8. ᾿Εκκλησιαστικὴ μουσική — ἱστορία, θεωρία, μελοποιήσεις Μουσικολογικά ἀνάλεκτα 8. Γιὰ τὸ μάθημα «Τῇ μεσιτείᾳ σου»


8. Γιὰ τὸ μάθημα «Τῇ μεσιτείᾳ σου»

 

Διονυσίου Ἀνατολικιώτου

δρος φιλοσοφικῆς σχολῆς Ἀθηνῶν,

μουσικολόγου - τυπικολόγου

symbole@mail.com

 

 

8. Τῇ η΄ Νοεμβρίου, τῶν Ταξιαρχῶν, μέλος Κωνσταντίνου τοῦ Μανουγρᾶ, ἦχος πλ. α΄, Μαθηματάριον (ἔτους 1851), σ. 65.

 

Τῇ μεσιτείᾳ σου λυτρούμενος ἡμᾶς ἐκ τῶν σκανδάλων αὐτοῦ,

ἀξιύμνητε Μιχαὴλ ἀρχάγγελε, μέγιστε Μιχαήλ.

῞Οπου ἐπισκιάσει ἡ χάρις σου, ἀρχάγγελε μέγιστε,

ἐκεῖθεν τοῦ διαβόλου διώκεται ἡ δύναμις·

οὐ φέρει γὰρ τῷ φωτί σου προσψαῦσαι ὁ πεσὼν ἑωσφόρος·

δι᾿ ὃ αἰτοῦμέν σε τὰ πυρφόρα αὐτοῦ βέλη

τὰ καθ’ ἡμῶν κινούμενα ἀπόσβεσον

τῇ μεσιτείᾳ σου λυτρούμενος ἡμᾶς

ἐκ τῶν σκανδάλων αὐτοῦ,

ἀξιύμνητε Μιχαὴλ ἀρχάγγελε μέγιστε.

 

Πρόκειται γιὰ τὸ δοξαστικὸν τῶν αἴνων τῆς 8ης Νοεμβρίου μὲ ἀνα­κατάστρωσι τῶν στίχων τοῦ κειμένου (ἀναποδισμός). Τὸ ἀρχικὸ κείμε­νο ἔχει ὡς ἑξῆς·

Ὅπου ἐπισκιάσῃ ἡ χάρις σου, ἀρχάγγελε,

ἐκεῖθεν τοῦ διαβόλου διώκεται ἡ δύναμις·

οὐ φέρει γὰρ τῷ φωτί σου προσμένειν

ὁ πεσὼν ἑωσφόρος·

δι᾿ ὃ αἰτοῦμέν σε τὰ πυρφόρα αὐτοῦ βέλη

τὰ καθ' ἡμῶν κινούμενα ἀπόσβεσον

τῇ μεσιτείᾳ σου λυτρούμενος ἡμᾶς

ἐκ τῶν σκανδάλων αὐτοῦ,

ἀξιύμνητε Μιχαὴλ ἀρχάγγελε.

 

Στὸν στίχο «οὐ φέρει γὰρ τῷ φωτί σου προσψαῦσαι»ὀρθὴ γρα­φὴ ἀντὶ «προσψαῦσαι» εἶναι «προσμένειν», ὅπως ἔχουν ὅλα σχεδὸν τὰ ἔντυπα μηναῖα ἀλλὰ καὶ τὰ χειρόγραφα. Σὲ πολὺ λίγες περιπτώσεις συναντῶνται ἐπίσης οἱ παραλλαγὲς «προσψαῦσαι» (ὅπως ἐδῶ) καὶ «προσβλέψαι», οἱ ὁποῖες ἴσως προέρχονται ἐκ παραναγνώσεως. Μάλι­στα στὸ Μαθηματάριον ἡ λέξι γράφεται χωρισμένη στὰ συνθετικά της σὰν δύο λέξεις (πρὸς ψαῦσαι), λάθος ἐπίσης συχνὸ στὰ χειρόγραφα.

 

[κείμενο] Τῇ μεσιτείᾳ σου λυτρούμενος [...] ἀρχάγγελε μέγιστε

[κράτημα] τετετε τερερεμ τεετε τετε νεεαανε νανανε

τεετεετεε τεριρερε ριρε ρουουτε... τερε

ρερριρινριρε ρερουρι ριρερουου τερερουου τεριρεμ

τοτοο τοοτοοτο τεερινρι ρεριρερεε ριριρεμ... τεριρερερεμ

τοτοοτο τοτεριρε ρινριρρερι ριριριριρεμ... τερερουουτε τεριρεμ

τοτοο τοοτο τοοτοο τοοτοο οονοοτοο

τοοχοο τοοτοο οϊτο τεριρερεε ρινριρεμ

[κατακλείς] ἀξιύμνητε Μιχαὴλ ἀρχάγγελε μέγιστε.

