ΕΠΙΛΟΓΕΣ
7. Χριστιανικοὶ τομεῖς Θέματα πίστεως (δογματικά, συμβολικὰ κ.λπ.) Παναγιώτου Μπούμη, Τό Πνεῦμα τοῦ Πατρός – Α΄

  

Τό Πνεῦμα τοῦ Πατρός – Α΄

 

«Τό ἐκ τοῦ Πατρός ἐκπορευόμενον»

 

Πρό καιροῦ εἶχε τήν καλοσύνη νά μοῦ ἀποστείλει ἕνας γνωστός συγγραφέας τή Διασάφηση, τήν ὁποία ζήτησε «Ἡ Α. Α. ὁ Πάπας Ἰωάν­νης Παῦλος Βʹ κατά τόν λόγον, τόν ὁποῖον ἐξεφώνησε τήν 29ην Ἰουνίου 1995 εἰς τήν Βασιλικήν Ἁγίου Πέτρου ἐνώπιον τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου κ. κ. Βαρθολομαίου Αʹ». Αὐτή «συνετάγη μέ τήν ἐπιμέλειαν τοῦ Ποντιφικικοῦ Συμβουλίου διά τήν προαγωγήν τῆς ἑνότητος τῶν χριστιανῶν», καί «ἐδημοσιεύθη εἰς τόν "Ρωμαῖον Παρατηρητήν" τήν 13ην Σεπτεμβρίου». Ἀκολούθως ἐπανεκδόθηκε αὐτοτελῶς σέ τέσσερεις γλῶσ­σες τό 1996 (ἔκδ. Typis Vaticanis) καί μέ τόν τίτλο «Τό "προϊέναι" τοῦ Ἁγίου Πνεύματος εἰς τήν Ἑλληνικήν καί τήν Λατινικήν παράδοσιν».

Συγκεκριμένως ὁ τότε Πάπας «ἐζήτησε νά διασαφινισθῇ "ἡ περί τοῦ Filioque πατροπαράδοτος διδασκαλία ἡ περιεχομένη εἰς τήν λει­τουργικήν διατύπωσιν τοῦ λατινικοῦ ‘Πιστεύω’"», ὥστε ἡ ἐν λόγῳ Δια­σάφηση «νά συμβάλῃ εἰς τόν διάλογον» μεταξύ τῶν Χριστιανῶν. Ἐπειδή ὅμως τό θέμα αὐτό εἶναι πάντοτε –καί σήμερα– ἐπίκαιρο καί φλέγον, ὁ ἐν λόγῳ συγγραφέας θέλησε νά ἔχει καί τίς δικές μου παρατηρήσεις ἐπί τοῦ περιεχομένου τῆς Διασαφήσεως.

Βεβαίως τό θέμα αὐτό χρήζει ἐνδελεχοῦς μελέτης, καθ' ὅσον ἡ σύνταξη αὐτῆς (τῆς Διασαφήσεως) σκοπεύει νά συμβάλει στό διάλογο ἴσως καί στήν ἑνότητα τῶν Χριστιανῶν. Πλήν ὅμως ἡ ταπεινότητά μου τουλάχιστον πρός τό παρόν θά ἀρκεσθεῖ σ' ἕνα σημεῖο αὐτῆς, ἤ μᾶλλον θά πάρει ἀφορμή ἀπό αὐτό, γιά νά διατυπώσει ὁρισμένες παρατηρήσεις καί ἐπιφυλάξεις.

 Στή σελ. 21 μεταξύ ἄλλων λέγεται: «Τό Πνεῦμα τό ὁποῖον ἤγειρεν αὐτόν (τόν Χριστόν) ἐκ νεκρῶν». Καί παραπέμπει: «(βλ. Ρωμ. ηʹ, 11)». Ὡς μία πρώτη μου αὐθόρμητη ἀντίδραση ξεπήδησε ἡ ἑξῆς ἀπορία: Τί χρειαζόταν ἡ ἐκ μέρους τοῦ Ἁγ. Πνεύματος παρέμβαση - ἐνέργεια - ἔγερση, ἀφοῦ γίνεται δεκτό ὅτι τό Ἅγιο Πνεῦμα ἐκπορεύεται (καί) ἐκ τοῦ Υἱοῦ;

 Ὅπως φυσικά ἦταν ἑπόμενο, μοῦ προξένησε ἐντύπωση τό φαινόμενο, ἔχοντας ὑπόψη μου κάπως τή διδασκαλία τῆς Ἁγίας Γραφῆς. Γι' αὐτό ἀνέτρεξα στή σχετική ἐπιστολή τοῦ ἀποστόλου Παύλου, τῆς ὁποίας τό κείμενο ἔχει ὡς ἑξῆς: «Εἰ δέ τό πνεῦμα τοῦ ἐγείραντος τόν Ἰησοῦν ἐκ νεκρῶν οἰκεῖ ἐν ὑμῖν, ὁ ἐγείρας Χριστόν ἐκ νεκρῶν ζῳοποιήσει καί τά θνητά σώματα ὑμῶν...»

