συμβολή

ΜΟΥΣΙΚΟΛΟΓΙΚΑ ΑΝΑΛΕΚΤΑ

10. Τὸ μάθημα «Πανάγιε Νικόλαε»

Διονυσίου Ἀνατολικιώτου

δρος φιλοσοφικῆς σχολῆς Ἀθηνῶν,

μουσικολόγου - τυπικολόγου

symbole@mail.com

10. Τῇ Ϛ΄ Δεκεμβρίου [εἰς τὸν ἅγιον Νικόλαον], μέλος Δανιὴλ πρωτοψάλτου, ἦχος πλ. α΄, Μαθηματάριον (ἔτους 1851), σ. 85.

Πανάγιε Νικόλαε,

πανάγιε πάτερ Νικόλαε, πρόφθασον, βοήθησον,

ἐξελοῦ ἡμᾶς ἀπὸ πάσης καὶ παντοίας ἀνάγκης

καὶ σῶσον τοὺς δούλους σου ταῖς ἱκεσίαις σου,

πανάγιε Νικόλαε.

Πρόκειται γιὰ τὸ τέλος τοῦ ἐκτενοῦς δοξαστικοῦ τῶν αἴνων τοῦ ἁγ. Νικολάου, τὸ ὁποῖο μελοποιεῖται σὰν νὰ ἦταν ἰδιαίτερο τροπάριο, διε­σκευασμένο μὲ προσθαφαιρέσεις λέξεων κατὰ τὴν κρίσι τοῦ μελουργοῦ γιὰ τὶς ἀνάγκες τῆς καλοφωνικῆς μελοποιήσεως. ῾Ο ἀρχικὸς ὕμνος πλήρης εἶναι ὁ ἀκόλουθος·

Σαλπίσωμεν ἐν σάλπιγγι ᾀσμάτων,

σκιρτήσωμεν ἑόρτια καὶ χορεύσωμεν ἀγαλλόμενοι

τῇ ἐτησίῳ πανηγύρει τοῦ θεοφόρου πατρός·

βασιλεῖς καὶ ἄρχοντες συντρεχέτωσαν

καὶ τὸν δι' ὀνείρου φρικτῆς ἐπιστασίας βασιλέα πείθοντα

ἀναιτίους κρατουμένους τρεῖς

ἀπολῦσαι στρατηλάτας ἀνυμνείτωσαν·

ποιμένες καὶ διδάσκαλοι τὸν τοῦ καλοῦ ποιμένος

ὁμόζηλον ποιμένα συνελθόντες εὐφημήσωμεν·

οἱ ἐν νόσοις τὸν ἰατρόν,

οἱ ἐν κινδύνοις τὸν ῥύστην,

οἱ ἁμαρτωλοὶ τὸν προστάτην,

οἱ πένητες τὸν θησαυρόν,

οἱ ἐν θλίψεσι τὴν παραμυθίαν,

τὸν συνοδίτην οἱ ὁδοιπόροι,

οἱ ἐν θαλάσσῃ τὸν κυβερνήτην,

οἱ πάντες τὸν πανταχοῦ θερμῶς προφθάνοντα μέγιστον ἱεράρχην

ἐγκωμιάζοντες οὕτως εἴπωμεν·

Πανάγιε Νικόλαε, πρόφθασον,

ἐξελοῦ ἡμᾶς τῆς ἐνεστώσης ἀνάγκης

καὶ σῶσον τὴν ποίμνην σου ταῖς ἱκεσίαις σου.

῾Ο ἀνωτέρω ἐκτενὴς ὕμνος σὲ ὡρισμένα χειρόγραφα μηναῖα τίθεται ὡς δοξαστικὸ τῶν ἀποστίχων τοῦ ἑσπερινοῦ, ἴσως ἐπειδὴ καὶ τὰ προσό­μοια ἀπόστιχα εἶναι ἐπίσης σὲ ἦχο πλ. α΄. Σὲ αὐτὴν τὴν περίπτωσι ὡς δοξαστικὸ τῶν αἴνων ὑπάρχει ἕνα ἰδιόμελο σὲ ἦχο πλ. β΄.