 

Τὸ κράτημα παρεμβάλλεται μετὰ τὴν οὐσιαστικὴ ὁλοκλήρωσι τοῦ κειμένου καὶ πρὸ τῆς κατακλεῖδος, εἶναι ἐκτενές (27 γραμμές), σὲ ἦχο πλ. α΄, ἔντεχνο, μὲ πολλὲς ἐναλλαγές. Εἶναι τερερισμός, στὸν ὁποῖο μποροῦμε νὰ διακρίνουμε 4 μελῳδικὲς καὶ θεματικὲς ὑποενότητες-στάσεις·

α) Εἰσάγεται μὲ τὴν σύντομη φράσι τετετε τερερεμ (περίπου 3 γραμμές), στὴν ὁποία παρεμβάλλεται ἕνας ἐπίσης σύντομος νενανισμός (1 γραμμή), προφανῶς χάριν ποικιλίας.

β) Στὴν συνέχεια ἀναπτύσσεται μελῳδικῶς ὁ τερερισμὸς μὲ φρά­σεις ὅπως τεριρεμ ριρερουου καὶ ριριρεμ (περίπου 16 γραμμές), ἐνῷ στὸ μέσον περίπου τῆς ἀναπτύξεως παρεμβάλλεται μία σύντομη φράσι τοτοτο (μιάμισι γραμμή).

γ) ῾Η τρίτη στάσι εἶναι σύντομη καὶ ἀναπτύσσει τὸ θέμα τοτοτο (γιὰ 4μισι γραμμὲς) μὲ κατάληξι στὴν βάσι τοῦ ἤχου πα. Οὐσιαστικὰ ἐδῶ ὁλοκληρώνεται τὸ κυρίως κράτημα τοῦ μαθήματος.

δ) Τέλος ἀκολουθεῖ μία σύντομη προσθετικὴ ἐπέκτασι τεριρεμ (ἡ ὁποία ὀνομάζεται «ὁμόνοια» σύμφωνα μὲ τὴν διδακτορικὴ διατριβή τοῦ Γρηγορίου Γ. ᾿Αναστασίου «Τὰ κρατήματα στὴν ψαλτικὴ τέχνη», ᾿Αθήνα 2005, σ. 76), προκειμένου τὸ μέλος ἀπὸ τὸν πα νὰ ὁδηγηθῇ στὸν κάτω δι, ἀπὸ ὅπου θὰ συνεχίσῃ τὸ μέλος τῆς καταληκτηρίου φράσεως τοῦ μαθήματος.

Τὸ παρὸν κράτημα λοιπὸν εἶναι πολυθεματικό, συνημμένο μὲ τὸ ὑπόλοιπο μάθημα, ἂν καὶ σαφῶς διακριτό. ῾Ως δομικὸ στοιχεῖο τῆς κα­λοφωνίας ἀλλὰ καὶ τῆς ἐξελίξεως τοῦ μέλους τοῦ μαθήματος δὲν μπο­ρεῖ νὰ παραλειφθῇ, ἰδίως μάλιστα εἶναι ἀπαραίτητη ἡ τελευταία φράσι του ποὺ ὁδεύει στὸν κάτω δι· θὰ ἦταν ὅμως δυνατὸν τὸ κυρίως κρά­τημα (δηλαδὴ χωρὶς τὴν ἐπέκτασι τοῦ τελευταίου τεριρεμ) νὰ χρησιμο­ποιηθῇ καὶ αὐτοτελῶς.

 

Σημείωσις. ῾Η βιβλιογραφία ποὺ χρησιμοποιήθηκε γιὰ τὰ ἀνωτέρω στοιχεῖα ἀνα­φέρεται ἀναλυτικῶς στὶς ἐκτενέστερες ἐργασίες μου γιὰ τὰ μαθήματα 3 («Περίζω­σαι»), 9 («᾿Αγαλλιάσθω ὁ Δαυίδ») καὶ 50 («᾿Εν φωναῖς ἀλαλάξωμεν»).

 

 

Δημοσίευσι 11/11/2017 (στὴν ἱστοσελίδα τῆς Συμβολῆς)