 Ὅπως ἀντιλαμβάνεται κανείς εὐχερῶς ἀπό τήν ἀντιπαραβολή τῶν δύο προτάσεων ὑπάρχει διαφορά μεταξύ τους, ὄχι ἐπουσιώδης. Ἡ πρώτη πρόταση λέει ὅτι τό Πνεῦμα ἤγειρε τόν Χριστό, ἐνῶ τό κείμενο τῆς δευτέρας, τῆς Ἁγίας Γραφῆς, μιλάει γιά «Πνεῦμα τοῦ ἐγείραντος». Ἄλλος εἶναι τό Πνεῦμα καί ἄλλος ὁ ἐγείρας. Προφανῶς ὁ ἐγείρας εἶναι ὁ Πατήρ. Μόνο, ἄν ἡ Ἁγία Γραφή ἔλεγε «τό Πνεῦμα τό ἐγεῖραν τόν Ἰησοῦν ἐκ νεκρῶν», θά δικαιολογεῖτο τό κείμενο τῆς Διασαφήσεως τοῦ Ποντιφικικοῦ Συμβουλίου.

 Δυστυχῶς ὅμως δέν φταῖνε μόνο τά μέλη τοῦ ἐν λόγῳ Συμ­βουλίου γιά τήν ἀνωτέρω ἐσφαλμένη κατά τήν ἄποψή μας ἀπόδοση τοῦ Ρωμ. 8,11. Ἴσως μερίδιο εὐθύνης ἔχουν καί δικοί μας ἑρμηνευτές, ἴσως καί ἡ δημοτική μας γλῶσσα πού παρασύρουν τούς ξένους. Ἀνατρέχοντας σέ πρόσφατες ἑρμηνεῖες τοῦ σχετικοῦ χωρίου ἀπό Ἕλληνες ἐπιστήμονες παρατήρησα μία προσπάθεια ὑπερπηδήσεως μιᾶς ἀκριβόλογης ἀπόδοσης τοῦ χωρίου. Ἔτσι π.χ. στήν ἑρμηνεία τῶν ἕξι καθηγητῶν Σ. Ἀγουρίδη, Π. Βασιλειάδη κ.ἄ. πού ἐξέδωσε πρό ἐτῶν ἡ «Βιβλική Ἑταιρεία» γράφεται: «...Τό Πνεῦμα τοῦ Θεοῦ πού ἀνέστησε τόν Ἰησοῦ ἀπό τούς νεκρούς...»1. Μέ τή χρησιμοποίηση ὅμως αὐτοῦ τοῦ «πού» ἔχουμε μιά κάποια ἀοριστία, κάποια ἀσάφεια, γιατί δέν μποροῦμε νά προσδιορίσουμε, ἄν τό ρῆμα ἀνέστησε ἀναφέρεται στό «Πνεῦμα» ἤ στόν «Θεό (πατέρα)».

 Ἐν πάσῃ περιπτώσει ἦταν εὔκολο νά ἀποφευχθοῦν καί οἱ ἀοριστίες-ἀσάφειες καί οἱ ἐσφαλμένες διατυπώσεις, ἐάν λαμβάνονταν ὑπ' ὄψη καί τά παράλληλα χωρία τοῦ Παύλου. Πρβλ. τά α) Ρωμ. 6, 4, β) Βʹ Κορ. 4,14 καί γ) Κολοσ. 2,12. Αὐτά διακηρύττουν-διασαφηνίζουν:

 α) «Ὥσπερ ἠγέρθη Χριστός ἐκ νεκρῶν διά τῆς δόξης (= «μέ τή δύναμη»)2 τοῦ πατρός, οὕτω καί ἡμεῖς ἐν καινότητι ζωῆς περι­πατήσωμεν».

