Τὰ μοναστικὰ ἱδρύματα τοῦ ῾Αγίου Ὄρους σήμερα
τοῦ Διονυσίου ᾿Ανατολικιώτου
δρος φιλοσοφικῆς σχολῆς ᾿Αθηνῶν,
πτυχιούχου κοινωνικῆς θεολογίας
(symbole@mail.com)
῞Ολη ἡ χερσόνησος τοῦ Ἄθω (ἢ ῾Αγίου Ὄρους) ἀποτελεῖ μία ἑνιαία μοναστικὴ πολιτεία· θὰ μποροῦσε νὰ τὴν θεωρήσῃ κανεὶς ὡς ἕνα τεράστιο μοναστῆρι, τὸ μεγαλείτερο ἴσως τοῦ κόσμου. αὐτὴ ἡ μοναδικὴ στὸ εἶδός της περιοχὴ περιλαμβάνει διάφορα μοναστικὰ ἱδρύματα, ἐκ τῶν ὁποίων ἄλλα εἶναι ἀνεξάρτητα καὶ κυρίαρχα καὶ ἄλλα εἶναι ἐξαρτώμενα ἀπὸ τὰ πρῶτα. εἶναι γνωστὸ ὅτι τὰ ἀνεξάρτητα καὶ κύρια μοναστήρια τοῦ ῾Αγίου Ὄρους Ἄθω εἶναι σήμερα 20, ἀλλὰ ἐκτὸς ἀπὸ αὐτὰ ὑπάρχουν ἀκόμη 12 σκῆτες καὶ πολλὰ κελλιά, καλύβες (ἀσκητήρια), καθίσματα, ἡσυχαστήρια (ἐρημητήρια), καὶ ἐγκλεῖστρες. οἱ βασικὲς μονάδες ὅμως εἶναι τὰ 20 ἀνεξάρτητα καὶ κύρια μοναστήρια· ὅλοι οἱ ἄλλοι μοναστηριακοὶ τόποι ἀνήκουν ὑποχρεωτικὰ σὲ κάποιο ἀπὸ τὰ 20 μοναστήρια καὶ ἀποτελοῦν «ἐξαρτήματά» τους, ἀκόμη καὶ ἂν σὲ κάποιες περιπτώσεις ὡρισμένες σκῆτες ἢ καλύβες ἢ κελλιὰ ἔχουν τόσο μεγάλο βαθμὸ αὐτονομίας, ὥστε στὴν πραγματικότητα λειτουργοῦν σὰν μοναστήρια. τέτοιες περιπτώσεις εἶναι ἡ ῥουμανικὴ σκήτη τοῦ τιμίου προδρόμου, ποὺ ἐνῷ τυπικὰ εἶναι σκήτη ἐξαρτώμενη ἀπὸ τὴν μεγίστη Λαύρα, στὴν οὐσία λειτουργεῖ σὰν μοναστῆρι, ἡ κοινοβιακὴ σκήτη τοῦ προφήτου ᾿Ηλιού (τυπικὰ εἶναι ἐξάρτημα τῆς μονῆς Παντοκράτορος), καὶ τὸ κελλὶ τοῦ ἁγίου Νικολάου Μπουραζέρη, ποὺ ἐπίσης ἔχει πολυάριθμη ἀδελφότητα καὶ λειτουργεῖ σὰν κοινόβιο, ἂν καὶ τυπικὰ ἀνήκει στὴν μονὴ Χιλιανδαρίου. ἑπομένως τὰ μοναστικὰ καθιδρύματα τοῦ Ἄθω διακρίνονται σὲ ἕξι τάξεις ἢ κατηγορίες· α) μονές, β) σκῆτες, γ) κελλιά, δ) καλύβες, ε) καθίσματα, καὶ f) ἡσυχαστήρια.
῞Αγιον Ὄρος, ὀκτώβριος 1989, φωτογράφισι Δ. Β. Σ. (δημοσιεύεται γιὰ πρώτη φορά).
