ΕΠΙΛΟΓΕΣ
7. Χριστιανικοὶ τομεῖς Χριστιανικὴ ἀρχαιολογία Τὰ μοναστικὰ ἱδρύματα τοῦ ῾Αγίου Ὄρους σήμερα

PostHeaderIcon Τὰ μοναστικὰ ἱδρύματα τοῦ ῾Αγίου Ὄρους σήμερα

 

 


τοῦ Διονυσίου ᾿Ανατολικιώτου

δρος φιλοσοφικῆς σχολῆς ᾿Αθηνῶν,

πτυχιούχου κοινωνικῆς θεολογίας

(symbole@mail.com)

 

῞Ολη ἡ χερσόνησος τοῦ Ἄθω (ἢ ῾Αγίου Ὄρους) ἀποτελεῖ μία ἑνιαία μο­να­στικὴ πολιτεία· θὰ μποροῦσε νὰ τὴν θεωρήσῃ κανεὶς ὡς ἕνα τεράστιο μο­ναστῆρι, τὸ μεγαλείτερο ἴσως τοῦ κόσμου. αὐτὴ ἡ μοναδικὴ στὸ εἶδός της πε­ρι­οχὴ περιλαμβάνει διάφορα μοναστικὰ ἱδρύματα, ἐκ τῶν ὁποίων ἄλλα εἶναι ἀνεξάρτητα καὶ κυρίαρχα καὶ ἄλλα εἶναι ἐξαρτώμενα ἀπὸ τὰ πρῶτα. εἶναι γνω­στὸ ὅτι τὰ ἀνεξάρτητα καὶ κύρια μονα­στήρια τοῦ ῾Αγίου Ὄρους Ἄθω εἶ­ναι σήμερα 20, ἀλλὰ ἐκτὸς ἀπὸ αὐτὰ ὑπάρχουν ἀκόμη 12 σκῆτες καὶ πολλὰ κελλιά, κα­λύ­βες (ἀσκητήρια), καθίσματα, ἡσυχαστήρια (ἐρημητήρια), καὶ ἐγκλεῖ­στρες. οἱ βασικὲς μονάδες ὅμως εἶναι τὰ 20 ἀνε­ξάρ­τητα καὶ κύρια μονα­στή­ρια· ὅλοι οἱ ἄλλοι μοναστηριακοὶ τόποι ἀνή­κουν ὑποχρεωτικὰ σὲ κά­ποιο ἀπὸ τὰ 20 μονα­στή­ρια καὶ ἀποτελοῦν «ἐ­ξαρ­­τήματά» τους, ἀκόμη καὶ ἂν σὲ κάποιες πε­ρι­πτώσεις ὡρι­σμένες σκῆ­τες ἢ καλύβες ἢ κελ­­λιὰ ἔχουν τόσο με­γάλο βαθ­μὸ αὐτονομίας, ὥστε στὴν πρα­γ­ματικότητα λει­τουρ­γοῦν σὰν μο­να­­στήρια. τέτοιες περι­πτώ­σεις εἶναι ἡ ῥουμανικὴ σκή­τη τοῦ τιμίου προ­δρό­μου, ποὺ ἐνῷ τυπικὰ εἶναι σκή­τη ἐξαρτώμενη ἀπὸ τὴν με­γίστη Λαύρα, στὴν οὐσία λειτουργεῖ σὰν μονα­στῆρι, ἡ κοινο­βι­ακὴ σκήτη τοῦ προφήτου ᾿Ηλιού (τυπικὰ εἶναι ἐξάρ­τημα τῆς μονῆς Παν­το­κρά­το­ρος), καὶ τὸ κελλὶ τοῦ ἁγίου Νικολάου Μπουρα­ζέρη, ποὺ ἐπί­σης ἔ­χει πολυάριθ­μη ἀδελφότητα καὶ λειτουργεῖ σὰν κοι­νό­βιο, ἂν καὶ τυπικὰ ἀ­νή­κει στὴν μο­νὴ Χι­λιαν­δα­ρίου. ἑπομένως τὰ μονα­στικὰ καθιδρύ­ματα τοῦ Ἄθω διακρί­νονται σὲ ἕξι τά­ξεις ἢ κατηγορίες· α) μονές, β) σκῆτες, γ) κελλιά, δ) κα­λύβες, ε) καθίσματα, καὶ f) ἡ­συ­­χα­στή­ρια.