 β) «Εἰδότες ὅτι ὁ ἐγείρας («Θεός»)3 τόν κύριον Ἰησοῦν καί ἡμᾶς σύν (ἤ· διά) Ἰησοῦ ἐγερεῖ . . . »

 γ) «Συνταφέντες αὐτῷ (τῷ Χριστῷ) ἐν τῷ βαπτισμῷ, ἐν ᾧ καί συνηγέρθητε διά τῆς πίστεως τῆς ἐνεργείας (= «στή δύναμη»)4 τοῦ Θεοῦ, τοῦ ἐγείραντος αὐτόν ἐκ νεκρῶν».

 Ἴσως λεχθεῖ, γιά νά δικαιολογηθεῖ ἡ ἐν λόγῳ ἀπόδοση, ὅτι ἀκριβῶς χρησιμοποιήθηκε τό «πού», γιά νά ἐννοοῦνται ὅλα τά πρό­σωπα τῆς Ἁγίας Τριάδος, καί ὅτι ἀπό κοινοῦ ἀνέστησαν τόν Ἰησοῦ, ἔτσι ὥστε νά καταδειχθεῖ καί ἡ ἑνότητα τῆς Ἁγίας Τριάδος καί ἡ κοινή ἐνέργεια τῶν προσώπων Αὐτῆς. Ὅμως αὐτή ἡ ἑρμηνεία θά ἦταν ἀποστολή-περιεχόμενο ἑνός εὐρύτερου θεολογικοῦ σχολιασμοῦ, καί ὄχι μιᾶς κατά λέξη μεταφράσεως. Τό παράδειγμα μᾶς τό δίνουν οἱ Πατέρες ἑρμηνευτές. Πράγματι οἱ πατέρες τῆς Ἐκκλησίας συνδυά­ζοντες τούς στίχους Ρωμ. 8,9 καί 10 («ὑμεῖς δέ οὐκ ἐστέ ἐν σαρκί ἀλλά ἐν πνεύματι, εἴπερ πνεῦμα Θεοῦ οἰκεῖ ἐν ὑμῖν. Εἰ δέ τις πνεῦμα Χριστοῦ οὐκ ἔχει, οὗτος οὐκ ἔστιν αὐτοῦ. Εἰ δέ Χριστός ἐν ὑμῖν, τό μέν σῶμα νεκρόν διά ἁμαρτίαν, τό δέ πνεῦμα ζωή διά δικαιοσύνην») μέ τόν Ρωμ. 8,11 («Εἰ δέ τό πνεῦμα τοῦ ἐγείραντος τόν Ἰησοῦν ἐκ νεκρῶν οἰκεῖ ἐν ὑμῖν, ὁ ἐγείρας Χριστόν ἐκ νεκρῶν ζωοποιήσει καί τά θνητά σώματα ὑμῶν διά τοῦ ἐνοικοῦντος αὐτοῦ πνεύματος ἐν ὑμῖν») ὡς καί ἄλλα χωρία τῆς Ἁγίας Γραφῆς, θεολο­γοῦν ὑποδειγματικῶς καί ἐπιτυχῶς.

 Ὁ Μέγας Βασίλειος γράφει περί τοῦ Ἁγίου Πνεύματος: «Οὐ μόνον δέ ἐξ ὧν τάς αὐτάς προσηγορίας ἔχει, καί κοινωνόν (ἄλλη γραφή «κοινόν») ἐστι τῶν ἐνεργειῶν Πατρί καί Υἱῷ, τό ὑπερέχον αὐτοῦ τῆς φύσεως γνώριμον, ἀλλά καί ἐξ ὧν ὁμοίως ἐστί πρός θεωρίαν δυσέφικτον· Ἅ γάρ περί τοῦ Πατρός φησιν, ὡς ἐπέκεινα ὄντος ἀνθρωπίνης ἐννοίας, καί ἅ περί τοῦ Υἱοῦ, ταῦτα ὁ Κύριος καί περί τοῦ ἁγίου Πνεύματος λέγει»5.

 Ὁ Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος ἐπί τοῦ χωρίου «Εἰ δέ Χριστός ἐν ὑμῖν» κηρύττοντας ἔλεγε: «Τοῦτο δέ ἔλεγεν, οὐ τό Πνεῦμα Χρι­στόν λέγων ἄπαγε, ἀλλά δεικνύς, ὅτι ὁ τό Πνεῦμα ἔχων... καί αὐτόν ἔχει τόν Χριστόν... Ὅπου γάρ ἄν μία τῆς Τριάδος ὑπόστασις παρῇ, πᾶσα πάρε­στιν ἡ Τριάς· ἀδιασπάστως γάρ ἔχει πρός ἑαυτήν, καί ἥνω­ται μετ' ἀκρι­βείας ἁπάσης»6.

