συμβολή

Μία τριπλὴ ἱεροψαλτικὴ ἐπέτειος

τοῦ Διονυσίου ᾿Ανατολικιώτου*

This e-mail address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it

Τὸ ἔτος 2011, τοῦ ὁποίου ἤδη διανύουμε τὸ τελευταῖο τρίμηνο, εἶναι ἔτος τριπλῆς ἐπετείου τοὐλάχιστον γιὰ τὸν ἱεροψαλτικὸ κόσμο·

α) ἐπέτειος 100 ἐτῶν ἀπὸ τὴν κοίμησι τοῦ πρωτοψάλτου Γεωργίου Βιο­λάκη,

β) ἐπέτειος 100 ἐτῶν ἀπὸ τὴν ὁλοκλήρωσι τῆς ἐκδόσεως τῆς Μουσικῆς Συλλογῆς τοῦ Πρωγάκη,

γ) ἐπέτειος 100 ἐτῶν ἀπὸ τότε ποὺ ὁ ᾿Ιάκωβος Ναυπλιώτης ἀνέλαβε τὰ καθήκοντά του ὡς πρωτοψάλτης τῆς Μεγάλης ᾿Εκκλησίας.

κρίνονται ἀναγκαῖες κάποιες σύντομες ἐξηγήσεις γιὰ κάθε μία ἀπὸ αὐτὲς τὶς ἐπετείους.

α) ῾Ο πρωτοψάλτης Γεώργιος Βιολάκης

Ὁ Γεώργιος Βιολάκης γεννήθηκε στὴν Σίφνο τὸ 1820, ἀλλὰ ἐγκατα­στάθηκε ἀπὸ μικρὸς στὴν Κωνσταντινούπολι. ἀπὸ μαθητὴς διδάσκεται τὰ μουσικὰ μαθήματα ἀπὸ ἐπιφανεῖς μουσικοδιδασκάλους ἐκείνης τῆς ἐποχῆς (Γεώργιο Πουλάκη, Μελέτιο ἱερομόναχο, Θεόδωρο Φωκαέα, καὶ ἄλλους), ποὺ ἐξετίμησαν ἰδιαιτέρως «τὸ ἐξόχως μελῳδικὸν καὶ μελίρρυτον τῆς φω­νῆς του». μὲ συνεχεῖς καὶ πολυετεῖς μελέτες τελειοποίησε τὶς γνώσεις του στὴν μουσική, καὶ ἔμαθε ἄριστα τὶς ἐκκλησιαστικὲς τυπικὲς διατάξεις σὲ ὅλες τὶς ἱερὲς ἀκολουθίες καὶ ἀγρυπνίες.

᾿Απὸ τὸ 1842 ὑπηρετεῖ στὸ ἀναλόγιο διαφόρων ναῶν στὴν Κωνσταν­τινούπολι, μέχρι ποὺ ἀναλαμβάνει τὴν θέσι τοῦ πρωτοψάλτου τῆς Μεγά­λης τοῦ Χριστοῦ ᾿Εκκλησίας στὸν πατριαρχικὸ ναὸ τοῦ ἁγίου Γεωργίου στὸ Φανάρι τὸ 1876.  μὲ τὴν θέσι καὶ τὴν ἰδιότητά του αὐτὴ συμμετέχει σὲ μουσικοὺς συλλόγους καὶ σὲ διάφορες μουσικὲς ἐπιτροπές, μὲ σκοπὸ τὴν ἐπίλυσι μουσικῶν ζητημάτων. εἶχε πλῆθος μαθητῶν, καθὼς ἐδίδαξε τὴν μουσικὴ στὴν περίφημη σχολὴ τῆς Χάλκης καὶ ἀλλοῦ.