 

01AO1989DS_int

 

῞Αγιον Ὄρος, ὀκτώβριος 1989, φω­τογράφισι Δ. Β. Σ. (δημοσι­εύεται γιὰ πρώ­τη φο­ρά).

 

 

 

Α) Μονὲς ἢ μοναστήρια

 

Οἱ 20 κυρίαρχες ἀνεξάρτητες καὶ αὐτόνομες διοι­κη­τι­κὲς μονά­δες ἢ μοναστικὰ καθιδρύματα τοῦ ῾Αγίου Ὄρους ἔχουν τὴν ἀκόλουθη ἱεραρχικὴ σειρά·

1. Μεγίστης Λαύρας, τὸ ἀρχαιότερο κοινόβιο μοναστῆρι τῆς ᾿Αθω­νικῆς πολιτείας (963),

2. Βατοπεδίου (περὶ τὸ 972),

3. ᾿Ιβήρων (περὶ τὸ 980),

4. Χιλιανδαρίου (1197),

5. Διονυσίου (1375),

6. Κουτλουμουσίου (12ος αἰών),

7. Παντοκράτορος (1357 ἢ 1363),

8. Ξηροποτάμου (τέλη 10ου αἰῶνος),

9. Ζωγράφου (973 ἢ 1253),

10. Δοχειαρίου (970 ἢ 1013),

11. Καρακάλλου (11ος αἰών),

12. Φιλοθέου (τέλη 10ου αἰῶνος),

13. Σιμωνόπετρα (1350),

14. ἁγίου Παύλου (τέλη 10ου αἰῶνος),

15. Σταυρονικήτα (1541),

16. Ξενοφῶντος (ἀρχὲς 11ου αἰῶνος),

17. Γρηγορίου (14ος αἰών),

18. ᾿Εσφιγμένου (ἀρχὲς 11ου αἰῶνος),

19. Παντελεήμονος (1765),

20. Κωνσταμονίτου (11ος αἰών).

 

 

Β) Σκῆτες

 

Οἱ ἀθωνικὲς σκῆτες εἶναι 12, ἀνήκουν σὲ κάποιο ἀπὸ τὰ 20 κυρίαρχα μοναστήρια καὶ διακρίνονται σὲ κοινόβιες καὶ ἰδιόρρυθμες. εἶναι ὠργα­νω­μένες μοναστικὲς κοινότητες («χωριὰ») μὲ μεγάλο βαθμὸ αὐτονομίας καὶ ἀποτελοῦνται ἀπὸ πολλὲς μοναστικὲς καλύβες ἢ «σπί­τια». τὴν κάθε σκήτη διοικεῖ ὁ ἐπονομαζόμενος «δικαῖος», τοῦ ὁποίου ἡ θητεία εἶναι ἐνι­αύσια. στὴν ἐκλογή του ἐκτὸς ἀπὸ τοὺς «γέροντες» τῆς σκήτης συμμε­τέ­χουν καὶ δύο μοναχοὶ ἀπὸ τὴν κυρίαρχη μονή, στὴν ὁποία ὑπάγεται ἡ σκήτη. ἀκολουθεῖ κατάλογος μὲ τὶς 12 σκῆτες τοῦ Ἄθω.

[α. Σκῆτες τῆς μονῆς Μεγίστης Λαύρας.]

1. ῾Αγίας Ἄννης, ἰδιόρρυθμος σκήτη, μὲ 51 καλύβες [μὲ αὐτὴν συνα­ριθ­μεῖται καὶ ἡ μικρὰ ἁγία Ἄννα (ὅπου καὶ οἱ Θωμᾶδες), ἂν καὶ εἶναι αὐτό­νομος, ἐπίσης ἰδιόρρυθμος μὲ 6 καλύβες].

2. ῾Αγίας ΤριάδοςΚαυσοκαλύβια, ἰδιόρρυθμος μὲ 38 καλύβες.

3. Τιμίου προδρόμου, κοινοβιακὴ σκήτη (ῥουμανική).

[β. Σκῆτες τῆς μονῆς Βατοπεδίου.]