 Ὁ Κύριλλος Ἀλεξανδρείας γράφει: «Ἐγήγερται ὁ Κύριος ἡμῶν Ἰη­σοῦς ὁ Χριστός παρά τοῦ Πατρός, ἐνεργουμένης περί τήν σάρκα αὐτοῦ τῆς ζωῆς διά τοῦ ἁγίου Πνεύματος, ὅ ἐστιν αὐτοῦ. Ὅτι γάρ αὐτός τόν ἴδιον ἐζωοποίει ναόν, λέγει πρός Ἰουδαίους· "Λύσατε τόν ναόν τοῦτον, καί ἐν τρισίν ἡμέραις ἐγερῶ αὐτόν". Οὐκοῦν κἄν εἰ ἐγηγέρθαι λέγοιτο παρά τοῦ Πατρός, ἀλλ' οὖν αὐτός ἦν ἀνιστάς διά τοῦ ἁγίου Πνεύματος. Πάντα γάρ ἐνεργεῖται τά θεοπρεπῆ παρά τοῦ Πατρός διά Υἱοῦ ἐν Πνεύματι. Ἐγερεῖ τοίνυν καί τά ἡμῶν σώματα ἐκ νεκρῶν ὁ Χριστός»7.

 Ὁ Θεοδώρητος Κύρου σημειώνει: «Ἐδίδαξε δέ ἡμᾶς διά τῶν εἰρη­μένων καί τήν μίαν τῆς θεότητος φύσιν. Τό γάρ Πανάγιον Πνεῦμα καί Θεοῦ προσηγόρευσε, καί Χριστοῦ· οὐκ ἐπειδή, κατά τούς δυσωνύμους αἱρετικούς, ἐκ τοῦ Θεοῦ διά τοῦ Υἱοῦ δεδημιούρ­γηται· ἀλλ' ἐπειδή ὁμοούσιόν ἐστι Πατρός καί Υἱοῦ, καί ἐκ Πα­τρός μέν ἐκπορεύεται κατά τήν τῶν Εὐαγγελίων διδασκαλίαν, ἡ δέ τούτου χάρις τοῖς ἀξίοις διά τοῦ Χριστοῦ χορηγεῖται»8.

 Ὁ Οἰκουμένιος Τρίκκης ἑρμηνεύει: «Ὅρα πῶς φησιν, "Εἴ περ Πνεῦ­μα Θεοῦ οἰκεῖ ἐν ὑμῖν". Καί πάλιν· "Εἰ καί Χριστός ἐν ὑμῖν". Ἔνθα γάρ ἕν τῶν τῆς ἁγίας Τριάδος οἰκήσει, ἐκεῖ πάρεστιν ἡ Τρι­άς»9. Καί προσθέτει ἀντιγράφοντας καί διορθώνοντας καί τόν Κύ­ριλλο Ἀλεξανδρείας, ἔχοντας ὑπ' ὄψη του πρός τοῦτο πιθανῶς καί τόν Θεοδώρητο Κύρου: «"Ὁ ἐγείρας τόν Χριστόν ἐκ νεκρῶν" [ΚΥΡΙΛΛ.] Ἐγήγερται ὁ Κύριος ἡμῶν Ἰησοῦς Χριστός παρά τοῦ Πα­τρός, ἐνεργουμένης περί τήν σάρκα αὐτοῦ τῆς ζωῆς, διά τοῦ ἁγί­ου Πνεύματος, ὅ ἐστιν αὐτοῦ. Οὐκοῦν καί ἐγηγέρθαι λέγοιτο παρά τοῦ Πατρός, ἀλλά καί αὐτός ἦν ὁ ἀναστάς διά τοῦ ἁγίου Πνεύμα­τος· πάντα γάρ ἐνεργεῖται τά θεοπρεπῆ παρά τοῦ Πατρός δι' Υἱοῦ ἐν Πνεύματι»10.