Α) Μονὲς ἢ μοναστήρια
Οἱ 20 κυρίαρχες ἀνεξάρτητες καὶ αὐτόνομες διοικητικὲς μονάδες ἢ μοναστικὰ καθιδρύματα τοῦ ῾Αγίου Ὄρους ἔχουν τὴν ἀκόλουθη ἱεραρχικὴ σειρά·
1. Μεγίστης Λαύρας, τὸ ἀρχαιότερο κοινόβιο μοναστῆρι τῆς ᾿Αθωνικῆς πολιτείας (963),
2. Βατοπεδίου (περὶ τὸ 972),
3. ᾿Ιβήρων (περὶ τὸ 980),
4. Χιλιανδαρίου (1197),
5. Διονυσίου (1375),
6. Κουτλουμουσίου (12ος αἰών),
7. Παντοκράτορος (1357 ἢ 1363),
8. Ξηροποτάμου (τέλη 10ου αἰῶνος),
9. Ζωγράφου (973 ἢ 1253),
10. Δοχειαρίου (970 ἢ 1013),
11. Καρακάλλου (11ος αἰών),
12. Φιλοθέου (τέλη 10ου αἰῶνος),
13. Σιμωνόπετρα (1350),
14. ἁγίου Παύλου (τέλη 10ου αἰῶνος),
15. Σταυρονικήτα (1541),
16. Ξενοφῶντος (ἀρχὲς 11ου αἰῶνος),
17. Γρηγορίου (14ος αἰών),
18. ᾿Εσφιγμένου (ἀρχὲς 11ου αἰῶνος),
19. Παντελεήμονος (1765),
20. Κωνσταμονίτου (11ος αἰών).
Β) Σκῆτες
Οἱ ἀθωνικὲς σκῆτες εἶναι 12, ἀνήκουν σὲ κάποιο ἀπὸ τὰ 20 κυρίαρχα μοναστήρια καὶ διακρίνονται σὲ κοινόβιες καὶ ἰδιόρρυθμες. εἶναι ὠργανωμένες μοναστικὲς κοινότητες («χωριὰ») μὲ μεγάλο βαθμὸ αὐτονομίας καὶ ἀποτελοῦνται ἀπὸ πολλὲς μοναστικὲς καλύβες ἢ «σπίτια». τὴν κάθε σκήτη διοικεῖ ὁ ἐπονομαζόμενος «δικαῖος», τοῦ ὁποίου ἡ θητεία εἶναι ἐνιαύσια. στὴν ἐκλογή του ἐκτὸς ἀπὸ τοὺς «γέροντες» τῆς σκήτης συμμετέχουν καὶ δύο μοναχοὶ ἀπὸ τὴν κυρίαρχη μονή, στὴν ὁποία ὑπάγεται ἡ σκήτη. ἀκολουθεῖ κατάλογος μὲ τὶς 12 σκῆτες τοῦ Ἄθω.
[α. Σκῆτες τῆς μονῆς Μεγίστης Λαύρας.]
1. ῾Αγίας Ἄννης, ἰδιόρρυθμος σκήτη, μὲ 51 καλύβες [μὲ αὐτὴν συναριθμεῖται καὶ ἡ μικρὰ ἁγία Ἄννα (ὅπου καὶ οἱ Θωμᾶδες), ἂν καὶ εἶναι αὐτόνομος, ἐπίσης ἰδιόρρυθμος μὲ 6 καλύβες].
2. ῾Αγίας Τριάδος ἢ Καυσοκαλύβια, ἰδιόρρυθμος μὲ 38 καλύβες.
3. Τιμίου προδρόμου, κοινοβιακὴ σκήτη (ῥουμανική).
[β. Σκῆτες τῆς μονῆς Βατοπεδίου.]
4. ῾Αγίου Δημητρίου (βατοπεδινή), ἰδιόρρυθμος, μὲ 20 καλύβες.
5. ῾Αγίου ᾿Ανδρέου (Σεράι), κοινοβιακὴ σκήτη, ὅπου στεγάζεται καὶ ἡ περίφημη «᾿Αθωνιὰς ἀκαδημία».
