κουτλουμουσίου, Καρακάλλου, Ξηροποτάμου, Ἰβήρων, Λαύρας, Ἐθνικῆς Βιβλιοθήκης Ἑλλάδος, Βιβλιοθήκης πατριαρχείου Ἰεροσολύμων, Ἐκκλησιαστικῆς Ἀκαδημίας Πετρουπόλεως). Ὅλες αὐτὲς οἱ βιβλιοθῆκες, ἐκτὸς ἀπὸ δύο, εἶναι σὲ λατρευτικοὺς χώρους, στοὺς ὁποίους ἐν πολλοῖς τὰ χειρόγραφα χρησιμοποιοῦνταν στὴ λατρεία καὶ φυλάσσονταν ἐπιμελῶς. Εἶναι δὲ ὅλα καλὰ διατηρημένα καὶ εὔχρηστα.
Στὴν παράγραφο 7. Ὁ Β. Ἀντωνιάδης δὲν παραλείπει νὰ δώσῃ καὶ τὰ χρονικὰ πλαίσια μέσα στὰ ὁποῖα γράφτηκαν τὰ χειρόγραφα ποὺ χρησιμοποίησε γιὰ τὴν παρασκευὴ τοῦ ἐκκλησιατικοῦ κειμένου τῆς ἐκδόσεώς του. Συγκεκριμένως γράφει ὅτι ἡ πλειονότητα τῶν χειρογράφων χρονολογοῦνται ἀπὸ τὸ Ι΄ μέχρι τὸν ΙΔ΄ αἰῶνα. Λίγα εἶναι τὰ ἀρχαιότερα τοῦ Ι΄ αἰῶνος, ὅπως λίγα ἐπίσης εἶναι καὶ τὰ νεώτερα τοῦ ΙΔ΄ αἰῶνος. Κάποια ἀπὸ τὰ τελευταῖα, ὡς ἀντίγραφα ἀρχαίων χειρογράφων, εἶναι δοκιμώτερα καὶ ἀπὸ ἄλλα ἀρχαιότερά τους.
Στὶς παραγράφους 8, 9 καὶ 10. Διαισθανόμενος ὁ Β. Ἀντωνιάδης ὅτι θεολόγοι τῆς Δύσεως, ἀλλὰ καὶ δικοί μας, ὅπως γνωστῆς ὁμάδος «βιβλικῶν» τῶν νεωτέρων χρόνων, δυτικίζοντες, κινούμενοι ἀπὸ τυχὸν αἰσθήματα ἀντιζηλίας ἢ ἀπὸ διάθεσι ὑποτιμήσεως τῆς ἐπιστημοσύνης καὶ τῆς καταλληλότητός του γιὰ ἕνα τέτοιας βαρύτητος ἔργο, θ’ ἀμφισβητήσουν τὴν ἔκδοσί του ὡς ἔκδοσι ποὺ τηρεῖ πλήρως τὶς προδιαγραφὲς μιᾶς κριτικῆς ἐκδόσεως, τονίζει ἐκ προοιμίου τοὺς συγκεκριμένους τομεῖς ἔρευνας, στοὺς ὁποίους ἀσκεῖ κριτική, καὶ ἀποφράσσει τὰ στόματα τῶν «καλοθελητῶν». Κριτικὴ λοιπὸν ὁ Β. Ἀντωνιάδης ἀσκεῖ α) στὴν ἐπιλογὴ τῶν χειρογράφων, β) στὴν ἐπιλογὴ τῶν δύο τύπων κειμένων Ἀντιοχειανοῦ καὶ Βυζαντινοῦ (βυζαντιακοῦ) κατὰ περίπτωσι, καὶ γ) στὴν ἀξιολόγησι καὶ ἐπιλογὴ μιᾶς μόνο ἀναγνώσεως ἀνάμεσα στὶς πολλές. Γιὰ τὴν ἐπιλογὴ τῶν χειρογράφων σημειώνει ὅτι ἡ ἔκδοσί του, ἔχοντας ἀντικειμενικὸ σκοπὸ «τὴν ἀποκατάστασιν τοῦ ἀρχαιοτέρου κειμένου τῆς ἐκκλησιαστικῆς