8. ᾿Εκκλησιαστικὴ μουσική — ἱστορία, θεωρία, μελοποιήσεις Μουσικολογικά ἀνάλεκτα Τὸ Μαθηματάριον τοῦ ἔτους 1851

 

ΜΟΥΣΙΚΟΛΟΓΙΚΑ ΑΝΑΛΕΚΤΑ

 

 

Τὸ Μαθηματάριον τοῦ ἔτους 1851

 

 

Διονυσίου Ἀνατολικιώτου

δρος φιλοσοφικῆς σχολῆς Ἀθηνῶν,

μουσικολόγου - τυπικολόγου

symbole@mail.com

 

 

Μαθηματάριον καλεῖται ἡ μουσικὴ συλλογὴ τῶν μαθημάτων, δηλαδὴ τῶν ἐξόχως ἀργῶν ἐκείνων καὶ ἐκτενεστάτων συνθέσεων τῆς Παπαδι­κῆς, οἱ ὁποῖες ἀπαιτοῦν μεγάλη ἐμπειρία, καλλιφωνία ἀλλὰ καὶ ἱκανό­τητα γιὰ τὴν σωστὴ ἐκτέλεσί τους. Μνημειώδη ἔκδοσι τοῦ Μαθηματα­ρίου ἀποτελεῖ ὁ τρίτος τόμος τῆς τετράτομης σειρᾶς «Πανδέκτη τῆς ἐκ­κλησιαστικῆς ὑμνῳδίας» (= Παπαδική), ποὺ ἐκδόθηκε στὸ πατριαρχικὸ τυπογραφεῖο ἐν Κωνσταντινουπόλει τὸ 1851 ἀπὸ τοὺς δύο μαθητὲς τοῦ περιωνύμου πρωτοψάλτου τῆς Μεγάλης τοῦ Χριστοῦ ᾿Εκκλησίας Κων­σταντίνου τοῦ Βυζαντίου, τὸν τότε λαμπαδάριο (καὶ μετέπειτα πρωτο­ψάλτη) ᾿Ιωάννη καὶ τὸν τότε α΄ δομέστικο (καὶ ἀργότερα λαμπαδάριο) Στέφανο τὸν Βυζάντιο. ῾Ο ἐν λόγῳ 3ος τόμος, ὁ περιέχων τὰ μέγιστα μαθήματα τῆς τε Παπαδικῆς καὶ τοῦ Μαθηματαρίου, ἔχει συνολικὰ 544 σελίδες, περιλαμβάνει συνολικὰ 50 μαθήματα καὶ εὐτυχῶς τὰ τελευ­ταῖα χρόνια ἔχει ἐπανεκδοθῆ καὶ ἔχει γίνει ἀντικείμενο εὐρείας ψαλτι­κῆς καὶ μουσικολογικῆς ἐρεύνης καὶ διδασκαλίας ὅπως καὶ ἄλλα κλασ­σικὰ μουσικὰ ἔργα τῆς ἐποχῆς ἐκείνης.

Ἂν ἐπιχειρήσουμε μία ἐποπτικὴ θεώρησι τοῦ συνόλου τοῦ Μαθημα­ταρίου τῆς πατριαρχικῆς ἐκδόσεως (τοῦ ἔτους 1851) μποροῦμε νὰ δια­τυπώσουμε τὶς ἀκόλουθες παρατηρήσεις.

 

1. Περιεχόμενα τοῦ Μαθηματαρίου

 

Κατ᾿ ἀκρίβειαν τὸ «κλασσικὸ» (παλαιὸ) Μαθηματάριον ὁλοκλη­ρώνεται στὴν σελ. 448 καὶ περιέχει·

– σ. 3-20 μαθήματα λειτουργικῆς χρήσεως,

– σ. 21-361 μαθήματα τῆς παπαδικῆς (σ. 21-254 μαθήματα τοῦ ἐνι­αυτοῦ, σ. 254-293 μαθήματα τοῦ τριῳδίου, σ. 294-361 μαθήματα τοῦ πεντηκοσταρίου),

– καὶ σ. 361-448 μαθήματα ἐκτὸς σειρᾶς καὶ θεοτοκία γενικῆς χρή­σεως.

᾿Ακολουθοῦν στὶς σ. 449-474 μαθήματα μελουργῶν τοῦ 18ου αἰῶνος σὰν μεταγενέστερο παράρτημα (ποὺ παρτίστηκε προφανῶς στὰ τέλη αὐτοῦ τοῦ αἰῶνος ἢ στὶς ἀρχὲς τοῦ ἑπομένου).