4. ῾Αγίου Δημητρίου (βατοπεδινή), ἰδιόρρυθμος, μὲ 20 καλύβες.

5. ῾Αγίου ᾿Ανδρέου (Σεράι), κοινοβιακὴ σκήτη, ὅπου στεγάζεται καὶ ἡ πε­ρίφημη «᾿Αθωνιὰς ἀκαδημία».

[γ. Σκήτη τῆς μονῆς ᾿Ιβήρων.]

6. Τιμίου προδρόμου (ἰβηρίτικη), ἰδιόρ­ρυθμος, μὲ 13 καλύβες.

[δ. Σκήτη τῆς μονῆς Κουτλουμουσίου.]

7. ῾Αγίου Παντελεήμονος (σ᾿ αὐ­τὴν περιλαμβάνεται καὶ ἡ περιοχὴ τῆς Παναγούδας), ἰδιόρρυθμος, μὲ 23 καλύβες.

[ε. Σκήτη τῆς μονῆς Παντοκράτορος.]

8. Προφήτου ᾿Ηλιού, κοινοβιακὴ σκήτη.

[ζ. Σκῆτες τῆς μονῆς ἁγίου Παύλου.]

9. Εἰσοδίων ΘεοτόκουΝέα σκήτη, ἰδιόρρυθμος, μὲ 28 καλύβες.

10. ῾Αγίου ΔημητρίουΛακκοσκήτη (ῥου­­μα­νική), ἰδιόρρυθμος, μὲ 20 καλύβες.

[η. Σκήτη τῆς μονῆς Ξενοφῶντος.]

11. Εὐαγγελισμοῦ τῆς Θεοτόκου, ἰδιόρρυθμος, μὲ 22 καλύβες.

[θ. Σκήτη τῆς μονῆς Παντελεήμονος.]

12. Παναγίτσαβογοδόριτσα–θεογεννήτρια (βουλγαρική), κοινοβιακὴ σκήτη.

᾿Ανεπίσημες σκῆτες χωρὶς κοινὴ ὀργάνωσι μὲ δικαῖο καὶ λοιπὰ εἶναι· α) τῆς Καψάλας μὲ 55 καλύβες, β) τὰ Κατουνάκια μὲ 15 καλύβες, γ) τοῦ ἁ­γίου Βασιλείου μὲ 12 καλύβες, καὶ δ) τὰ Καρούλια μὲ 12 καλύβες. σ᾿ αὐ­τὲς τὶς περιοχὲς ἡ κάθε καλύβη εἶναι ἐντελῶς ἀνεξάρτητη ἀπὸ τὴν ἄλλη καὶ μπορεῖ νὰ ἀνήκουν σὲ διαφορετικὲς μονές.

 

 

Γ) Κελλιά

 

Τὰ αὐτόνομα «κελλιὰ» εἶναι εἶδος μοναστικῶν ἀγροτικῶν εὐμεγέθων οἰκημάτων, μὲ πολλὰ δωμάτια καὶ ἄλλους βοηθητικοὺς χώρους. σὲ κάθε κελλὶ ἀ­σκεῖται μικρὰ συνοδεία ἀπὸ 3 μέχρι 9 ἄτομα, σπανίως δὲ καὶ πε­ρισσότερα. ὁ ἐπικεφα­λῆς καλεῖ­ται «γέροντας», εἶναι ἐξοικειωμένος μὲ τὴν μο­να­­στι­κὴ ζωὴ ὡς διατελέσας ἀδελφὸς τῆς κυριάρχου (ἢ ἄλλης) μο­νῆς, καὶ συνήθως τὸν ἀκολουθοῦν 2-3 ἀκόμη μοναχοὶ ἢ καὶ 3-4 δόκιμοι μο­να­χοὶ ἢ ὑ­πο­τακτικοί. στὸ ῞Αγιον Ὄρος ὑπάρχουν περίπου 150 κελλιά, ἀπὸ τὰ ὁποῖα ἐδῶ ἀνα­φέ­ρονται μόνον μερικά.

[α. Μονῆς Μεγίστης Λαύρας] 1. Προβάτα, 2. Μορφωνοῦ (ἢ τῶν ᾿Αμαλ­φηνῶν), 3. Κερασιά, 4. ῞Αγιος Νεῖλος.

