8. ᾿Εκκλησιαστικὴ μουσική — ἱστορία, θεωρία, μελοποιήσεις Μουσικολογικά ἀνάλεκτα 11. Γιὰ τὸ μάθημα «Σὲ προκατήγγειλε»

 

11. Γιὰ τὸ μάθημα «Σὲ προκατήγγειλε»

 

Διονυσίου Ἀνατολικιώτου

δρος φιλοσοφικῆς σχολῆς Ἀθηνῶν,

μουσικολόγου - τυπικολόγου

symbole@mail.com

 

 

11. Εἰς τὸν Ἀκάθιστον ὕμνον, μέλος Δανιὴλ πρωτο­ψάλτου, ἦχος α΄ ἐκ τοῦ Κε, Μαθηματάριον (ἔτους 1851), σ. 98.

 

Σὲ προκατήγγειλε χορὸς τῶν προφητῶν ἐνθέως,

παλάτιον πυρίμορφον καὶ κιβωτὸν καὶ πλάκα

καὶ θρόνον ὑψηλότατον τοῦ πάντων βασιλέως·

ἡμεῖς δὲ μεγαλύνομεν χείλεσιν ἀναξίοις

τὴν ἄχραντόν σου σύλληψιν τὴν ὑπὲρ νοῦν καὶ λόγον

καὶ τὴν φωνὴν τοῦ Γαβριὴλ ἅπαντες προσφωνοῦμεν·

χαῖρε, νύμφη ἀνύμφευτε, Θεοτόκε παρθένε.

 

Δὲν πρόκειται γιὰ ἐκκλησιαστικὸ ὕμνο ἀλλὰ γιὰ ποίημα σὲ δεκα­πεντασύλλαβους (πολιτικοὺς) στίχους θεομητορικοῦ περιεχομένου, τοῦ ὁποίου ποιητὴς καὶ πρῶτος μελοποιὸς (σὲ ἦχο πλ. β΄) ἦταν ὁ Μανουὴλ Χρυσάφης (Γρ. Θ. Στάθη, «Δεκαπεντασύλλαβος ὑμνογραφία», σ. 240, 308). Στὸν 4ο στίχο τὸ ἔντυπο Μαθηματάριον ἀντὶ τοῦ «δὲ» ἔχει «σέ»· συχνὴ παρανάγνωσις ἢ τυπογραφικὴ ἀβλεψία. ῾Ο δὲ τελευταῖος στίχος θὰ εἶχε τέλειο μέτρο, ἂν ἀντιμετατίθονταν οἱ δύο τελευταῖες λέξεις του· «παρθένε Θεοτόκε».

Δύο ἀκόμη σημεῖα προκαλοῦν ἐντύπωσι σὲ κάθε ἀναγνώστη· 1ον, ὅτι ἐπιγράφεται ὡς μάθημα γιὰ τὸν ᾿Ακάθιστο ὕμνο, ἐνῷ ἀναφέρεται στὸν Εὐαγγελισμὸ τῆς Θεοτόκου· καὶ 2ον, ὅτι ὁ ὕμνος δὲν τίθεται στὴν ἑνότητα τῶν μαθημάτων γιὰ τὴν περίοδο τοῦ Τριῳδίου, ἀλλὰ ἀκριβῶς πρὶν ἀπὸ τὰ μαθήματα τῶν χριστουγέννων! Δὲν πρόκειται ὅμως γιὰ λάθος ἀλλὰ γιὰ μία ἀπρόσμενη ἐπιβίωσι ἀναμνήσεως τῆς ἀρχαιότατης λειτουργικῆς τάξεως τῆς ἐκκλησίας, ποὺ ἴσχυε πολὺ πρὶν ἀπὸ τὸν 6ο αἰῶνα, ὅταν ἀρχικὰ ὁ ἑορτασμὸς τῶν χριστουγέννων καὶ τῶν θεοφανεί­ων ἦταν κοινὸς στὴν ἴδια ἡμέρα (5 ἰανουαρίου), καὶ κατόπιν περὶ τὶς ἀρχὲς τοῦ 5ου αἰῶνος μετετέθη ἡ γέννησις τοῦ Κυρίου στὶς 25 δεκεμ­βρίου. Τότε, καὶ συγκεκριμένα τὴν δεύτερη ἡμέρα αὐτῆς τῆς μεγάλης δεσποτικῆς ἑορτῆς 26 δεκεμβρίου, συνεωρταζόταν καὶ ὁ εὐαγγελισμός, προτοῦ μὲ τὴν σειρά του –περίπου ἑνάμιση αἰῶνα ἀργότερα– μετατεθῇ καὶ αὐτὸς στὴν σημερινή του θέσι 25 μαρτίου.