Τέλος στὶς τελευταῖες σελίδες 474-539 τοῦ μαθηματαρίου συνάπτε­ται ἕνα νεώτερο ἐπίμετρο (σύγχρονο τοῦ 1851) μὲ 6 νέα μαθήματα, μελοποιηθέντα παρὰ ᾿Ιωάννου λαμπαδαρίου τοῦ καὶ ἐκδότου τῆς ὅλης σειρᾶς. Τὰ 6 αὐτὰ μαθήματα γράφτηκαν πρωτοτύπως ἀπευθείας στὴν Νέα Μουσικὴ Μέθοδο, ἐνῷ τὰ προηγούμενα εἶχαν γραφῆ στὴν παλαιὰ καὶ εἶχαν μεταφραστῆ στὴν νέα, κυρίως ἀπὸ τὸν Γρηγόριο πρωτοψάλτη ἀλλὰ καὶ ἀπὸ τὸν Χουρμούζιο χαρτοφύλακα.

 

2. ᾿Αρίθμησι τῶν μαθημάτων

 

῾Η ἀρίθμησι τῶν μελῶν τοῦ Μαθηματαρίου εἶναι ἀπαραίτητη, ὥστε νὰ μπορῇ κανεὶς νὰ παραπέμπῃ μὲ συντομία, σαφήνεια καὶ ἀκρίβεια σὲ κάθε μάθημα, χωρὶς νὰ χρειάζεται νὰ γράφῃ ὁλόκληρους προσδιορι­σμούς. Στὸν παρακάτω πίνακα κάθε μάθημα λαμβάνει αὔξοντα ἀριθμό, ἐνῷ σημειώνονται ἐπίσης ὁ ἦχος αὐτοῦ καὶ ἡ σελὶς τῆς ἀρχικῆς ἐκδόσε­ως (ἔτους 1851).

1. «Τὸν δεσπότην καὶ ἀρχιερέα», ἦχος βαρύς, σ. 3.

2. «Ἄνωθεν οἱ προφῆται», ἦχος βαρύς, σ. 5.

3. «Περίζωσαι τὴν ῥομφαίαν σου», ἦχος βαρύς, σ. 14.

4. «Ἐν εὐσήμῳ ἡμέρᾳ», ἦχος πλ. δ΄, σ. 21.

5. «Ὡς ἐμεγαλύνθη τὰ ἔργα σου, Κύριε», ἦχος δ΄, σ. 33.

6. «Ποταμοὶ θεολογίας», ἦχος α΄, σ. 45.

7. «Τὸν στρατιώτην τὸν λαμπρόν», ἦχος δ΄, σ. 54.

8. «Τῇ μεσιτείᾳ σου λυτρούμενος», ἦχος πλ. α΄, σ. 65.

9. «Ἀγαλλιάσθω ὁ Δαυίδ», ἦχος α΄, σ. 76.

10. «Πανάγιε Νικόλαε», ἦχος πλ. α΄, σ. 85.

11. «Σὲ προκατήγγειλε», ἦχος α΄ ἐκ τοῦ κε, σ. 98.

12. «Χριστὸς γεννᾶται», ἦχος α΄, σ. 107.

13. «Μεγάλυνον, ψυχή μου, τὸν ἐν τῷ σπηλαίῳ», ἦχος α΄, σ. 118.

14. «Δόξα ἐν ὑψίστοις Θεῷ», ἦχος βαρύς, σ. 132.

15. «Ὢ θεία καὶ ἱερά», ἦχος α΄, σ. 142.

16. «Σήμερον κτίσις φωτίζεται», ἦχος πλ. δ΄, σ. 152.

17. «Τῶν μοναστῶν τὰ πλήθη», ἦχος πλ. δ΄, σ. 166.

18. «Φῶς εἰς ἀποκάλυψιν», ἦχος βαρύς, σ. 177.

19. «Γλῶσσαν ἣν οὐκ ἔγνω», ἦχος δ΄, σ. 192.

20. «Χριστὸν γὰρ ὃν ἐπόθησας», ἦχος α΄, σ. 203.

21. «Μακάριόν σε τὸ γλυκύτατον στόμα», ἦχος δ΄, σ. 218.

22. «Παρέλαβεν Χριστός», ἦχος πλ. δ΄, σ. 229.