[β. Μονῆς Βατοπεδίου] 5. περιοχὴ Κολλιτσοῦς, 6. περιοχὴ «Γυφτά­δι­κα».

[γ. Μονῆς Χιλιανδαρίου] 7. ῾Αγίας Τριάδος, 8. Μολυβοκλησιά, 9. ῾Αγίου Νικο­λάου Μπουραζέρη.

[δ. Μονῆς Διονυσίου] 10. Γενέσιον θεοτόκου (πλατεῖα Πρωτάτου), 11. Εὐ­αγγελισμὸς θεοτόκου (Καρυές).

[ε. Μονῆς Κουτλουμουσίου] 12. ῾Αγίου ᾿Αλυπίου (ἀρχαία μονή), 13. ῾Αγίου Νικολάου (μονὴ Γαλαιάγρας), 14. Τιμίου Προδρόμου [Διονυσίου ἐκ Φουρνᾶ] (Καρυαί).

[f. Μονῆς Παντοκράτορος] 15. ῾Ραβδούχου (πρώην μονύδριον), 16. «Ἄξιον ἐστίν».

[ζ. Μονῆς Καρακάλλου] 17. Τριῶν ῾Ιεραρχῶν, 18. Τιμίου Προδρόμου, 19. ῾Αγίου Νικολάου, 20. Τιμίου Σταυροῦ.

[η. Μονῆς Φιλοθέου] 21. ῾Αγίου Γεωργίου, 22. ῾Αγίου Κωνσταντίνου, 23. ῾Αγίας Τριάδος, 24. ῾Αγίου Δημητρίου, 25. ᾿Αναλήψεως.

[θ. Μονῆς Σιμωνόπετρας] 26. Εὐαγγελισμοῦ (κοντὰ στὸν Λάκκο τοῦ ᾄδειν), 27. ῾Αγίου Νικολάου τοῦ Καπρούλη, 28. ῾Αγίου Μηνᾶ, 29. Τιμίου Σταυροῦ, 30. ῾Αγίου Γεωργίου τοῦ Καλαθᾶ (Καρυαί), 31. ῾Αγίου Νικολάου τοῦ Δοντᾶ.

[ι. Μονῆς ἁγίου Παύλου] 32. ῾Αγίου ᾿Ανδρέου (ἀντιπροσωπεῖον), 33. ῾Αγίου Θεοδώρου, 34. ῾Υπαπαντῆς.

[ια. Μονῆς Σταυρονικήτα] 35. τῶν ᾿Αρχαγγέλων, 36. Προφήτου ᾿Ηλία, 37. ῾Αγίου Κηρύκου, 38. ῾Αγίου ᾿Ονουφρίου, 39. Τριῶν ῾Ιεραρχῶν, 40. Τιμίου Προδρόμου.

[ιβ. Μονῆς Ξενοφῶντος] 41. ῾Αγίου Τρύφωνος, 42. ῾Αγίου Νεκταρίου.

[ιγ. Μονῆς Γρηγορίου] 43. ῾Αγίου Τρύφωνος (ἀντιπροσωπεῖον), 44. ῾Αγί­ων ἀναργύρων (ἁγιογράφοι Παχωμαῖοι), 45. ῾Υπαπαντῆς (ἁγιογράφοι ᾿Ιω­σαφαῖοι), 46. ῾Αγίου Φιλοθέου Κοκκίνου (πλησίον Πρωτάτου), 47. ῾Αγίου Νι­κολάου (τοποθεσία «Κομμένοι»), 48. ῾Αγίων ᾿Αθανασίου καὶ Κυρίλλου (Καψάλα).