[γ. Σκήτη τῆς μονῆς ᾿Ιβήρων.]
6. Τιμίου προδρόμου (ἰβηρίτικη), ἰδιόρρυθμος, μὲ 13 καλύβες.
[δ. Σκήτη τῆς μονῆς Κουτλουμουσίου.]
7. ῾Αγίου Παντελεήμονος (σ᾿ αὐτὴν περιλαμβάνεται καὶ ἡ περιοχὴ τῆς Παναγούδας), ἰδιόρρυθμος, μὲ 23 καλύβες.
[ε. Σκήτη τῆς μονῆς Παντοκράτορος.]
8. Προφήτου ᾿Ηλιού, κοινοβιακὴ σκήτη.
[ζ. Σκῆτες τῆς μονῆς ἁγίου Παύλου.]
9. Εἰσοδίων Θεοτόκου ἢ Νέα σκήτη, ἰδιόρρυθμος, μὲ 28 καλύβες.
10. ῾Αγίου Δημητρίου ἢ Λακκοσκήτη (ῥουμανική), ἰδιόρρυθμος, μὲ 20 καλύβες.
[η. Σκήτη τῆς μονῆς Ξενοφῶντος.]
11. Εὐαγγελισμοῦ τῆς Θεοτόκου, ἰδιόρρυθμος, μὲ 22 καλύβες.
[θ. Σκήτη τῆς μονῆς Παντελεήμονος.]
12. Παναγίτσα ἢ βογοδόριτσα–θεογεννήτρια (βουλγαρική), κοινοβιακὴ σκήτη.
᾿Ανεπίσημες σκῆτες χωρὶς κοινὴ ὀργάνωσι μὲ δικαῖο καὶ λοιπὰ εἶναι· α) τῆς Καψάλας μὲ 55 καλύβες, β) τὰ Κατουνάκια μὲ 15 καλύβες, γ) τοῦ ἁγίου Βασιλείου μὲ 12 καλύβες, καὶ δ) τὰ Καρούλια μὲ 12 καλύβες. σ᾿ αὐτὲς τὶς περιοχὲς ἡ κάθε καλύβη εἶναι ἐντελῶς ἀνεξάρτητη ἀπὸ τὴν ἄλλη καὶ μπορεῖ νὰ ἀνήκουν σὲ διαφορετικὲς μονές.
Γ) Κελλιά
Τὰ αὐτόνομα «κελλιὰ» εἶναι εἶδος μοναστικῶν ἀγροτικῶν εὐμεγέθων οἰκημάτων, μὲ πολλὰ δωμάτια καὶ ἄλλους βοηθητικοὺς χώρους. σὲ κάθε κελλὶ ἀσκεῖται μικρὰ συνοδεία ἀπὸ 3 μέχρι 9 ἄτομα, σπανίως δὲ καὶ περισσότερα. ὁ ἐπικεφαλῆς καλεῖται «γέροντας», εἶναι ἐξοικειωμένος μὲ τὴν μοναστικὴ ζωὴ ὡς διατελέσας ἀδελφὸς τῆς κυριάρχου (ἢ ἄλλης) μονῆς, καὶ συνήθως τὸν ἀκολουθοῦν 2-3 ἀκόμη μοναχοὶ ἢ καὶ 3-4 δόκιμοι μοναχοὶ ἢ ὑποτακτικοί. στὸ ῞Αγιον Ὄρος ὑπάρχουν περίπου 150 κελλιά, ἀπὸ τὰ ὁποῖα ἐδῶ ἀναφέρονται μόνον μερικά.
[α. Μονῆς Μεγίστης Λαύρας] 1. Προβάτα, 2. Μορφωνοῦ (ἢ τῶν ᾿Αμαλφηνῶν), 3. Κερασιά, 4. ῞Αγιος Νεῖλος.
[β. Μονῆς Βατοπεδίου] 5. περιοχὴ Κολλιτσοῦς, 6. περιοχὴ «Γυφτάδικα».