 Καί ὁ Θεοφύλακτος Βουλγαρίας ἐπίσης διευκρινιστικά καί ἀνα­κεφαλαιωτικά τῶν προηγουμένων γράφει: «Πάλιν ἱλαρύνει αὐ­τούς διά τοῦ εἰπεῖν· "Εἰ δέ Χριστός ἐν ὑμῖν". Τινές δέ Χριστόν τό Πνεῦμα ἐνόησαν· οὐκ ἔστι δέ, φησί, τοῦτο· ἀλλά τοῦτο δείκνυσιν ὁ Ἀπό­στολος, ὅτι ὁ τό Πνεῦμα ἔχων καί αὐτόν ἔχει τόν Χριστόν· ἔν­θα γάρ μία ὑπόστασις τῆς ἁγίας Τριάδος, ἐκεῖ καί αἱ λοιπαί»11. Καί κατωτέρω λέει: «Μή θορυβηθῇς, ὅτι νεκρόν περίκεισαι σῶμα· ἔχεις γάρ τό Πνεῦμα τοῦ Θεοῦ τοῦ ἐγείραντος τόν Χριστόν ἐκ νεκρῶν· καί ὥσπερ ἐκεῖνον ἤγειρεν, οὕτω καί σέ πάντως ἀναστήσει, μᾶλλον δέ ζωοποιήσει. Ἀναστήσονται μέν γάρ οἱ τό Πνεῦμα μή ἔχοντες, ἀλλά εἰς κόλασιν· οἱ δέ τοῦ Πνεύματος, εἰς ζωήν. Διά τοῦτο καί ὁ Ἀπόστολος οὐκ εἶπεν, Ἀναστήσει τό σῶμα, ἀλλά, "Ζωοποιήσει", διά τό ἐνοικοῦν ἐν σοί Πνεῦμα. Οὐκ εἶπε, Τό ἐνοικῆσαν, ἀλλά, "Τό ἐνοικοῦν", τό ἄχρι τέλους παραμένον. Οὐ γάρ ἀνέξεται ὁ Θεός, ἰδών τό Πνεῦμα αὐτοῦ ἐν σοί, μή ἀγαγεῖν σε εἰς τόν νυμφῶνα αὐτοῦ· ὥσπερ ἐάν οὐκ ἔχῃς τό Πνεῦμα, ἀπολῇ πάντως, κἄν ἀναστῇς»12.

 Ἑπομένως οἱ θεολογικές ἐπεκτάσεις-ἀναπτύξεις ἔχουν θέση - χρει­άζονται σ' ἕνα δογματικό ἑρμηνευτικό σχολιασμό. Ὅταν ὅμως πραγμα­τοποιοῦμε μία περιορισμένη κατά λέξη μετάφραση, εἴμαστε ὑποχρεω­μένοι νά εἴμαστε προσκολλημένοι στό γράμμα τοῦ κειμένου καί αὐτό νά ἀποδίδουμε πιστά, ὥστε νά μήν καταλήγουμε σέ ἀσάφειες ἤ σφάλματα καί σκανδαλισμούς τῶν πιστῶν. Ἄλλωστε αὐτό μᾶς ὑποδεικνύουν ἐκτός τῶν πατέρων τῆς Ἐκκλησίας, οἱ ὁποῖοι στηρίζονται πρῶτα στό γράμμα τοῦ κειμένου, γιά νά θεολογήσουν στή συνέχεια, καί νεότεροι διαπρεπεῖς δάσκαλοί μας.

 Ἔτσι ὁ ἀείμνηστος καθηγητής Παν. Τρεμπέλας ἑρμηνεύει τό ἐν λόγῳ χωρίο: «... ἐάν τό Πνεῦμα τοῦ Θεοῦ, ὁ ὁποῖος ἀνέστησε τόν Ἰησοῦν ἐκ νεκρῶν, κατοικῇ μέσα σας...»13. Ἐπίσης οἱ καθηγητές Β. Βέλλας, Ἀρχιμ. Εὐ. Ἀντωνιάδης, Ἁμ. Ἀλιβιζᾶτος καί Γερ. Κονιδάρης μεταφράζουν: «Ἐάν τό Πνεῦμα ἐκείνου, ὁ ὁποῖος ἀνέστησε τόν Ἰησοῦν ἐκ νεκρῶν, κατοικῇ μέσα σας... »14.