 

 

Δ) Καλύβες

 

Οἱ «καλύβες» (ἢ «ἀσκητήρια») ποὺ δὲν εἶναι ἐντεταγμένες σὲ κάποια σκήτη εἶναι αὐτοτελῆ μοναχικὰ οἰκήματα, μι­κρό­τερα ἀπὸ τὰ κελλιά, καὶ ἀ­ποτελοῦν ἐξαρτήματα μιᾶς κυρίαρχης μονῆς. συνή­θως κατοικοῦνται ἀπὸ ὀλιγάριθμες ὁμάδες 2 ἢ 3 ἀτόμων. οἱ καλύβες ποὺ δὲν ἔχουν ἐνσωμα­τω­μένο ναὸ ὀνομάζονται ξεροκάλυβα. σὲ μία τοποθεσία ποὺ δὲν εἶναι σκήτη μπορεῖ νὰ ὑπάρχουν πολλὲς καλύβες, χωρὶς ὅμως νὰ ἔχουν κάποια ὀργά­νωσι ἢ σχέσι μεταξύ των. ἐπὶ παραδείγματι στὴν περιοχὴ τῆς Καψάλας ὑπάρχουν 34 ἀνεξάρτητες καλύβες ποὺ ἀνήκουν στὴν μονὴ Σταυρονικήτα, καὶ ἄλλες ποὺ ἀνήκουν στὴν Παντοκράτορος ἢ σὲ ἄλλα μοναστήρια. γε­νικῶς ὑπάρχουν περί­που 325 αὐτόνομες καλύ­βες σὲ ὅλο τὸ Ὄρος.

 

09AO1989DS_int

«Καλύβες» καὶ «Καθίσματα» στὴν νό­τια πλευρὰ τοῦ Ἄ­θω.

φωτογράφισι Δ.Β.Σ., ὀκτώ­βριος 1989. ἡ φωτογραφία δημοσιεύ­εται γιὰ πρώτη φορά.

 


 

Ε) Καθίσματα

 

Τὰ καθίσματα εἶναι μικρὰ κτίσματα σὰν μικρὲς καλύβες καὶ ὑπάγον­ται σὲ κυρίαρχη μονή. συνήθως βρίσκονται σχετικῶς κοντὰ στὸ μο­ναστῆρι στὸ ὁποῖο ὑπάγονται καὶ κατοικοῦνται ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον ἀπὸ ἕναν μοναχὸ ποὺ ἐπιθυμεῖ νὰ ζήσῃ «κατὰ μόνας» γιὰ ἕνα χρονικὸ διάστημα, μὲ στόχο τὴν ὑψηλότερη ἄσκησι, περισσότερο μὲ προσωρινὸ χαρακτῆρα. ὑπάρχουν ὅμως καὶ ἐξαιρέσεις μὲ καθίσματα ποὺ κατοι­κοῦνται ἀπὸ περισσότερους μοναχοὺς ἢ ποὺ ὁ ἀσκούμενος ἐκεῖ μοναχὸς ἐπιλέγει τὸ κάθισμα γιὰ μόνιμη διαμονή.

Γνωστὰ ἀθωνικὰ καθίσματα εἶναι μεταξὺ ἄλλων καὶ τὰ ἑξῆς·

[α. Μονῆς Μεγίστης Λαύρας] 1. ᾿Αρχαγγέλων ἢ Κουκουζέλη, 2. τοῦ ᾿Ακαθί­στου ἢ Σπήλαιο τοῦ ἁγίου ᾿Αθανασίου (στὴν Βίγλα), 3. ῾Αγίου Εὐσταθίου ἢ Μυλοπόταμος.

[β. Μονῆς Χιλιανδαρίου] 4. ῾Αγίου Βασιλείου.

[γ. Μονῆς Διονυσίου] 5. ῾Αγίων ᾿Αποστόλων.

[δ. Μονῆς Κουτλουμουσίου] 6. ῾Αγίου Νικολάου (νέο κοιμητήριο).

[ε. Μονῆς Παντοκράτορος] 7. ῾Αγίων ᾿Αποστόλων, 8. ῾Αγίου Τρύφωνος (κηπό­σπιτο), 9. ῾Αγίων ᾿Αναργύρων (κοιμητηριακὸς ναός), 10. ῾Αγίων Πέτρου καὶ ᾿Ονουφρίου.

[f. Μονῆς Φιλοθέου] 11. ῾Αγίου Διονυσίου τοῦ ἐν ᾿Ολύμπῳ.

[ζ. Μονῆς Σιμωνόπετρας] 12. ῾Οσίου Σίμωνος, 13. ῾Αγίου Σάββα, 14. Παναγίτσα, 15. ῾Αγίου Μοδέστου Καραβασαρᾶ.