23. «Νενίκηνται τῆς φύσεως», ἦχος α΄, σ. 243.

24. «Λάμπρυνον τῇ θείᾳ σου δόξῃ», ἦχος δ΄, σ. 254.

25. «Ξένον τόκον ἰδόντες», ἦχος βαρύς, σ. 268.

26. «Χαῖρε καὶ εὐφραίνου πόλις Σιών», ἦχος πλ. δ΄, σ. 283.

27. «Χριστὸς ἀνέστη», ἦχος α΄, σ. 294.

28. «Ὁ ἄγγελος ἐβόα», ἦχος α΄, σ. 306.

29. «Ἀνέβη ὁ Θεὸς ἐν ἀλαλαγμῷ», ἦχος πλ. β΄, σ. 319.

30. «Πάντα χορηγεῖ τὸ Πνεῦμα», ἦχος α΄, σ. 329.

31. «Δεῦτε πάντες οἱ πιστοί», ἦχος α΄ τετράφωνος, σ. 340.

32. «Τὰς μυστικάς», ἦχος πλ. β΄, σ. 352.

33. «Ὅσιε τρισμάκαρ», ἦχος πλ. β΄, σ. 361.

34. «Ὁ νοῦς σου ταῖς νεύσεσι», ἦχος δ΄, σ. 369.

35. «῾Ρῶσιν διὰ τοῦ ῥαντίσματος», ἦχος α΄, σ. 376.

36. «Χαῖρε κατάρας λύτρωσις», ἦχος πλ. α΄, σ. 388.

37. «Δέσποινα πρόσδεξαι», ἦχος δ΄, σ. 402.

38. «Ἅπας γηγενής», ἦχος δ΄, σ. 410.

39. «Σὲ μεγαλύνομεν, ἁγνή», ἦχος βαρύς, σ. 430.

40. «Σὲ μεγαλύνομεν, Θεοτόκε παρθένε», ἦχος βαρύς, σ. 439.

41. «῾Ρόδον τὸ ἀμάραντον», ἦχος δ΄, σ. 441.

42. «Λίαν εὔφρανας», ἦχος γ΄, σ. 449.

43. «Τριὰς ἡ ὑπερούσιος», ἦχος βαρύς, σ. 455.

44. «Ἐπίβλεψον ἐν εὐμενείᾳ», ἦχος α΄, σ. 465.

45. «Τὸν κήρυκα τῆς πίστεως», ἦχος πλ. δ΄, σ. 474.

46. «Νέος Ἀβραὰμ ἐδείχθης, Νικόλαε», ἦχος α΄, σ. 483.

47. «Τοὺς τρεῖς μεγίστους φωστῆρας», ἦχος α΄, σ. 495.

48. «Ἡ ἐκκλησία σήμερον πανηγυρίζει», ἦχος δ΄, σ. 511.

49. «Τὸν τῆς ἀθανασίας ἐπώνυμον», ἦχος πλ. δ΄, σ. 521.

50. «Ἐν φωναῖς ἀλαλάξωμεν», ἦχος πλ. δ΄, σ. 531.

 

3. Τὰ εἴδη τῶν μελοποιημένων ὕμνων

 

α) Ἂν καὶ τὸ μαθηματάριο ἐξ ὁρισμοῦ περιλαμβάνει κυρίως καλο­φωνικὲς μελοποιήσεις τῶν ἰδιομέλων στιχηρῶν τοῦ ἔτους, ὅμως ἀπὸ τὴν ἔκδοσι τοῦ 1851 δὲν λείπουν καὶ ἄλλα ποιητικὰ εἴδη εἴτε τῆς ἐκκλησια­στικῆς ὑμνογραφίας ἢ καὶ ἐξωλατρευτικά, ὅπως εἱρμοὶ καὶ τροπάρια (μαθήματα 12, 21, 23, 24, 34, 38, 41, 44, 46 στὶς σ. 107, 218, 243, 254, 369, 410, 441, 465, 483), ἀπολυτίκια (μαθ. 27, 42, 47 στὶς σ. 294, 449, 495), ἁπλοὶ στίχοι (ἢ μεγαλυνάρια) ποὺ χρησιμοποιοῦνται συνήθως ὡς προΰμνια γιὰ τὰ τροπάρια τῆς 9ης ᾠδῆς ὡρισμένων ἑορτῶν (μαθ. 13, 28 στὶς σ. 118, 306), καὶ δεκαπεντασύλλαβα ποιήματα (μαθ. 7, 11, 36, 39, 43 στὶς σ. 54, 98, 388, 430, 455)· ἐνῷ ὑπάρχει καὶ ἕνα στιχηρὸ ποὺ εἶναι τὸ μόνο προσόμοιο καὶ ὄχι ἰδιόμελο (μάθημα 50). ᾿Απὸ τὰ ὑπό­λοιπα 30 μαθήματα τὰ 18 προέρχονται ἀπὸ ὕμνους τοῦ ἑσπερινοῦ (μα­θήματα 4, 5, 6, 9, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 26, 29, 30, 31, 32, 33, 37, 48), ἐκ τῶν ὁποίων τὰ 7 εἶναι ἰδιόμελα τῆς λιτῆς (μαθήματα 4, 5, 6, 9, 16, 20, 31).