Ἔτσι γίνεται κατανοητὸ γιατί ὁ γνωστὸς ἀκάθιστος ὕμνος τῶν 24 οἴκων-στροφῶν, παρ᾿ ὅτι εἶναι κοντάκιον τῶν χριστουγέννων, μὲ διπλὸ θέμα ἀφ᾿ ἑνὸς μὲν τὴν ἀνύμνησι τῆς ἐπὶ γῆς παρουσίας τοῦ Κυρίου (οἶ­κοι μὲ ἐφύμνιο· ᾿Αλληλούια) ἀφ᾿ ἑτέρου δὲ τὸν μακαρισμὸ τῆς θεοτόκου Μαρίας, τοῦ σημαντικωτέρου ἀνθρωπίνου προσώπου ποὺ ἔπαιξε κεν­τρικὸ ῥόλο σ᾿ αὐτὸ τὸ κεφάλαιο τῆς θείας οἰκονομίας (οἶκοι μὲ ἐφύμνιο· Χαῖρε, νύμφη ἀνύμφευτε), ἐντούτοις ψάλλεται μέχρι σήμερα κατὰ τὴν ἑορτὴ τοῦ εὐαγγελισμοῦ, ὅπως αὐτὸ φαίνεται ἐναργέστερα σὲ κάποια χειρόγραφα (π.χ. στὸν κώδικα 4 τῆς Γενναδείου Βιβλιοθήκης ᾿Αθηνῶν, τοῦ 14ου αἰῶνος), ὅπου ἔχει διασωθῆ ἡ ἀκολουθία τῆς 25ης μαρτίου μὲ ὁλόκληρο τὸ κοντάκιο τοῦ ἀκαθίστου –καὶ μὲ τοὺς 24 οἴκους του δηλα­δὴ– μετὰ τὴν 6η ᾠδὴ τοῦ κανόνος. ᾿Αλλὰ καὶ τὸ σάββατον τῆς ἀκαθί­στου ὑμνῳδίας (5ο σάββατο τῆς μεγάλης τεσσαρακοστῆς) εἶναι ἀρχαία μετάθεσις τῆς ἑορτῆς τοῦ εὐαγγελισμοῦ (ἐνῷ σήμερα φαίνεται σὰν δευ­τέρωσις αὐτῆς).

Τὸ καλοφωνικὸ μέλος λοιπὸν τοῦ Μαθηματαρίου τὸ εὑρισκόμενο πρὶν ἀπὸ τὰ καθαυτὸ μαθήματα τῶν χριστουγέννων δὲν εἶναι ἀκριβῶς μάθημα εἰς τὸν ἀκάθιστον ὕμνον ὅπως τὸν ἐννοοῦμε σήμερα, ἀλλὰ εἰς τὴν ἄχραντόν σου σύλληψιν τὴν ὑπὲρ νοῦν καὶ λόγον (στίχ. 5 τοῦ δεκαπεντασυλλάβου ποιήματος), δηλαδὴ στὸν εὐαγγελισμὸ τῆς Θεοτό­κου καὶ στὴν ἔναρξι τῆς ἐνανθρωπήσεως τοῦ σωτῆρος, ποὺ ἦταν ἡ ἀρχι­κὴ ἑόρτιος θεματολογία τῆς 26ης δεκεμβρίου. ῞Οσο γιὰ τὴν εὔλογη ἀπορία γιατί αὐτὸ τὸ μάθημα προηγεῖται τῶν λοιπῶν μαθημάτων τῶν χριστουγέννων ἀντὶ νὰ ἕπεται, ἡ ἀπάντησι προφανῶς βρίσκεται στὶς πρῶτές του λέξεις «Σὲ προκατήγγειλε χορὸς τῶν προφητῶν ἐνθέως», ποὺ τὸ καθιστοῦν κατάλληλο νὰ ψάλλεται στὴν μνήμη τῶν πρὸ Χριστοῦ προφητῶν, δηλαδὴ στὴν σημερινὴ κυριακὴ πρὸ τῶν χριστουγέννων, ὅπως δείχνει καὶ τὸ δοξαστικὸν τῶν ἀποστίχων «Χαίρετε, προφῆται τί­μιοι» ποὺ διατηρήθηκε μέχρι σήμερα στὴν ἀκολουθία αὐτῆς τῆς κυρια­κῆς.

 

 

Σημείωσις. ῾Η βιβλιογραφία ποὺ χρησιμοποιήθηκε γιὰ τὰ ἀνωτέρω στοιχεῖα ἀνα­φέρεται ἀναλυτικῶς στὶς ἐκτενέστερες ἐργασίες μου γιὰ τὰ μαθήματα 3 («Περίζω­σαι»), 9 («᾿Αγαλλιάσθω ὁ Δαυίδ») καὶ 50 («᾿Εν φωναῖς ἀλαλάξωμεν»).

 

 

 

 

 

Δημοσίευσι 11/11/2017 (στὴν ἱστοσελίδα τῆς Συμβολῆς)