[γ. Μονῆς Χιλιανδαρίου] 7. ῾Αγίας Τριάδος, 8. Μολυβοκλησιά, 9. ῾Αγίου Νικολάου Μπουραζέρη.
[δ. Μονῆς Διονυσίου] 10. Γενέσιον θεοτόκου (πλατεῖα Πρωτάτου), 11. Εὐαγγελισμὸς θεοτόκου (Καρυές).
[ε. Μονῆς Κουτλουμουσίου] 12. ῾Αγίου ᾿Αλυπίου (ἀρχαία μονή), 13. ῾Αγίου Νικολάου (μονὴ Γαλαιάγρας), 14. Τιμίου Προδρόμου [Διονυσίου ἐκ Φουρνᾶ] (Καρυαί).
[f. Μονῆς Παντοκράτορος] 15. ῾Ραβδούχου (πρώην μονύδριον), 16. «Ἄξιον ἐστίν».
[ζ. Μονῆς Καρακάλλου] 17. Τριῶν ῾Ιεραρχῶν, 18. Τιμίου Προδρόμου, 19. ῾Αγίου Νικολάου, 20. Τιμίου Σταυροῦ.
[η. Μονῆς Φιλοθέου] 21. ῾Αγίου Γεωργίου, 22. ῾Αγίου Κωνσταντίνου, 23. ῾Αγίας Τριάδος, 24. ῾Αγίου Δημητρίου, 25. ᾿Αναλήψεως.
[θ. Μονῆς Σιμωνόπετρας] 26. Εὐαγγελισμοῦ (κοντὰ στὸν Λάκκο τοῦ ᾄδειν), 27. ῾Αγίου Νικολάου τοῦ Καπρούλη, 28. ῾Αγίου Μηνᾶ, 29. Τιμίου Σταυροῦ, 30. ῾Αγίου Γεωργίου τοῦ Καλαθᾶ (Καρυαί), 31. ῾Αγίου Νικολάου τοῦ Δοντᾶ.
[ι. Μονῆς ἁγίου Παύλου] 32. ῾Αγίου ᾿Ανδρέου (ἀντιπροσωπεῖον), 33. ῾Αγίου Θεοδώρου, 34. ῾Υπαπαντῆς.
[ια. Μονῆς Σταυρονικήτα] 35. τῶν ᾿Αρχαγγέλων, 36. Προφήτου ᾿Ηλία, 37. ῾Αγίου Κηρύκου, 38. ῾Αγίου ᾿Ονουφρίου, 39. Τριῶν ῾Ιεραρχῶν, 40. Τιμίου Προδρόμου.
[ιβ. Μονῆς Ξενοφῶντος] 41. ῾Αγίου Τρύφωνος, 42. ῾Αγίου Νεκταρίου.
[ιγ. Μονῆς Γρηγορίου] 43. ῾Αγίου Τρύφωνος (ἀντιπροσωπεῖον), 44. ῾Αγίων ἀναργύρων (ἁγιογράφοι Παχωμαῖοι), 45. ῾Υπαπαντῆς (ἁγιογράφοι ᾿Ιωσαφαῖοι), 46. ῾Αγίου Φιλοθέου Κοκκίνου (πλησίον Πρωτάτου), 47. ῾Αγίου Νικολάου (τοποθεσία «Κομμένοι»), 48. ῾Αγίων ᾿Αθανασίου καὶ Κυρίλλου (Καψάλα).