β) Τὰ περιεχόμενα καλοφωνικὰ τροπάρια κανόνων (μαθήματα 21, 24, 34, 41, 44, 46· σ. 218, 254, 369, 441, 465, 483) ἀκολουθοῦν βεβαίως μετρικῶς καὶ ποιητικῶς τοὺς ἀντιστοίχους των εἱρμούς· εἶναι δηλαδὴ κι αὐτὰ προσόμοια κατ᾿ οὐσίαν (ἀλλὰ ὄχι στιχηρά).

γ) Τὸ ἀπολυτίκιον τῆς ἁγίας Εὐφημίας (μάθ. 42, σ. 449) εἶναι προσ­όμοιον στὸ «Θείας πίστεως». ῾Ομοίως καὶ τὸ καλοφωνικῶς μελοποιού­μενο ἀπολυτίκιο τῶν Τριῶν ἱεραρχῶν (μάθ. 47, σ. 495) προσομοιάζει στὸ «Τοῦ λίθου σφραγισθέντος» καὶ στὰ παρόμοια καθίσματα τοῦ α΄ ἤχου.

δ) Διαπιστώνει κανεὶς ὅτι ἀπὸ τὸν 17ο αἰῶνα καὶ μετὰ ἐμφανίζονται ὅλο καὶ συχνότερα καλοφωνικὰ μαθήματα ποὺ δὲν εἶναι μελοποιήσεις ἰδιομέλων, ἀλλὰ προσομοίων τροπαρίων καὶ ἀπολυτικίων. ᾿Επίσης κα­νένα ἀπὸ τὰ μαθήματα τοῦ ἐκδότου ᾿Ιωάννου τοῦ λαμπαδαρίου καὶ με­τέπειτα πρωτοψάλτου δὲν εἶναι τροπάριο λιτῆς, ἀλλὰ ὅλα εἶναι ἢ δοξα­στικὰ ἑσπερίων καὶ αἴνων ἢ ἄλλοι γνωστοὶ ὕμνοι ἑσπερινοῦ καὶ ὄρθρου· τὰ δὲ 3 ἀπὸ τὰ 6 μαθήματά του δὲν εἶναι κἂν ἰδιόμελα, ἀλλὰ προσό­μοια.

ε) Στὰ προηγούμενα πρέπει ἀσφαλῶς νὰ προστεθῇ καὶ ἡ παρατή­ρησι ὅτι στὸ Καλοφωνικὸν Εἱρμολόγιον τοῦ ἔτους 1835 αἴφνης περιλαμ­βάνονται 4 καλοφωνικὲς μελοποιήσεις προσομοίων στιχηρῶν καὶ εἰδικώ­τερα θεοτοκίων (οἱ παραπομπὲς γίνονται στὶς σελίδες τῆς ἐκδόσεως ἐκείνης)·

«Συνέχομαι πάντοθεν δεινοῖς», σ. 44, ἦχος α΄ (πρὸς «Πανεύφημοι μάρτυρες»

«Σὲ τὸ καθαρώτατον», σ. 102, ἦχ. δ΄ (πρὸς «Ἔδωκας σημείω­σιν»

«Τὸ ὄμμα τῆς καρδίας μου», σ. 126, ἦχ. πλ. β΄ (πρὸς τὸ «Τριήμε­ρος ἀνέστης Χριστέ»)· καὶ

«Πῶς σου τὴν χάριν ὑμνήσαιμι», σ. 180, πλ. δ΄ (πρὸς «Ὢ τοῦ παραδόξου θαύματος»).