Εἶχε ἐπίσης πλούσια ἐκδοτικὴ προσφορά, μεταξὺ τῶν ὁποίων: 1) «Δο­ξαστάριον Πέτρου τοῦ Πελοποννησίου», σὲ δύο τόμους, 1899. 2) «Μελέτη συγκριτικὴ τῆς νῦν ἐν χρήσει μουσικῆς γραφῆς πρὸς τὴν τοῦ Πέτρου τοῦ Πελοποννησίου καὶ πρὸς τὴν ἀρχαιοτέραν γραφήν». 3) «Τυπικὸν τῆς Μεγάλης τοῦ Χριστοῦ ᾿Εκκλησίας», 1888, γιὰ τὸ ὁποῖο ἐργάστηκε ἐπὶ χρόνια καὶ μεθοδικὰ συμπλήρωσε καὶ διώρθωσε, ὅπου χρειαζόταν, τὴν παλαιότερη ἔκδοσι ποὺ ὑπῆρχε. τὸ διωρθωμένο ἀπὸ τὸν Βιολάκη τυπικὸν τῆς Μεγάλης ᾿Εκκλησίας εἶναι τὸ ἰσχῦον καὶ σήμερα τυπικὸν ὅλων τῶν ἐλληνοφώνων ὀρθοδόξων ἐκκλησιῶν στὸν κόσμο.

῾Η προσφορά του στὴν μελοποίησι, ἐξήγησι, διασκευὴ καὶ καταγραφὴ τόσο ἐκκλησιαστικῶν μελῶν ὅσο καὶ μὴ ἐκκλησιαστικῶν ᾀσμάτων εἶναι ἐπίσης ἀξιόλογη. οἱ μελοποιήσεις του εἶναι ἐπιτυχημένες, μὲ χάρι καὶ γλαφυρότητα. ἀποδεικνύεται ἐπίσης ἡ γνῶσι καὶ ἐνασχόλησί του τόσο μὲ τὴν εὐρωπαϊκὴ ὅσο καὶ μὲ τὴν ἐξωτερικὴ ἀνατολικὴ μουσική.

Τὸ 1905 ὁ Γεώργιος Βιολάκης ἀποχωρεῖ ἀπὸ τὸ πατριαρχικὸ ἀναλόγιο, ὕστερα ἀπὸ 30 χρόνια ὡς πρωτοψάλτης τῆς Μεγάλης τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλη­σίας. πέθανε στὶς 10 ᾿Ιουλίου τοῦ 1911 πλήρης ἡμερῶν σὲ ἡλικία 91 ἐτῶν. ἡ σημασία τῆς προσωπικότητός του καὶ τοῦ ἔργου του εἶναι μεγάλη. τόσο ὅταν ἦταν ἀκόμη ἐν ζωῇ ὅσο καὶ μετὰ τὴν ἐκδημία του ἐθεωρεῖτο ὑπόδειγ­μα ἤθους καὶ συμπεριφορᾶς γιὰ τοὺς ψάλτες τῆς ἐποχῆς του καὶ γιὰ ὅλους τοὺς χριστιανούς. γι᾿ αὐτοὺς τοὺς λόγους τιμήθηκε καὶ ἐν ζωῇ καὶ μετὰ θάνατον.

– Τὸ 1874 ὁ Γ. Βιολά­κης ἀναγο­ρεύ­τηκε ἀντεπιστέλλον μέλος τοῦ ἐκκλη­σια­στικοῦ μου­σι­­κοῦ συλλόγου τῶν ᾿Αθηνῶν.

– Τὸ 1879 ἐξελέγη ἀντεπιστέλλον μέλος τοῦ ἐκκλη­σια­στικοῦ μου­σι­­κοῦ συλλόγου Καλαμάτας.

– Στὶς 4 δεκεμβρίου 1900 ὁ ἐκκλησιαστικὸς μουσικὸς σύλλογος Κων­σταντινουπόλεως ὠργά­νωσε εἰδικὴ ἐκδήλωσι πρὸς τιμὴν τοῦ Γ. Βιολάκη γιὰ τὰ 60 χρόνια τοῦ μουσικοῦ του σταδίου.

– Τὸ 1911 μὲ τὴν κοίμησί του ἔγιναν ἐκτενεῖς ἀναφορὲς στὸν βίο καὶ τὸ ἔργο του καθὼς καὶ ἀναδημοσιεύσεις μελετῶν του σὲ ἐφημερίδες καὶ μου­σικὰ ἔντυπα.