Δ) Καλύβες
Οἱ «καλύβες» (ἢ «ἀσκητήρια») ποὺ δὲν εἶναι ἐντεταγμένες σὲ κάποια σκήτη εἶναι αὐτοτελῆ μοναχικὰ οἰκήματα, μικρότερα ἀπὸ τὰ κελλιά, καὶ ἀποτελοῦν ἐξαρτήματα μιᾶς κυρίαρχης μονῆς. συνήθως κατοικοῦνται ἀπὸ ὀλιγάριθμες ὁμάδες 2 ἢ 3 ἀτόμων. οἱ καλύβες ποὺ δὲν ἔχουν ἐνσωματωμένο ναὸ ὀνομάζονται ξεροκάλυβα. σὲ μία τοποθεσία ποὺ δὲν εἶναι σκήτη μπορεῖ νὰ ὑπάρχουν πολλὲς καλύβες, χωρὶς ὅμως νὰ ἔχουν κάποια ὀργάνωσι ἢ σχέσι μεταξύ των. ἐπὶ παραδείγματι στὴν περιοχὴ τῆς Καψάλας ὑπάρχουν 34 ἀνεξάρτητες καλύβες ποὺ ἀνήκουν στὴν μονὴ Σταυρονικήτα, καὶ ἄλλες ποὺ ἀνήκουν στὴν Παντοκράτορος ἢ σὲ ἄλλα μοναστήρια. γενικῶς ὑπάρχουν περίπου 325 αὐτόνομες καλύβες σὲ ὅλο τὸ Ὄρος.
«Καλύβες» καὶ «Καθίσματα» στὴν νότια πλευρὰ τοῦ Ἄθω.
φωτογράφισι Δ.Β.Σ., ὀκτώβριος 1989. ἡ φωτογραφία δημοσιεύεται γιὰ πρώτη φορά.
Ε) Καθίσματα
Τὰ καθίσματα εἶναι μικρὰ κτίσματα σὰν μικρὲς καλύβες καὶ ὑπάγονται σὲ κυρίαρχη μονή. συνήθως βρίσκονται σχετικῶς κοντὰ στὸ μοναστῆρι στὸ ὁποῖο ὑπάγονται καὶ κατοικοῦνται ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον ἀπὸ ἕναν μοναχὸ ποὺ ἐπιθυμεῖ νὰ ζήσῃ «κατὰ μόνας» γιὰ ἕνα χρονικὸ διάστημα, μὲ στόχο τὴν ὑψηλότερη ἄσκησι, περισσότερο μὲ προσωρινὸ χαρακτῆρα. ὑπάρχουν ὅμως καὶ ἐξαιρέσεις μὲ καθίσματα ποὺ κατοικοῦνται ἀπὸ περισσότερους μοναχοὺς ἢ ποὺ ὁ ἀσκούμενος ἐκεῖ μοναχὸς ἐπιλέγει τὸ κάθισμα γιὰ μόνιμη διαμονή.
Γνωστὰ ἀθωνικὰ καθίσματα εἶναι μεταξὺ ἄλλων καὶ τὰ ἑξῆς·
[α. Μονῆς Μεγίστης Λαύρας] 1. ᾿Αρχαγγέλων ἢ Κουκουζέλη, 2. τοῦ ᾿Ακαθίστου ἢ Σπήλαιο τοῦ ἁγίου ᾿Αθανασίου (στὴν Βίγλα), 3. ῾Αγίου Εὐσταθίου ἢ Μυλοπόταμος.
[β. Μονῆς Χιλιανδαρίου] 4. ῾Αγίου Βασιλείου.
[γ. Μονῆς Διονυσίου] 5. ῾Αγίων ᾿Αποστόλων.
[δ. Μονῆς Κουτλουμουσίου] 6. ῾Αγίου Νικολάου (νέο κοιμητήριο).
[ε. Μονῆς Παντοκράτορος] 7. ῾Αγίων ᾿Αποστόλων, 8. ῾Αγίου Τρύφωνος (κηπόσπιτο), 9. ῾Αγίων ᾿Αναργύρων (κοιμητηριακὸς ναός), 10. ῾Αγίων Πέτρου καὶ ᾿Ονουφρίου.
[f. Μονῆς Φιλοθέου] 11. ῾Αγίου Διονυσίου τοῦ ἐν ᾿Ολύμπῳ.
[ζ. Μονῆς Σιμωνόπετρας] 12. ῾Οσίου Σίμωνος, 13. ῾Αγίου Σάββα, 14. Παναγίτσα, 15. ῾Αγίου Μοδέστου Καραβασαρᾶ.
[η. Μονῆς ἁγίου Παύλου] 16. Παναγίας, 17. Τιμίου Προδρόμου.