Δὲν εἶναι ἀσφαλῶς τυχαῖο ὅτι καὶ οἱ τέσσερις αὐτὲς μελοποιήσεις ἔχουν γίνει ἀπὸ τὸν κορυφαῖο μελουργὸ Πέτρο τὸν Γλυκὺ ἢ Μπερεκέτη (ἀκμὴ 1680-1715 περίπου).

Οἱ ἐπισημάνσεις αὐτὲς μαζὶ μὲ τὴν σημείωσι τοῦ ἐκδότου ᾿Ιωάννου λαμπαδαρίου στὸ ἀπολυτίκιον τῆς ἁγίας Εὐφημίας (μάθ. 42, σελ. 454, τὸ μόνον σὲ γ΄ ἦχο) ὅτι «τὸ κράτημα ἐσημειώθη ἐν τῇ σειρᾷ τῶν κρατη­μάτων τοῦ Εἱρμολογίου εἰς τὸν γ΄ ἦχον», καταδεικνύουν τὴν στενὴ σχέσι τοῦ μαθηματαρίου μὲ τὸ καλοφωνικὸ εἱρμολόγιο.

Οἱ παραπάνω παρατηρήσεις ἀντικατοπτρίζουν ἀσφαλῶς ἀντίστοιχες ἐξελίξεις στὴν πατριαρχικὴ καὶ κωνσταντινουπολιτικὴ εὐρύτερα λατρευ­τικὴ τάξι. Φαίνεται καθαρὰ ὅτι τὰ ἰδιόμελα τῆς λιτῆς δὲν προτιμῶνται ἀπὸ τοὺς νεωτέρους μελοποιούς, πρᾶγμα ποὺ σημαίνει ὅτι δὲν εἶναι πλέον τόσο γνωστὰ στὸ ἐκκλησίασμα, ἄρα καὶ ἡ τέλεσις τῆς λιτῆς στὶς ἑόρτιες ἡμέρες σταδιακὰ περιορίζεται ἢ καὶ σπανίζει.

 

4. Οἱ ἦχοι τῶν μαθημάτων

 

᾿Απὸ τὶς 50 καλοφωνικὲς συνθέσεις τοῦ Μαθηματαρίου οἱ 16 εἶναι σὲ ἦχο α΄, ποὺ ἀποτελοῦν τὸ 1/3 τῶν μελῶν τῆς ἐντύπου ἐκδόσεως καὶ δείχνουν τὴν σαφῆ προτίμησι τῶν παλαιοτέρων μελῳδῶν καὶ τῶν μετα­γενεστέρων ἀνθολόγων στὸν συγκεκριμένο ἦχο· ἀκολουθοῦν ὁ δ΄ ἦχος μὲ 10 μαθήματα, ὁ βαρὺς μὲ 9, ὁ πλ. δ΄ μὲ 8, ὁ πλ. α΄ καὶ ὁ πλ. β΄ μὲ 3 μα­θήματα ἕκαστος καὶ ὁ γ΄ ἦχος μὲ μόλις 1 μάθημα. Σὲ ὅλη τὴν ἔκτασί του τὸ παρὸν Μαθηματάριον δὲν περιέχει κανένα μάθημα τονισμένο στὸν β΄ ἦχο.

᾿Ενδιαφέρουσες εἶναι καὶ ἐκεῖνες οἱ περιπτώσεις ποὺ ὁ ἀρχικὸς ἦχος κάποιων ὕμνων εἶναι διαφορετικὸς ἀπὸ τὸν ἦχο στὸν ὁποῖο μελοποιοῦν­ται ὡς μαθήματα. ῾Η μελοποίησι ὕμνων σὲ ἄλλους ἤχους πέραν τοῦ ἀρχικοῦ τους δὲν εἶναι βέβαια κάτι ἄγνωστο στὴν ἐκκλησιαστικὴ μελο­ποιία. ῾Ο γνωστὸς εἱρμὸς τοῦ πλ. β΄ ἤχου «Τὴν τιμωτέραν τῶν χερου­βὶμ» ἀπὸ παλαιὰ ἔχει μελοποιηθῆ καὶ ψάλλεται καὶ στοὺς 8 ἤχους, ὅπως παρατίθεται καὶ στὸ ἀναστασιματάριον. Τὸ θεοτοκίον ποὺ ψάλ­λεται στὸ Καὶ νῦν τῶν αἴνων κάθε κυριακὴ «῾Υπερευλογημένη ὑπάρ­χεις, θεοτόκε παρθένε», εἶναι κατ᾿ ἀρχὰς ἀναστάσιμο κάθισμα τοῦ β΄ ἤχου, ἀλλὰ ἀπὸ τὸν 19ο αἰῶνα τοὐλάχιστον συνηθίζεται ἐνίοτε νὰ ψάλ­λεται καὶ στοὺς 8 ἤχους, ὥστε νὰ εἶναι ὁμόηχο τοῦ ἑκάστοτε δοξαστι­κοῦ ποὺ προηγεῖται (πρβλ. α΄– Γεωργίου Ε. ῾Ραιδεστηνοῦ, «Πεντηκοστά­ριον», σ. 168· β΄– «Μουσικὸς πανδέκτης», ἐκδόσεις «Ζωή», τόμος β΄, σ. 104-109).