– Τὸ 1951 μὲ τὴν συμπλήρωσι 40 ἐτῶν ἀπὸ τὴν κοίμησι τοῦ Γεωργίου Βιολάκη ὁ καθηγητὴς τοῦ ᾠδείου ᾿Αθηνῶν Νικόλαος Παππᾶς δημοσί­ευσε σὲ ἐφημερίδα τῆς ἐποχῆς ἐκτενὲς ἄρθρο, ἀφιέρωμα στὴν μνήμη του.

– Τὸ 1987, τὸ 1991 καὶ τὸ 2000 ἐπανεκδίδονται ἢ ἀναδημοσιεύονται διά­φορα αὐτοτελῆ ἔργα καὶ δημοσιεύματα τοῦ Γεωργίου Βιολάκη.

– Στὶς 23 Νοεμβρίου 2008 ὁ σύλλογος φίλων βυζαντινῆς μουσικῆς «Τὸ ἐνδόφωνον» σὲ συνεργασία καὶ μὲ ἄλλους φορεῖς διωργάνωσε στὰ Γιάν­νενα μεγάλη μουσικοφιλολογικὴ ἐκδήλωσι ἀφιερωμένη στὸν Γεώργιο Βιο­λάκη.

– ῾Η ἐπιθεώρησις τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ τυπικοῦ «ΣΥΜΒΟΛΗ» ἀνε­κήρυξε τὸ τρέχον ἔτος 2011 ὡς «ἔτος Γεωργίου Βιολάκη» μὲ ἀφορμὴ τὴν συμπλήρωσι 100 χρόνων ἀπὸ τὴν κοίμησί του. στὸν διαδικτυακό της τόπο ὑπάρχει πλούσιο εἰδικὸ ἀφιέρωμα γιὰ τὸν τιμώμενο πρωτοψάλτη (http://www.symbole.gr/-2011-1820-1911).

– Τὸ Σάββατο 16 ᾿Ιουλίου 2011 ὁ ἐν ᾿Αθήναις «Σύλλογος Μουσικοφί­λων Κωνσταντινουπόλεως» τέλεσε ἐκκλησιαστικὸ μνημόσυνο γιὰ τὸν ἀ­είμνηστο πρωτοψάλτη, ἐπὶ τῇ συμπληρώσει ἑκατονταετηρίδος ἀπὸ τὴν ἐκδημία του.

Οἱ ἄλλες δύο ἐπέτειοι συνδέονται ἐπίσης μὲ τὸν Γεώργιο Βιολάκη.

β) ῾Η μουσικὴ συλλογὴ τοῦ Γεωργίου Πρωγάκη

Τὸ πατριαρχικὸ ψαλτικὸ ὕφος δὲν συνίσταται μόνον στὸν τρόπο τοῦ ψάλλειν, τῆς ἀποδόσεως τῶν μαθημάτων καὶ τῆς ἀναλύσεως τῶν μουσι­κῶν θέσεων, ἀλλὰ συνδέεται ἐπίσης καὶ μὲ τὰ μουσικὰ μαθήματα ποὺ ψάλλον­ται στὸν πατριαρχικὸ ναό. ἡ μακραίων παράδοσι τῆς Μεγάλης ᾿Εκκλησίας διεμόρφωσε ἕνα συγκεκριμένο ῥεπερτόριο μαθημάτων ἀνάλο­γα μὲ τὶς ἀνάγκες καὶ τὶς περιστάσεις κάθε ἀκολουθίας καὶ κάθε ἑορτῆς. ἡ Μουσικὴ Συλλογὴ τοῦ Πρωγάκη ἀποτελεῖ τὴν κωδικοποίησι αὐτοῦ τοῦ ῥεπερτορίου καὶ ἐδῶ ἀκριβῶς ἔγκειται ἡ μεγάλη της ἀξία.