Γιὰ νὰ ἐπιστρέψουμε στὸ θέμα μας, ποὺ εἶναι τὸ συγκεκριμένο μά­θημα καὶ ὄχι τὸ πλῆρες δοξαστικό, πρέπει νὰ ποῦμε ὅτι δὲν εἶναι ἡ πρώτη φορὰ ποὺ μελοποιεῖται μόνον τὸ σχετικὸ ἀπόσπασμα. Συγκε­κριμένα τὸ μάθημα «Πανάγιε Νικόλαε» ἀνήκει σὲ ἕνα ἰδι­αίτερο εἶδος καλοφωνικῶν μαθημάτων ποὺ ὀνομάζονται πρόλογοι καὶ συναντῶνται ἀπὸ τὸν 14ο αἰῶνα. ῾Ο πρόλογος αὐτοῦ τοῦ εἴδους ἦταν ἀρχικὰ εἴτε ψαλμικὸς στίχος εἴτε ἐπιλεγμένο σύντομο ἀπόσπασμα ἀπὸ κάποιο στιχηρό, ἐπενδεδυμένος μὲ σύντομο μέλος χωρὶς ἰδιαίτερους πλατυ­σμούς· χρησίμευε δὲ ὡς εἰσαγωγὴ ἢ πρόλογος ἢ βάσι γιὰ ἕνα ἐπακό­λουθο ἐκτενὲς κράτημα, διότι συνήθως στὴν ἐκκλησιαστικὴ μουσικὴ δὲν ψάλλονται κρατήματα αὐτόνομα, χωρὶς νὰ προηγῆται αὐτῶν κάποιο κείμενο ἐκκλησιαστικοῦ ὕμνου, πρακτικὴ ποὺ φανερώνει τὴν προέλευσι τῶν καλοφωνικῶν μαθημάτων ἀπὸ ἀντίστοιχα λειτουργικὰ κείμενα.

Πολὺ γρήγορα οἱ μελοποιήσεις τῶν προλόγων ἔγιναν πεποικιλμένες, μελῳδικώτερες καὶ πλατύτερες, ὥστε μαζὶ μὲ τὸ συνοδευτικό τους κρά­τημα, τὸ ὁποῖο σὲ πολλὲς περιπτώσεις εἶναι ἐπώνυμο ἔντεχνο καὶ συν­ημμένο σὲ συγκεκριμένο στίχο ἢ ὑμνογράφημα, νὰ ἀποτελοῦν πλέον ἕναν ἰδιαίτερο τύπο μουσικῆς συνθέσεως, ποὺ περιέχει ἄλλοτε ἐν συντο­μίᾳ καὶ ἄλλοτε ἐν ἐκτάσει ὅλα τὰ βασικὰ χαρακτηριστικὰ τῆς καλοφω­νίας. ῾Η περίοδος τῆς μεγαλείτερης παραγωγῆς αὐτῶν τῶν καλοφωνι­κῶν προλόγων συμπίπτει γενικώτερα μὲ τὴν ἀκμὴ τοῦ καλοφωνικοῦ μέλους (14ο-16ο αἰ.). Στὰ χειρόγραφα σῴζονται τέτοιοι πρόλογοι ἀπὸ κορυφαίους μελοποιοὺς τῆς καλοφωνίας ὅπως οἱ ᾿Ιωάννης Γλυκύς, ᾿Ιωάννης Κουκουζέλης, Ξένος Κορώνης, Γεώργιος Κοντοπετρῆς, ᾿Ιωάννης Κλαδᾶς, Μανουὴλ Χρυσάφης, Γρηγόριος Μπούνης ᾿Αλυάτης, καὶ ἄλλοι.

Στὸ βιβλίο τοῦ Γρηγορίου Γ. ᾿Αναστασίου «Τὰ κρατήματα στὴν ψαλτικὴ τέχνη» (διδακτορικὴ διατριβή, ᾿Αθήνα 2005,) στὶς σελίδες 72-73 καὶ 127-138 γίνεται ἐκτενὴς ἀναφορὰ στοὺς καλοφωνικοὺς προλόγους καὶ ἐπιχειρεῖται ἡ καταγραφὴ πολλῶν ἐξ αὐτῶν μαζὶ μὲ τὰ κρατήματά τους ἀπὸ διάφορα χειρόγραφα. Στὸ ἴδιο βιβλίο σελ. 130 παρατίθεται καὶ ἡ φωτογραφία τοῦ φ. 6v ἀπὸ τὸν κώδικα ΕΒΕ 2458 τοῦ ἔτους 1336 (πρόκειται γιὰ τὴν ἀρχαιότερη μέχρι σήμερα Παπαδική), ὅπου ἄρχεται ἡ ἀνθολόγησι διαφόρων προλόγων (μόνον τὰ ὑμνογραφικὰ κείμενα καὶ οἱ ἐνάρξεις τῶν κρατημάτων) μὲ τὸ ἀκόλουθο περιεχόμενο.

† Πρόλογοι εἰς ἐπισήμους ἑορτάς. ποίημα τοῦ Μαΐστορος.

Εἰς τὸν ᾿Ιωάννην τὸν θεολόγον.