᾿Απὸ τὰ δύο ἀναστάσιμα τροπάρια ποὺ ψάλλονται στὸ τέλος τῆς μεγάλης δοξολογίας τῶν κυριακῶν τὸ μὲν «Σήμερον σωτηρία» εἶναι μελοποιημένο σὲ ὅλους τοὺς ἤχους ἀπὸ τὸν Πέτρο Πελοποννήσιο (᾿Ανα­στασιματάριον), ἐνῷ ὁ ἀρχικός του ἦχος εἶναι ὁ δ΄ (Μέγα Εὐχολόγιον καὶ Μέγα ῾Ωρολόγιον, στὴν ἀκολουθία τοῦ ὄρθρου· Μικρὸν ῾Ωρολόγιον, σ. 111· Τυπικὸν Γεωργίου ῾Ρήγα, σ. 175)· τὸ δὲ «᾿Αναστὰς ἐκ τοῦ μνή­ματος» ψάλλεται τοὐλάχιστον στοὺς πλαγίους ἤχους καὶ ἰδίως στὸν πλ. δ΄ (Μέγα ῾Ωρολόγιον, ἔνθ᾿ ἀνωτέρω· Μικρὸν ῾Ωρολόγιον, σ. 111-112· Δοσι­θέου Παρασκευαΐδου, μοναχοῦ Κατουνακιώτου, «Μικρὰ ᾿Οκτώηχος», σ. 187), ἐνῷ εἶναι κάθισμα τοῦ β΄ ἤχου (Πεντηκοστάριον, τετάρτη τῶν μυ­ροφόρων πρωί, εἰς τὸν ὄρθρον, μετὰ τὴν α΄ στιχολογίαν· Μέγα Εὐχολό­γιον, ἔνθ᾿ ἀνωτέρω· Τυπικὸν Γ. ῾Ρήγα, σ. 175). ᾿Επίσης κάθισμα τοῦ β΄ ἤχου εἶναι καὶ τὸ γνωστὸν νεκρώσιμον τροπάριον «Μνήσθητι Κύριε ὡς ἀγαθὸς τῶν δούλων σου», παρ᾿ ὅτι σήμερα συνηθίζεται νὰ ψάλλεται σὲ ἦχο πλ. δ΄ κατὰ τὶς ἐπιμνημόσυνες λειτουργίες.

Κάποια τροπάρια τοῦ πλ. δ΄ ἤχου ὅπως τὰ ἀπολυτίκια τῆς 21ης μαΐ­ου «Τοῦ σταυροῦ σου τὸν τύπον» καὶ τῆς 4ης δεκεμβρίου «Βαρβάραν τὴν ἁγίαν» ἐνίοτε ψάλλονται (ἐκ λάθους) σὲ δ΄ ἦχο. Εἰδικῶς τὸ ἀπολυ­τίκιο τῆς ἁγίας Βαρβάρας εἶναι ἤχου πλ. δ΄ καὶ ὄχι δ΄, διότι εἶναι προσ­όμοιο μὲ τὸ ἀναστάσιμο ἀπολυτίκιο τοῦ πλ. δ΄ ἤχου «᾿Εξ ὕψους κατῆλ­θες» καὶ μὲ τὸ μαρτυρικὸ κάθισμα τοῦ πλ. δ΄ ἤχου «Γενναίως τὸν δρόμον τελέσαντες» (στὸ στιχηροκαθισματάριο τοῦ Τριῳδίου, πέμπτη πρωί). ᾿Αλλὰ καὶ τὸ κοντάκιον τοῦ πάσχα «Εἰ καὶ ἐν τάφῳ κατῆλθες ἀθάνατε» ἀνήκει ἐπίσης στὸν πλ. δ΄, ἂν καὶ ὡρισμένοι συνηθίζουν (ἐ­σφαλμένως πάντοτε) νὰ τὸ ψάλλουν καὶ αὐτὸ σὲ δ΄ (χρωματικό).