῾Ο Γεώργιος Πρωγάκης ἐκδίδει τὸν πρῶτο τόμο τῆς συλλογῆς του τὸν ὀκτώβριο τοῦ 1909 στὸ πατριαρχικὸ τυπογραφεῖο μὲ μαθήματα τοῦ ἑσπερινοῦ. ὁ δεύτερος τόμος περιλαμβάνει τὰ μαθήματα τοῦ ὄρθρου καὶ ἐκδίδεται τὸ 1910. ὁ τρίτος τόμος, ποὺ περιλαμβάνει «ἅπαντα τὰ μαθή­ματα τῆς λειτουργίας», στὴν προμετωπίδα ὡς ἔτος ἐκδό­σεως ἀνα­γράφει τὸ 1910, στὴν πραγματικότητα ὅμως ἐκδόθηκε τὸ 1911, ὅπως ἔχω δείξει σὲ ἄλλη μελέτη μου μὲ πολλὰ τεκμήρια. τὸ κυριώτερο εἶναι ὅτι στὸν τόμο αὐτὸν ἀναφέρονται ὁ μὲν ᾿Ιάκωβος Ναυπλιώτης ὡς πρωτοψάλτης ὁ δὲ Κωνσταντῖνος Κλάββας ὡς λαμπαδάριος τῆς Μεγάλης ᾿Εκκλησίας, κάτι τὸ ὁποῖο ἰσχύει ἀπὸ τὶς 30/1/1911 καὶ ὅχι ἀπὸ τὸ 1910.

῾Η Μουσικὴ Συλλογὴ τοῦ Πρωγάκη περιέχει κατὰ βάσιν τὰ ἐγκύκλια μουσικὰ μαθήματα ποὺ ψάλλονταν κυρίως ἐπὶ Γεωργίου Βιολάκη, καθὼς καὶ μαθήματα ποὺ μελοποίησε ἢ διεσκεύασε ὁ ἐν λόγῳ πρωτοψάλτης (ὅπως ἡ ἀργὴ δοξολογία του σὲ πλ. β΄, ἡ λεγομένη «τοῦ πεθεροῦ», καὶ δύο διασκευές του στὸ «Θεοτόκε παρθένε» τοῦ Πέτρου Μπερεκέτου). ἀσφα­λῶς τὴν παράδοσι τοῦ Γεωργίου Βιολάκη συνέχισαν μὲ πιστότητα οἱ μαθητές του ᾿Α­ριστείδης Νικολαΐδης (διάδοχος στὴν πρωτοψαλτία), ᾿Ιάκω­βος Ναυ­πλιώ­της (λαμπαδάριος καὶ εἶτα πρωτοψάλτης) καὶ Κωνσταντῖνος Κλάβ­βας (α΄ δο­μέστικος καὶ μετὰ λαμπαδάριος). τὸ διάστημα τῶν 4-5 ἐτῶν ποὺ χωρί­ζει τὴν ἀποχώρησι τοῦ Γ. Βιολάκη ἀπὸ τὴν ἔκδοσι τοῦ Γ. Πρωγάκη εἶναι προφανῶς πολὺ μικρό, γιὰ νὰ ἐπέλθουν ῥιζικὲς ἀλλαγές. ἀπὸ τὴν μελέ­τη λοιπὸν αὐτῆς τῆς τρίτομης συλλογῆς μποροῦμε ἐν πολλοῖς νὰ διαπι­στώ­σουμε τὰ μαθήματα ποὺ χρησιμοποιοῦνταν στὰ πατριαρχικὰ ἀ­ναλό­για κατὰ τὴν ἐποχὴ τοῦ Βιολάκη. ἐν τέλει ἂν κάποιος τὴν Μουσικὴ Συλλογὴ τοῦ Πρωγάκη τὴν ὀνομάσῃ καὶ συλλογὴ τοῦ Γ. Βιολάκη, δὲν θὰ ἀφίσταται τῆς ἀληθείας.

γ) ῾Ο πρωτοψάλτης ᾿Ιάκωβος Ναυπλιώτης

Γιὰ τὸ μέγεθος καὶ τὴν ἀξία τοῦ πρωτοψάλτου ᾿Ιακώβου Ναυπλιώτου πρέπει νὰ ἀφιερωθῇ εἰδικὸ ἄρθρο, τὸ ὁποῖο ἀσφαλῶς καὶ πάλι δὲν θὰ ἐξαντλήσῃ τὸ θέμα. ἐδῶ θὰ ἀναφερθῶ μόνον σὲ δύο λεπτομέρειες.