[μαρτυρία β΄ ἤχου]. Ἣν καὶ νῦν αἴτησαι, ᾿Ιωάννη θεολόγε, στηριχθῆ­ναι καὶ σωθῆναι –καὶ σωθῆναι– τὰς ψυχὰς ἡμῶν. [ἔναρξι κρατήματος] τοτο τοτο. (Στίχος ἀπὸ τὸ 1ο στιχηρὸ ἰδιόμελο τῆς λιτῆς τῆς 26ης σεπτεμβρίου Ποτα­μοὶ θεολογίας, τοῦ ὁποίου ὁ κανονικὸς ἦχος εἶναι ὁ α΄, ἀλλὰ ἐδῶ μελοποιεῖται σὲ β΄.)

Εἰς τὸν ἅγιον Δημήτριον.

[μαρτυρία α΄ ἤχου]. ᾿Απόλαβε –χεχε– τῶν θαυμάτων τὰς ἰάσεις καθορῶσα. [ἐπανάληψι μαρτυρίας α΄ ἤχου – ἔναρξι κρατήματος] τετεετε. (Στίχος ἀπὸ τὸ 1ο στιχηρὸ ἰδιόμελο τῆς λιτῆς τῆς 26ης ὀκτωβρίου Εὐφραίνου ἐν Κυρίῳ, σὲ ἦχο α΄.)

Εἰς τὴν ἁγίαν Βαρβάραν.

[μαρτυρία β΄ ἤχου]. Χριστὸν ἱκέτευε καλλιμάρτυς πανεύφημε. [ἐπανάληψι μαρτυρίας β΄ ἤχου – ἔναρξι κρατήματος] ερρε τερρε τερερι τερρε. (Στίχος ἀπὸ τὸ 4ο στιχηρὸ ἰδιόμελο τῶν αἴνων τῆς 4ης δεκεμβρίου Τὴν πανή­γυριν σήμερον, σὲ ἦχο β΄.)

Εἰς τὸν ἅγιον Νικόλαον.

[μαρτυρία πλ. α΄ ἤχου]. Πανάγιε Νικόλαε, πρόφθασον, ἐξελοῦ ἡμᾶς ἀπὸ παντοίας ἀνάγκης καὶ σῶσον τοὺς δούλους σου ταῖς ἱκεσίαις σου. [ἐπανάληψι μαρτυρίας πλ. α΄ ἤχου – ἔναρξι κρατήματος] τοτοο τοτοτοο.

Διαπιστώνουμε λοιπὸν ὅτι στὸν 18ο αἰῶνα ὁ πρωτοψάλτης Δανιὴλ ἀκολουθεῖ μία παλαιοτέρα κατὰ 4 τοὐλάχιστον αἰῶνες μουσικὴ παρά­δοσι μελοποιῶντας καλοφωνικῶς ἕναν γνωστὸ προφανῶς πρόλογο ἀλλὰ μὲ τρόπο περισσότερο ἐκτενῆ καὶ μελῳδικό. ῞Οτι ἔχει ὑπόψει του προγενεστέρα παράδοσι φαίνεται ἀπὸ τὸ ὅτι χρησιμοποιεῖ γραφὲς καὶ λέξεις ποὺ ὑπάρχουν στὸν ἀρχαῖο πρόλογο τοῦ 14ου αἰῶνος, ἀλλὰ ὄχι στὸ κανονικὸ κείμενο τοῦ ὕμνου, τὸ ὁποῖο μάλιστα ἐμπλουτίζει καὶ διασκευάζει ἔτι περαιτέρω, ὅπως ἄλλωστε κάνει καὶ μὲ τὸ μέλος καὶ τὸ κράτημα τοῦ μαθήματος, γι᾿ αὐτὸ καὶ τελικὰ δημιουργεῖ μία νέα δική του καὶ ἰδιαιτέρως ἐκτεταμένη καλοφωνικὴ σύνθεσι.

Στὸν παρακάτω πίνακα παρατίθεται πάλι τὸ κείμενο ἀπὸ τὶς τρεῖς παραλλαγὲς τοῦ προλόγου γιὰ τὶς ἀναγκαῖες συγκρίσεις.

 Σημείωσις. ῾Η βιβλιογραφία ποὺ χρησιμοποιήθηκε γιὰ τὰ ἀνωτέρω στοιχεῖα ἀνα­φέρεται ἀναλυτικῶς στὶς ἐκτενέστερες ἐργασίες μου γιὰ τὰ μαθήματα 3 («Περίζω­σαι»), 9 («᾿Αγαλλιάσθω ὁ Δαυίδ») καὶ 50 («᾿Εν φωναῖς ἀλαλάξωμεν»).

Δημοσίευσι 11/11/2017 (στὴν ἱστοσελίδα τῆς Συμβολῆς)