Τὸ πασίγνωστο τροπάριο τοῦ πάσχα «Χριστὸς ἀνέστη» ψάλλεται παλαιόθεν μέχρι σήμερα καὶ νομίμως καὶ σὲ α΄ ἦχο (στὸν κανόνα τοῦ πάσχα) καὶ σὲ πλ. α΄ (ὡς ἀπολυτίκιον) καὶ σὲ β΄ (κατὰ τὴν διακαινήσιμο ἑβδομάδα, μετὰ τὴν ὀπισθάμβωνο εὐχὴ τῆς λειτουργίας ἀντὶ τοῦ «Εἴη τὸ ὄνομα»· Τυπικὸν Μεγ. ᾿Εκκλησίας ὑπὸ Γ. Βιολάκη, Προθεωρία §48· Τυπικὸν Γ. ῾Ρήγα, σ. 132)· ἀλλὰ καὶ ἀπὸ τὸν πρωτοψάλτη Χρυσάφη τὸν νέο εἶναι μελοποιημένο ὡς μάθημα σὲ α΄ ἦχο (Μαθηματάριον σ. 294).

Τὸ θεοτοκίον «Δέσποινα, πρόσδεξαι» ἔχει ἀρχικὸ ἦχο τὸν πλ. δ΄ (Παρακλητική, ἦχος πλ. δ΄, πέμπτη ἑσπέρας), ἀλλὰ ὁ πρωτοψάλτης Δα­νιὴλ ὡς μάθημα τὸ μελοποιεῖ σὲ ἦχο δ΄ ἅγια (Μαθηματάριον σ. 402). Τὸ θεοτοκίον τροπάριον «᾿Επίβλεψον ἐν εὐμενείᾳ» ψάλλεται σὲ ἦχο πλ. δ΄, καθὼς περιέχεται στοὺς δύο δημοφιλεῖς παρακλητικοὺς κανόνες τῆς θεοτόκου, τὸν μικρὸ καὶ τὸν μέγα, ποὺ ψάλλονται ἐναλλὰξ κατὰ τὸ α΄ δεκαπενθήμερο τοῦ αὐγούστου· αὐτὸ ὅμως δὲν ἐμποδίζει τὸν πρωτο­ψάλτη Πέτρο τὸν Βυζάντιο νὰ τὸ μελοποιήσῃ καλοφωνικῶς σὲ α΄ ἦχο (Μαθηματάριον σ. 465).

᾿Απὸ τὰ τελευταῖα παραδείγματα φαίνεται ὅτι, ὅταν ἕνας ὕμνος με­λοποιῆται καλοφωνικῶς ὡς μάθημα, δὲν εἶναι πάντοτε ἀπαραίτητο νὰ μελοποιηθῇ στὸν ἀρχικό του ἦχο, διότι προφανῶς ἀλλάζει καὶ ἡ χρῆσι τοῦ ὕμνου· ὡς καλοφωνικὸ μέλος δὲν θὰ χρησιμοποιηθῇ οὔτε ὡς δοξα­στικὸν τοῦ ἑσπερινοῦ ἢ τοῦ ὄρθρου οὔτε ὡς ἀπολυτίκιον οὔτε ὡς τρο­πάριον κανόνος στὴν συνήθη ἀκολουθία, ἀλλὰ ὡς καλυπτήριος ὕμνος σὲ ἀγρυπνίες, σὲ πανηγύρεις ἢ συνήθως ἐξωλατρευτικῶς. Στοιχούμενος σὲ αὐτὴν τὴν παράδοσι ὁ ᾿Ιωάννης Βυζάντιος ἀπὸ τὰ 6 νέα μαθήματα ποὺ παραθέτει στὴν ἔκδοσι τοῦ 1851 τὰ μισὰ ἔχει ἐπιλέξει νὰ τὰ μελοποιή­σῃ σὲ ἦχο διαφορετικὸ τοῦ ἀρχικοῦ τους· τὸ ἰδιόμελο γιὰ τὴν 10η φε­βρουαρίου (τοῦ ἁγ. Χαραλάμπους) «῾Η ἐκκλησία σήμερον» (μάθ. 48, σ. 511) σὲ δ΄ ἅγια ἀντὶ τοῦ ἀρχικοῦ β΄ ἤχου· τὸ δοξαστικὸν τῶν αἴνων τοῦ ὁσίου ᾿Αθανασίου τοῦ ᾿Αθωνίτου «Τὸν τῆς ἀθανασίας ἐπώνυμον» (μάθ. 49, σ. 521) σὲ πλ. δ΄ ἀντὶ τοῦ ἀρχικοῦ πλ. β΄ (μηναῖον 5 ἰουλίου καὶ σὲ ὅλες τὶς μελοποιήσεις του ὡς δοξαστικοῦ)· καὶ τέλος τὸ προσόμοιον «᾿Εν φωναῖς ἀλαλάξωμεν» (μάθ. 50, σ. 531) σὲ πλ. δ΄ ἀντὶ τοῦ ἀρχικοῦ δ΄ (λεγέτου).