[η. Μονῆς ἁγίου Παύλου] 16. Παναγίας, 17. Τιμίου Προδρόμου.

[θ. Μονῆς Ξενοφῶντος] 18. ᾿Αθωνιτῶν πατέρων, 19. Παναγίας (ἁγίου ᾿Ακακίου), 20. ῾Αγίων ᾿Αποστόλων, 21. ῾Αγίου ᾿Ιωάννου τοῦ θεολόγου, 22. ῾Αγίου ᾿Αρτεμίου, 23. Πρωτομάρτυρος Στεφάνου, 24. Προφήτου ᾿Ηλία (πυ­ροφυλάκιον).

καὶ πολλὰ ἄλλα.

 

 

Karouli_crop

῾Ησυχαστήρια στὴν περιοχὴ «Κα­ρούλια» τοῦ ῾Αγίου Ὅρους. Σχέδιο τοῦ ῾Ράλλη-Κοψίδη.

 

 


F) ῾Ησυχαστήρια

 

Τὰ ἡσυχαστήρια (ἢ ἐρημητήρια) εἶναι μικρὰ καθίσματα μὲ ἁπλὴ μορφὴ σὲ δύσβατα, ἀπομακρυσμένα ἢ ἀπάτητα σημεῖα καὶ σὲ διαρρυθμισμένες σπηλιές, ὅπου οἱ διαβιοῦντες μοναχοὶ ἀσκοῦνται μὲ αὐστηρότερη νηστεία, ἀγρυ­πνίες, προσευχὴ καὶ μελέτη. τὰ ἡσυχαστήρια ὀνομάζονται ἐπίσης καὶ ἀσκητήρια ἢ ἀσκητα­ριά, οἱ δὲ μοναχοὶ ἀσκητές. μία περιοχὴ μὲ πολ­λὰ ἡσυχαστήρια ὀνομάζεται οἰκισμός, ἂν καὶ τὰ ἡσυχαστήρια παραμέ­νουν πάντοτε χωρὶς διοικητικὴ σχέσι καὶ ὀργάνωσι μεταξύ των. τέτοιος οἰκι­σμὸς εἶναι τὰ ὀνομαστὰ Καρούλια τοῦ ῾Αγίου Ὄρους, ποὺ βρίσκονται σὲ ἀπόκρημνη περιοχὴ μετὰ τὴν σκήτη τῆς ἁγίας Ἄννης στὸν δρόμο πρὸς τὴν Μεγίστη Λαύρα.

 

karoulia

᾿Απόκρημνα ἀσκητήρια στὰ Κα­ρού­λια. Σύγχρονη φωτο­γραφία ἀπὸ τὸ διαδίκτυο.


 

᾿Αθωνικὰ ἡσυχαστήρια ἢ οἰκισμοὶ εἶναι καὶ τὰ κάτωθι·

[α. Μονῆς Μεγίστης Λαύρας] 1. Βουλευτήρια, 2. ῞Αγιος Βασίλειος, 3. Βίγλα, 4. Κατουνάκια (ἐκεῖ καὶ οἱ Δανιηλαῖοι), 5. Καρούλια (οἰκισμὸς μὲ 12 ἡσυχαστήρια).

[β. Μονῆς Χιλιανδαρίου] 6. Τυπικαρειό (Καρυαί).

[γ. Μονῆς Κουτλουμουσίου] 7. Καψάλα (μικρὸ μέρος).

[δ. Μονῆς Σιμωνόπετρας] 8. Κουρτζίδικο, 9. Καλαμίτσι.

[ε. Μονῆς ἁγίου Παύλου] 10. ῾Αγίας Τριάδος, 11. τοῦ Δανιήλ, 12. τοῦ Δαμασκηνοῦ, 13. τοῦ ᾿Ιωσήφ, 14. τὸ Ζαρκάδι, 15. Χαΐρι.

Τέλος, ὡρισμένες φορὲς ἀναφέρονται καὶ οἱ «ἐγκλεῖστρες», ποὺ πρέπει νὰ θεωρηθοῦν εἴδη ἀσκητηρίων ἢ ἡσυχαστηρίων.

 

 

(Δημοσιεύτηκε στὸν «᾿Εκκλησιολόγο» Πατρῶν, φύλλο 238, σάββατον 18/2/2012)