παραδόσεως, καὶ μάλιστα τῆς Ἐκκλησίας Κωνσταντινουπόλεως... παρεσκευάσθη οὐχὶ ἐπὶ τῇ βάσει οἱωνδήποτε ἐντύπων ἐκδόσεων, οὐδὲ ἐπὶ τῇ βάσει τῶν πρὸς κριτικὰς ἐκδόσεις χρησιμοποιουμένων μεγάλων καὶ μεγάλοις γράμμασι γεγραμμένων κωδίκων, ἀλλ’ ἐπὶ τῇ βάσει ἐκείνων τῶν χειρογράφων, ὅσα συνήθως παρορῶνται, καί, κατὰ τὸ γραφικὸν λόγιον εἰπεῖν, ἀποδοκιμάζονται ὑπὸ τῶν οἰκοδομούντων» (παράγρ. 1). Μὲ τὴ φράσι του αὐτὴ (οἱωνδήποτε ἐντύπων ἐκδόσεων), ὄχι μόνο ἀπαγορεύει νὰ τοῦ κάνουν αὐτοὶ κριτική, ἀλλὰ προλαβαίνει, καὶ μὲ γραφικὸ χωρίο ἀσκεῖ αὐτὸς ἔμμεση πλὴν οὐσιώδη κριτικὴ στὴ νοοτροπία τους, νὰ περιφρονοῦν τὰ ἔγκυρα καὶ δόκιμα χειρόγραφα καὶ νὰ χρησιμοποιοῦν ὅσα, παρ’ ὅλη τὴ φαντασμαγορία τους, στεροῦνται δοκιμότητος ἢ εἶναι ἔντυπες ἐκδόσεις. Παραβάλλει τὴν ἀρνητικὴ καὶ ἐθελόκακη νοοτροπία τους μὲ ἐκείνην τῶν Ἰσραηλιτῶν, οἱ ὁποῖοι ἀπέρριψαν τὸ θεμελιῶδες λιθάρι καὶ χρησιμοποίησαν ἄλλους λίθους ἐλαχίστης οἰκοδομικῆς ἀξίας, χωρὶς βεβαίως ἡ ἐπιλογή τους αὐτὴ ν’ ἀκυρώνῃ τὴν ἀξία του, ἀφοῦ αὐτὸ τελικῶς «ἐγενήθη εἰς κεφαλὴν γωνίας» (Μθ 21,42). Ὑπονοεῖ ὁ Ἀντωνιάδης τοὺς προτεστάντες, ποὺ ἀποφεύγουν νὰ χρησιμοποιήσουν χειρόγραφα τῆς ἐκκλησιαστικῆς παραδόσεως, ποὺ ἔχουν τὴ σφραγῖδα τῆς ἐγκυρότητος τῆς Ἐκκλησίας, καὶ χρησιμοποιοῦν μειωμένης ἀξίας καὶ ἀγνώστου παραδόσεως χειρόγραφα, ἔστω κι ἂν ὡρισμένοι κώδικες εἶναι μεγαλογράμματοι καὶ παλαιοί. Ὡς πρὸς τὸ δεύτερο ὁ Β. Ἀντωνιάδης ὑπαινίσσεται ἀπὸ μακριὰ ἕνα εὕρημά του, τὴ διάκρισι δηλαδὴ τῶν δύο τύπων κειμένων, ποὺ οἱ ἐξωεκκλησιαστικοὶ οὔτε κἂν τοὺς ἀντιλήφθηκαν. Ἀπὸ τὶς διαφορετικὲς ἀναγνώσεις τῶν δύο τύπων προτιμᾷ συνήθως τὸν ἀρχικὸ ἔναντι τοῦ βυζαντινοῦ, ὅπως στὰ χωρία Μθ 12,25-27· 40· 13,13· 36· 17,22, ἐκτὸς ἀπὸ δύο περιπτώσεις στὸ Λκ 4,44 καὶ 12,48, ὅπου προτιμᾷ τὶς γραφὲς Γαλιλαίας καὶ παρέθεντο τοῦ βυζαντινοῦ τύπου (ἀντὶ Ἰουδαίας καὶ παρέθετο τοῦ ἀρχικοῦ τύπου).