1ον) ῾Ο ᾿Ιάκωβος Ναυπλιώτης χειροθετήθηκε πρωτοψάλτης τὸν σε­πτέμβριο τοῦ 1911, στὴν πραγματικότητα ὅμως ἀνέλαβε τὴν πρωτοψαλτία πολὺ νωρί­τερα στὶς 30 ἰανουαρίου τοῦ ἴδιου ἔτους. αὐτὸ φαίνεται ἀπὸ τὴν πληρο­φορία τοῦ ᾿Α. Βουδούρη (Μουσικολογικὰ Α΄, §125, σ. 286) ὅτι ὁ Κωνσταντῖνος Κλάβ­βας χειροθετεῖται λαμπαδάριος τοῦ πατριαρχείου στὶς 30 ἰανουαρίου 1911. ἑπομένως τὴν ἴδια ἡμέρα ἀνέλαβε πρωτο­ψάλ­της καὶ ὁ ᾿Ι. Ναυπλιώτης· ἁπλῶς ἀπὸ τὸν ἰανουάριο μέχρι τὸν σεπτέμβριο ἦταν τοποτηρητὴς τῆς πρωτοψαλτίας.

2ον) ῾Ο ᾿Ιάκωβος Ναυπλιώτης ἦταν μαθητὴς τοῦ Γεωρ­γίου Βιολάκη, ἀφοῦ διετέλεσε ἐπὶ 3 χρόνια κανονάρχης (1879-1882) καὶ ἐπὶ ἄλλα 8 πρῶτος δομέστικός του στὰ πατριαρχικὰ ἀναλόγια· ἦταν δὲ ὁ Ναυπλιώ­της ὄχι μόνον μαθητὴς ἀλλὰ καὶ γαμπρὸς τοῦ Βιολάκη, ἀφοῦ εἶχε νυμφευθῆ τὴν υἱοθετημένη κόρη τοῦ Βιολάκη· ἐπίσης κληρονόμησε τὴν μουσικὴ βι­βλιοθήκη ἐκείνου, καὶ τέλος γηροκόμησε τὸν πεθερό του στὸ σπίτι του. ὁ πρῶτος ἀπὸ τοὺς τρεῖς γιοὺς τοῦ Ναυπλιώτη ὠνομάστηκε Γεώργιος πρὸς τιμὴν τοῦ παπποῦ Γεωργίου Βιολάκη.

῾Η παροῦσα τριπλὴ ἐπέτειος ἀξίζει νὰ τιμηθῇ δεόντως ἀπὸ τοὺς σημε­ρινοὺς ἱεροψάλτες μὲ αἰσθήματα εὐγνωμοσύνης πρὸς αὐτοὺς τοὺς τρεῖς σπουδαίους μουσικοὺς ἄνδρες (Γ. Βιολάκη, Γ. Πρωγάκη, ᾿Ι. Ναυπλιώτη), οἱ ὁποῖοι προσέφεραν σημαντικὲς ὑπηρεσίες στὴν διάσωσι καὶ διατήρησι τῆς ὀρθοδόξου ψαλτικῆς τέχνης καὶ ἐπιστήμης.

᾿Οκτώβριος 2011

Δημοσιεύτηκε στὴν ἑβδομαδιαία ἐφημερίδα τῶν Πατρῶν «᾿Εκκλησιολόγος» στὶς 5/11/2011

* ῾Ο Διονύσιος ᾿Ανατολικιώτης εἶναι διδάκτωρ τῆς φιλοσοφικῆς σχολῆς ᾿Αθηνῶν (μουσι­κολόγος-τυπικολόγος), διπλωματοῦχος βυζαντινῆς μουσικῆς, φιλόλογος ἐπιμελητὴς ἐκδό­σεων, πτυχιοῦχος κοινωνικῆς θεολογίας, ἀπόφοιτος τῆς 4ης τάξεως τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ λυκείου Πατρῶν, καὶ συγγραφεύς· ἀρθρογραφεῖ ἀπὸ τὸ 1985 σὲ διάφορα ἔντυπα καὶ ἀπὸ τὸ 2001 στὸ διαδίκτυο.