[θ. Μονῆς Ξενοφῶντος] 18. ᾿Αθωνιτῶν πατέρων, 19. Παναγίας (ἁγίου ᾿Ακακίου), 20. ῾Αγίων ᾿Αποστόλων, 21. ῾Αγίου ᾿Ιωάννου τοῦ θεολόγου, 22. ῾Αγίου ᾿Αρτεμίου, 23. Πρωτομάρτυρος Στεφάνου, 24. Προφήτου ᾿Ηλία (πυροφυλάκιον).
καὶ πολλὰ ἄλλα.
῾Ησυχαστήρια στὴν περιοχὴ «Καρούλια» τοῦ ῾Αγίου Ὅρους. Σχέδιο τοῦ ῾Ράλλη-Κοψίδη.
F) ῾Ησυχαστήρια
Τὰ ἡσυχαστήρια (ἢ ἐρημητήρια) εἶναι μικρὰ καθίσματα μὲ ἁπλὴ μορφὴ σὲ δύσβατα, ἀπομακρυσμένα ἢ ἀπάτητα σημεῖα καὶ σὲ διαρρυθμισμένες σπηλιές, ὅπου οἱ διαβιοῦντες μοναχοὶ ἀσκοῦνται μὲ αὐστηρότερη νηστεία, ἀγρυπνίες, προσευχὴ καὶ μελέτη. τὰ ἡσυχαστήρια ὀνομάζονται ἐπίσης καὶ ἀσκητήρια ἢ ἀσκηταριά, οἱ δὲ μοναχοὶ ἀσκητές. μία περιοχὴ μὲ πολλὰ ἡσυχαστήρια ὀνομάζεται οἰκισμός, ἂν καὶ τὰ ἡσυχαστήρια παραμένουν πάντοτε χωρὶς διοικητικὴ σχέσι καὶ ὀργάνωσι μεταξύ των. τέτοιος οἰκισμὸς εἶναι τὰ ὀνομαστὰ Καρούλια τοῦ ῾Αγίου Ὄρους, ποὺ βρίσκονται σὲ ἀπόκρημνη περιοχὴ μετὰ τὴν σκήτη τῆς ἁγίας Ἄννης στὸν δρόμο πρὸς τὴν Μεγίστη Λαύρα.
᾿Απόκρημνα ἀσκητήρια στὰ Καρούλια. Σύγχρονη φωτογραφία ἀπὸ τὸ διαδίκτυο.
᾿Αθωνικὰ ἡσυχαστήρια ἢ οἰκισμοὶ εἶναι καὶ τὰ κάτωθι·
[α. Μονῆς Μεγίστης Λαύρας] 1. Βουλευτήρια, 2. ῞Αγιος Βασίλειος, 3. Βίγλα, 4. Κατουνάκια (ἐκεῖ καὶ οἱ Δανιηλαῖοι), 5. Καρούλια (οἰκισμὸς μὲ 12 ἡσυχαστήρια).
[β. Μονῆς Χιλιανδαρίου] 6. Τυπικαρειό (Καρυαί).
[γ. Μονῆς Κουτλουμουσίου] 7. Καψάλα (μικρὸ μέρος).
[δ. Μονῆς Σιμωνόπετρας] 8. Κουρτζίδικο, 9. Καλαμίτσι.
[ε. Μονῆς ἁγίου Παύλου] 10. ῾Αγίας Τριάδος, 11. τοῦ Δανιήλ, 12. τοῦ Δαμασκηνοῦ, 13. τοῦ ᾿Ιωσήφ, 14. τὸ Ζαρκάδι, 15. Χαΐρι.
Τέλος, ὡρισμένες φορὲς ἀναφέρονται καὶ οἱ «ἐγκλεῖστρες», ποὺ πρέπει νὰ θεωρηθοῦν εἴδη ἀσκητηρίων ἢ ἡσυχαστηρίων.
(Δημοσιεύτηκε στὸν «᾿Εκκλησιολόγο» Πατρῶν, φύλλο 238, σάββατον 18/2/2012)