Πέρα ἀπὸ τὴν κριτικὴ ποὺ ἀσκεῖ ὁ Β. Ἀντωνιάδης στὶς τρεῖς προειρημένες περιπτώσεις, μετέρχεται καὶ ἄλλου εἴδους κριτική, τὴν ὁποία, ὅπως ἀφήνει νὰ ἐννοηθῇ, δὲν μποροῦν ν’ ἀσκήσουν οἱ δυτικοί, λόγῳ φυσικῆς ἢ μᾶλλον ἠθελημένης ἀδυναμίας. Φυσικῆς μέν, διότι δὲν μποροῦν νὰ ξέρουν τὴν ἑλληνικὴ ὅπως τὴν ξέρουν οἱ Ἕλληνες, καὶ ἰδιαιτέρως οἱ Ἕλληνες ποὺ τὴ σπούδασαν καὶ τὴν κατέχουν, ἠθελημένης δέ, διότι στὴν πλειονότητά τους δὲν τρέφουν φιλικὴ καὶ σεβαστικὴ σχέσι πρὸς τὰ ἱερὰ κείμενα. Ἡ κάτω ἀπὸ φιλικὸ μανδύα ἐχθρικὴ στάσι τους τοὺς ὠθεῖ νὰ προβαίνουν σὲ ἀνοίκειες παρεμβάσεις στὸ κείμενο, ὅπως μεταθέσεις τμημάτων κειμένου, ὑποκαταστάσεις λέξεων καὶ φράσεων ἀπὸ ἄλλες ἀδόκιμες, προσθῆκες, ἀφαιρέσεις, ποὺ τελικῶς ὅλες μαζὶ οἱ παρεμβάσεις δίνουν ἕνα κείμενο ἀλλοιωμένο καὶ παραμορφωμένο, ποὺ αὐτοὶ τὸ ὀνομάζουν «Κοινὴ Ἔκδοσι» ἢ «παραδεδεγμένον κείμενον» (textus receptus), καὶ τὸ ὁποῖο, συγκρινόμενο λεπτομερῶς μὲ τὸ ἐκκλησιαστικὸ κείμενο, ποὺ βγῆκε ἀπὸ τὰ χέρια τοῦ Β. ᾿Αντωνιάδου, διαφέρει σὲ 2000 ἀναγνώσεις, καὶ σὲ 1400 χωρία (150 τοῦ Ματθαίου, 175 τοῦ Μάρκου, 260 τοῦ Λουκᾶ, 100 τοῦ Ἰωάννου, 125 τῶν Πράξεων, 165 τῶν Ἐπιστολῶν τοῦ Παύλου, 65 τῶν Καθολικῶν Ἐπιστολῶν, καὶ 360 τῆς Ἀποκαλύψεως). Ἐνῷ ὁ ἴδιος τρέφει ἀπέραντο σεβασμὸ στὸ ἱερὸ κείμενο, καθὼς ἀπὸ αὐτὸν δὲν ἔγινε «οὐδεμία... μετάθεσις οὔτε ὑποκατατάστασις οὔτε προσθήκη οὔτε ἀφαίρεσις, ἐκτὸς εἰμὴ ὡς σπάνιαι ἐξαιρέσεις, καὶ ὅσαι μετὰ ἐπαρκῶν μαρτυριῶν ἄλλοθεν». Πέρα ἀπὸ τὴν στίξι καὶ τὴν ὀρθογραφία, στὶς ὁποῖες παρεμβαίνει, ὅπου χρειάζεται, καὶ τὶς διορθώνει, σ’ ὅλα τὰ ἄλλα ἀφήνει τὸ κείμενο ἀνέγγιχτο καὶ ἀπαραβίαστο, ὥστε νὰ ὀσμίζεται κανεὶς σ’ αὐτό, καθὼς τὸ μελετάει, τὸ πηγαῖο, τὸ ἀρχαϊκό, τὸ ζωντανό. Παρεμβαίνει ἐπίσης σὲ σπάνιες περιπτώσεις ἐξώφθαλμου λάθους, τὸ ὁποῖο ἐλέγχεται ἀπὸ τοὺς γραμματικοὺς καὶ συντακτικοὺς κανόνες, ὅπως στὸ χωρίο Μρ 12,29, ὅπου διορθώνει τὴ γραφὴ τῶν χειρογράφων «πρώτη πάντων (τῶν) ἐντολῶν» σὲ «πρώτη πάντων ἐντολή». Διασκευὴ καὶ συμπλήρωσι πραγματοποίησε ὁ Β. Ἀντωνιάδης τῶν παραλλήλων καὶ ἀντιθέτων χωρίων τῆς λεγομένης «Κοινῆς Ἐκδόσεως», πρᾶγμα ποὺ συντελεῖ καὶ αὐτὸ στὸ νὰ διαφέρῃ ἡ ἔκδοσί του ἀπὸ ἐκείνην.
Διαφέρει ἀκόμη ἡ ἔκδοσί του καὶ ὡς πρὸς τὴ στίξι καὶ τὴν ὀρθογραφία καὶ τὸν τονισμὸ τῶν παραθεμάτων ἀπὸ τὴν Παλαιὰ Διαθήκη. Ὁ Ἀντωνιάδης σημαίνει τὰ παλαιοδιαθηκικὰ χωρία μὲ πιὸ μαῦρα τυπογραφικὰ στοιχεῖα, ἐνῷ τὰ τῶν ἄλλων τῶν ἐκτὸς Παλαιᾶς Διαθήκης, μὲ ἀραίωσι τῶν γραμμάτων. Δίνει ἐπίσης ἐκκλησιαστικώτερο χαρακτῆρα στὴν ἐκκλησιαστικὴ ἔκδοσί του παραθέτοντας στὸ τέλος πίνακες περικοπῶν τῶν Κυριακῶν καὶ ἑορτῶν τοῦ ἔτους γιὰ τὴ διευκόλυνσι τῶν ἀναγνωστῶν.