 

5. Μαθήματα τῆς Πανδέκτης ἐκτὸς Μαθηματαρίου

 

Τέλος πρέπει νὰ ἀναφερθῇ ὅτι καὶ στοὺς ὑπόλοιπους τόμους τῆς (μουσικῆς) Πανδέκτης ὑπάρχουν λίγα ἀκόμη μαθήματα, ποὺ δὲν περι­λαμβάνονται στὸν 3ο τόμο (Μαθηματάριον). ᾿Αλλὰ εἶδος καλοφωνικῶν μαθημάτων εἶναι καὶ ὡρισμένα ὀκτάηχα μέλη καὶ συστήματα. Γι᾿ αὐτὸ ἐδῶ μαζὶ μὲ τὰ καθαυτὸ μαθήματα θὰ ἀναφέρουμε καὶ τὰ ὀκτάηχα. Τὰ ἐκτὸς Μαθηματαρίου λοιπὸν μαθήματα τῆς Πανδέκτης (δηλαδὴ τῆς ἐν λόγῳ Παπαδικῆς) εἶναι τὰ ἑξῆς.

1. Τὸ ὀκτάηχον «Θεοτόκε παρθένε» τοῦ Πέτρου Μπερεκέτου (τόμος 1, σ. 221), μέλος πασίγνωστο καὶ πολυεκδεδομένο.

2. Τὸ ὀκτάηχον «῾Ρόδον τὸ ἀμάραντον» τοῦ Χουρμουζίου Χαρτοφύ­λακος (τόμος 1, σ. 240), μέλος ἐπίσης γνωστὸ σὲ ἀρκετούς.

3. «᾿Αναστάσεως ἡμέρα», Χρυσάφου τοῦ νέου, ἦχος πλ. α΄, τόμος 1, σ. 337, 344.

4. «Ψυχή μου ψυχή μου», Δανιὴλ πρωτοψάλτου, ἦχος πλ. β΄, τόμος 1, σ. 374.

5. «Τῇ ὑπερμάχῳ», ᾿Ιωάννου τοῦ Κλαδᾶ, ἦχος πλ. δ΄, τόμος 1, σ. 392.

6. Τὰ ἀργὰ καὶ ἀρχαῖα κατ᾿ ἦχον πασαπνοάρια τοῦ ὄρθρου, τὰ ὁ­ποῖα ὅλα μαζὶ ἀποτελοῦν ὀκτάηχο σύστημα (τόμος 2, σ. 419).

7. ῾Η ὀκτάηχος «Τιμιωτέρα» τοῦ Δαμιανοῦ Βατοπεδινοῦ (τόμος 2, σ. 509).

8. Τὸ ἐπίσης ὀκτώηχον μέλος «᾿Ανελήφθης ἐν δόξῃ», τόμος 4, σελ. 848.

᾿Εκ τῶν μαθημάτων αὐτῶν εὐρύτερα γνωστὰ καὶ δημοσιευμένα εἶ­ναι τὰ 1, 2, 3 καὶ 7· τὰ δὲ ὑπόλοιπα δὲν ἔχουν τύχει ἰδιαιτέρας προσο­χῆς καὶ μελέτης μέχρι σήμερα γιὰ τὸ εὐρὺ ψαλτικὸ κοινό.

 

 

 

Δημοσίευσι 11/11/2017 (στὴν ἱστοσελίδα τῆς Συμβολῆς)