Μουσικολογικά ἀνάλεκτα Κρατήματα Mαθηματαρίου
ΜΟΥΣΙΚΟΛΟΓΙΚΑ ΑΝΑΛΕΚΤΑ
Τὰ κρατήματα τοῦ Μαθηματαρίου
(ἔτους 1851)
Διονυσίου Ἀνατολικιώτου
δρος φιλοσοφικῆς σχολῆς Ἀθηνῶν,
μουσικολόγου - τυπικολόγου
symbole@mail.com
Γενικά.
῾Ο 3ος τόμος τῆς (μουσικῆς) Πανδέκτης, ποὺ ἐκδόθηκε στὴν Κωνσταντινούπολι τὸ 1851, γνωστὸς καὶ μὲ τὸν εἰδικὸ τίτλο Μαθηματάριον, ὡς γνωστόν, περιέχει 50 μαθήματα. ᾿Εξ αὐτῶν 3 δὲν ἔχουν κρατήματα·
– Τὸ μάθημα 1 «Τὸν δεσπότην καὶ ἀρχιερέα», ἐπειδὴ εἶναι λειτουργικὸ μέλος μὲ σχετικὰ συχνὴ χρῆσι καὶ σύντομη διάρκεια. Θὰ μπορούσαμε νὰ ποῦμε ὅτι περιλαμβάνεται στὸ Μαθηματάριον κατ᾿ ἐξαίρεσιν.
– Τὸ μάθημα 40 «Σὲ μεγαλύνομεν Θεοτόκε παρθένε» σὲ ἦχο βαρύ, γιὰ τὸ ὁποῖο οἱ ἐκδότες μᾶς πληροφοροῦν ὅτι εἶναι θεοτοκίον ὅπερ εὐρέθη ἐν τοῖς σημειώμασι τοῦ Πέτρου Πελοποννησίου. Πιθανὸν λοιπὸν νὰ εἶναι ἡμιτελές, εἴτε διότι ὁ μελουργὸς δὲν πρόλαβε νὰ τὸ ὁλοκληρώσῃ εἴτε διότι χάθηκαν τὰ ὑπόλοιπα φύλλα τοῦ χειρογράφου. Γιὰ τὸ ἴδιο μάθημα οἱ ἐκδότες ἀναφέρουν ἐπίσης· κράτημα δὲ διὰ τοῦτο ψάλλε οἷον βούλει ἀπὸ τοῦ αὐτοῦ ἤχου.
– Καὶ τὸ μάθημα 42, τὸ μόνον σὲ γ΄ ἦχο, «Λίαν εὔφρανας τοὺς ὀρθοδόξους», τὸ ὁποῖο εἶναι ἀπολυτίκιον τῆς ἁγίας Εὐφημίας (᾿Ιουλίου 11), καὶ γιὰ τὸ ὁποῖο ἐπίσης οἱ ἐκδότες σημειώνουν ὅτι τὸ κράτημα ἐσημειώθη ἐν τῇ σειρᾷ τῶν κρατημάτων τοῦ Εἱρμολογίου εἰς τὸν γ΄ ἦχον.
῞Ολα τὰ ἄλλα μαθήματα συνοδεύονται ἀπὸ τὸ κράτημα ἢ τὰ κρατήματά τους.
Χαρακτηριστικὰ τῶν κρατημάτων
Τὰ κατωτέρω χαρακτηριστικὰ δὲν ἀναφέρονται μόνον στὰ κρατήματα τοῦ Μαθηματαρίου, ἀλλὰ ἔχουν καὶ γενικώτερη ἐφαρμογή. Βάσει αὐτῶν μποροῦμε νὰ κατατάξουμε τὰ κρατήματα σὲ κατηγορίες· εἶναι δὲ τὰ χαρακτηριστικὰ τῶν κρατημάτων 5· τὰ θέματα (ἢ λέξεις), τὰ εἴδη, ὁ χωρισμός τους σὲ μικρότερα μέρη ἢ τμήματα, τὸ ἂν εἶναι μελοποιημένα σὲ ἕναν ἢ περισσοτέρους ἤχους, καὶ ἡ θέσι ποὺ λαμβάνουν σὲ συνάρτησι μὲ τὸ ὅλο μάθημα.
Θέματα (ἢ «λέξεις»)· μονοσύλλαβα (κι, κουμ, νε[ς]), δισύλλαβα (τετε, τοτο, νανα), τρισύλλαβα (τεριρεμ, τερεριν, ερερου, τορορον, ανενα, ανανε[ς], νενανο, νενανι), τετρασύλλαβα (τεριρερου, νεχεανες, ρεριρερου), πολυσύλλαβα.
Εἴδη· πρόλογοι (= ἐκτενῆ ἐναρκτήρια κρατήματα), ἠχήματα (= ἐναρκτήρια κρατήματα συντομώτερα τῶν προλόγων), παρεκβολαί, μονοθεματικά (κρατήματα), διθεματικά, πολυθεματικά, τερερισμοί, νενανισμοί, μικτά.
Διαιρέσεις· ἑνιαῖο, 2 στάσεις, 3 στάσεις κλπ..
Τρόποι· μονόηχα, δίηχα, πολύηχα, συστήματα (ὀκτώηχα, πεντάηχα)
Θέσεις· συνημμένα καὶ ἀδιαχώριστα (μὲ τὸ ὑπόλοιπο μέλος τοῦ μαθήματος, δὲν δύνανται οὔτε νὰ παραλειφθοῦν οὔτε νὰ ἀποκοποῦν καὶ νὰ αὐτονομηθοῦν οὔτε νὰ ψαλοῦν σὲ ἄλλο μάθημα κατὰ βούλησιν), αὐτόνομα (συνετέθησαν γιὰ συγκεκριμένο μάθημα ὡς ἀπαραίτητο συμπλήρωμα αὐτοῦ [εἴτε ἀπὸ τὸν ἴδιο τὸν μελουργὸ τοῦ μαθήματος εἴτε ἀπὸ ἄλλον μεταγενέστερον], ἔχουν ὅμως μελῳδικὴ αὐτοτέλεια, ὁπότε μποροῦν κατὰ βούλησιν εἴτε νὰ παραλειφθοῦν εἴτε νὰ διαχωρισθοῦν καὶ νὰ ψαλοῦν καὶ σὲ ἄλλο μάθημα ὁμόηχο), ἀνεξάρτητα (εἴτε ἐποιήθησαν ἐξ ἀρχῆς ἀνεξάρτητα ἀπὸ συγκεκριμένο μάθημα εἴτε νωρὶς διαχωρίστηκαν ἀπὸ αὐτὸ καὶ σήμερα ἀγνοοῦμε ποῦ ἀνήκουν· συνήθως εἶναι ἐκτενέστατα, δύνανται νὰ συνταμοῦν ἐνδεχομένως καὶ συνάπτονται σὲ διάφορα ὁμόηχα μαθήματα ἢ ἄλλα κρατήματα κατὰ βούλησιν).
Σημείωσις. ῾Η βιβλιογραφία ποὺ χρησιμοποιήθηκε γιὰ τὰ ἀνωτέρω στοιχεῖα ἀναφέρεται ἀναλυτικῶς στὶς ἐκτενέστερες ἐργασίες μου γιὰ τὰ μαθήματα 3 («Περίζωσαι»), 9 («᾿Αγαλλιάσθω ὁ Δαυίδ») καὶ 50 («᾿Εν φωναῖς ἀλαλάξωμεν»).
Δημοσίευσι 11/11/2017 (στὴν ἱστοσελίδα τῆς Συμβολῆς)