Ἡ κριτικὴ ἱκανότητα τοῦ Β. Ἀντωνιάδου γίνεται αἰσθητὴ καὶ στὶς λίγες περιπτώσεις, στὶς ὁποῖες ἡ ἀφαίρεσι ἢ ἡ προσθήκη κάποιας λέξεως ἢ φράσεως εἶναι ἀμφίβολη. Στὶς τέτοιες περιπτώσεις ὁ Β. Ἀντωνιάδης χρησιμοποιεῖ μικρότερα τυπογραφικὰ στοιχεῖα. Τέτοια στοιχεῖα λοιπὸν χρησιμοποιεῖ ἀναγκαστικὰ γιὰ τὸ χωρίο τῶν «τριῶν μαρτύρων» (Α΄ Ἰω 5,7-8), τὸ ὁποῖο δὲν μαρτυρεῖται σὲ κανένα ἑλληνικὸ χειρόγραφο παλαιότερο ἢ νεώτερο. Ὁ ἴδιος, ὡς φαίνεται, εἶχε κατασταλαγμένη τὴν ἄποψι νὰ τὸ ὀβελίσῃ, ἀλλὰ τὸ διατήρησε μὲ μικρὰ γράμματα «κατὰ τὴν γνώμην τῆς Ἱερᾶς Συνόδου». Ἡ ἀπουσία κάθε κριτικῆς κατὰ τῆς ἀποφάσεως τῆς Ἱερᾶς Συνόδου ἀπὸ μέρους του, λόγῳ σεβασμοῦ πρὸς αὐτήν, καὶ ἡ τήρησι ἀπολύτου σιωπῆς, μαρτυρεῖ τὴν ἐσωτερικὴ δυσανασχέτησί του γιὰ τὴν αὐθαίρετη παρέμβασί της στὸ κριτικὸ ἔργο του. Μὲ μικρότερα γράμματα καταχωρεῖ καὶ τὸ χωρίο Πρξ 8,37, ἐπειδὴ δὲν ἔχει τὴ μαρτυρία τῶν ἐκκλησιαστικῶν κειμένων, ἀλλὰ μαρτυρεῖται μόνο ἀπὸ τὸ χειρόγραφο Β΄ 64 τῆς μονῆς τῆς Λαύρας. Στὶς μετέπειτα ἐκδόσεις τῆς Ἀποστολικῆς Διακονίας τὸ εἰρημένο χωρίο γράφεται μὲ συνήθη πλάγια στοιχεῖα.
Μὲ μικρὰ γράμματα θὰ ἔπρεπε, νομίζω, νὰ καταχωρίσῃ ὁ Β. Ἀντωνιάδης καὶ τὴν περικοπὴ τῆς μοιχαλίδος γυναικός (Ἰω 8,3-11) ἢ καὶ νὰ τὴν ὀβελίσῃ παντελῶς. Κάνει ὅμως τὸ λάθος καὶ τὴν δημοσιεύει μὲ συνήθη τυπογραφικὰ στοιχεῖα. Προφανῶς ὡδηγήθηκε σὲ λανθασμένη ἄποψι ἀπὸ τὸ γεγονὸς ὅτι, ἐνῷ δὲν ἀπαντᾶται στὴ σειρὰ τῶν καθημερινῶν ἀναγνωσμάτων, ὅπως γράφει, ἀπαντᾶται στὰ Μηνολόγια ἀρκετῶν Εὐαγγελιαρίων, καὶ μάλιστα τῆς ἁγίας Πελαγίας (8 Ὀκτωβρίου). Ἀπὸ καλοὺς νεώτερους ἐρευνητὰς κρίνεται ἡ περικοπὴ ὀβελιστέα γιὰ πολλοὺς καὶ σοβαροὺς λόγους (Βλ. Σιαμάκη Κωνσταντίνου, Μαθήματα εἰσαγωγῆς εἰς τὴν Καινὴν Διαθήκην, Θεσσαλονίκη 1972, σ. 118-120).
Κάποιοι «βιβλικοὶ» σήμερα, γνωστῆς καὶ μὴ ἐξαιρετέας ὁμάδος, ἐθελόδοτοι πέρα ὣς πέρα στὸ πνεῦμα τοῦ ἄκρατου δυτικοῦ καὶ προτεσταντικοῦ ὀρθολογισμοῦ, διασπείρουν ὅτι ἡ ἔκδοσι τοῦ Β. Ἀντωνιάδη δὲν εἶναι κριτική, διότι στηρίχτηκε, λένε, σὲ λίγα χειρόγραφα. Θὰ τοὺς ἀπαντούσαμε, ὅτι δὲν χρειάζεται ἕνας νὰ διανύσῃ ὅλη τὴν Ἐγνατία, γιὰ νὰ βρῇ τὸ μαργαριτάρι ποὺ ἔχασε, ὅταν τὸ βρίσκῃ στὰ πρῶτα δέκα βήματα. Ὁ σκοπὸς ἐπετεύχθη ὁλόκληρος τόσο γρήγορα καὶ τόσο κοντά. Ποιός ὁ λόγος τῆς περαιτέρω καταπονήσεως; Τὰ λένε αὐτὰ ὅμως οἱ θιασῶτες τῶν ἄκρων προτεσταντῶν τῆς Εὐρώπης, διότι ξέρουν ἀλλὰ δὲν τὸ ὁμολογοῦν, ὅτι οἱ ἐκδόσεις τῆς Καινῆς Διαθήκης (Nestle, Aland, κλπ), τὶς ὁποῖες αὐτοὶ ὑπεραμύνονται ὡς ἀκραιφνῶς κριτικές, δὲν εἶναι κἂν κριτικές. Εἶναι συμπιλήματα, δηλαδὴ ἀσυνάρτητα κατασκευάσματα, ποὺ προῆλθαν ἀπὸ διάφορα χειρόγραφα κακῆς ποιότητος, μὲ συγκολλήσεις, συρραφές, ἀφαιρέσεις, προσθῆκες, κλπ. Ἐκπονήθηκαν καὶ ἐκπονοῦνται χωρὶς ἀντικειμενικὸ σκοπό. Δὲν βρῆκαν τὸ θησαυρὸ οὔτε στὰ δέκα βήματα οὔτε στὰ δέκα χιλιόμετρα τῆς ὅλης ὁδοῦ, πλανώμενοι πλάνην οἰκτράν.
Ὁ Β. Ἀντωνιάδης καὶ ὁ πατριάρχης Κωνσταντῖνος Ε΄, ἦταν ἐνήμεροι γιὰ τὸ τί λείπει ἀπὸ τὴν ἔκδοσι τῶν ξένων καὶ γιὰ τὸ ποῦ σκοπεύει ἡ ἔκδοσι τῶν ἐμπόρων. Ἤξεραν ὅτι ἡ «κριτική» τους ἔκδοσι δὲν ἔχει σκοπὸ τὴν ἀποκατάστασι τοῦ ἀρχαιοτέρου κειμένου τῆς ἐκκλησιαστικῆς παραδόσεως, διότι οἱ προτεστάντες δὲν ἔχουν κἂν ἐκκλησιαστικὴ παράδοσι, ἀλλὰ τρικλίζουν σὰ μεθυσμένοι μέσα στὴν πλάνη. Ἤξεραν ὅτι ἡ ἔκδοσι τῶν προτεσταντῶν εἶναι κακοποίησι τοῦ ἱεροῦ κειμένου. Ἤξεραν ὅτι οἱ ἐκδότες της ἀποβλέπουν στὴν ἐμπορία καὶ στὸ κέρδος, καὶ κυρίως στὸν κλονισμὸ τῆς ἀξιοπιστίας της. Εἶναι κατάντημα τῶν νεωτέρων «βιβλικῶν» συγκεκριμένης ὁμάδος (1960 κι ἐδῶθε) νὰ ὑποστηρίζουν μιὰ τέτοια ἔκδοσι, συμπαρασύροντας στὴν πλάνη καὶ τοὺς ἀθώους φοιτητὰς τῶν θεολογικῶν σχολῶν, καὶ νὰ φέρωνται κατὰ τῆς πατριαρχικῆς ἐκδόσεως, ποὺ ἐκπονήθηκε μὲ φόβο Θεοῦ καὶ ἀγάπη. Γι’ αὐτὸ καὶ μὲ ἠθικὸ καὶ ὑλικὸ κόστος οἱ δύο ἄντρες ἀνέλαβαν τὴν ἔκδοσι τοῦ αὐθεντικοῦ κειμένου. Ἂς εἶναι αἰωνία ἡ μνήμη τους.
Ἀθανάσιος Γ. Σιαμάκης, ἀρχιμανδρίτης
(δημοσίευσις 18/2/2012)