 Στά κείμενα αὐτά φαίνεται σαφῶς ὅτι ἄλλος («ὁ Θεός-[πατήρ]» - «ἐκεῖνος») πού ἀνέστησε τόν Ἰησοῦ καί ἄλλος τό «Πνεῦμα» τό Ἅγιον, πού κατοικεῖ μέσα μας. Αὐτή ἡ ἀντιδιαστολή στήν ἀπόδοση ἐπιτυγ­χάνεται μέ τή χρησιμοποίηση τῆς καθοριστικῆς ἀναφορικῆς ἀντωνυμίας «ὁ ὁποῖος», διά τῆς ὁποίας καθίσταται σαφές γραμματικῶς, ποιός ἀνέ­στησε τόν Ἰησοῦ Χριστό. Δέν εἶναι ἄλλωστε οὔτε ἀπαγορευμένο ἀπό τή γραμματική τῆς δημοτικῆς γλώσσας νά χρησιμοποιοῦμε τήν ἀναφορική ἀντωνυμία «ὁ ὁποῖος - ἡ ὁποία - τό ὁποῖο», (οὔτε εἶναι ὑπαγορευμένο) καί νά τήν ἀντικαθιστοῦμε πάντοτε ἀδιακρίτως μέ τό «πού».

 Ἔτσι πάντως ἀποφεύγεται καί ἡ σύγχυση τῶν προσώπων καί τῶν ἐνεργειῶν τους καί ἡ πρόκληση ἀποριῶν ἤ καί ἐκφράσεων ὅπως αὐτή τῆς Διασαφήσεως, τήν ὁποία εἴδαμε στήν ἀρχή, καί μᾶς ἔδωσε τήν ἀφορμή νά προβοῦμε σέ μία διασάφηση τῆς «Διασαφήσεως».

 Βάσει πάντως κατά πρώτη ἀνάγνωση καί ἀπόδοση τοῦ χωρίου Ρωμ. 8,11, καί χωρίς κανένα θεολογικό στοχασμό-ἀνάπτυξη συμπεραί­νουμε:

 α) Ἄλλο πρόσωπο εἶναι τό Πνεῦμα, τό Ἅγιον, καί ἄλλος ὁ ἐγείρας τόν Ἰησοῦν, ὁ Πατήρ.

 β) Τό Πνεῦμα εἶναι τοῦ ἐγείραντος τόν Ἰησοῦν Πατρός.

 γ) Τό Πνεῦμα εἶναι τοῦ Πατρός καί ὄχι τοῦ Υἱοῦ.

 δ) Τό δεδομένο αὐτό μήπως ἰσοδυναμεῖ μέ τό «ἐκ τοῦ πατρός ἐκπορευόμενον (πηγάζον)» ;

 ε) Γιατί ἀλλιῶς, ἄν ἐκπορευόταν καί ἐκ τοῦ Υἱοῦ, τί χρειαζόταν ἡ παρέμβαση τοῦ Πατρός;

 Ἀκολούθως καί λαμβάνοντας ὑπ' ὄψει μας καί τούς σχολιασμούς τῶν πατέρων καί ἐκκλησιαστικῶν συγγραφέων, θά λέγαμε: Ἡ θέληση, τό θέλημα, ἡ πρωτοβουλία, ἡ ἐνέργεια τῆς ἀναστάσεως τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ ξεκινάει ἀπό τόν Πατέρα, σ' Αὐτόν ἔχει τήν ἀρχή της. Ὅμως σ' αὐτά συμφωνοῦν καί συνεργοῦν καί συμμετέχουν ὅλα τά πρόσωπα τῆς Ἁγίας Τριάδος ἀπό κοινοῦ.

 Ἐπίσης ἀντιπαραβάλλοντες τούς στίχους Ρωμ. 8,9 καί Ρωμ. 8, 11, μήπως πρέπει νά παρατηρήσουμε καί τήν τοποθέτηση ἤ μή τοῦ ἄρθρου «Τό»; Γιατί ἐνῶ στό στίχο Ρωμ. 8,9 λέει ἁπλῶς «Πνεῦμα Χριστοῦ» ἀντιθέτως στό στίχο Ρωμ. 8,11 λέει «Τό Πνεῦμα τοῦ ἐγείραντος». Δέν λέει τ.ἔ. στό Ρωμ. 8,9: «Τό Πνεῦμα τοῦ Χριστοῦ», ἀλλά «Πνεῦμα Χριστοῦ». Ὑπάρχει διάκριση καί διαφορά. Τό Πνεῦμα τοῦ Πατρός τό ἐκπορευόμενον ἀπό τόν Πατέρα, λαμβάνει καί τήν προσωνυμίαν «Πνεῦμα Χριστοῦ», γιατί πέμπεται, διέρχεται, πρόεισι, προέρχεται (procedit) καί διά τοῦ Υἱοῦ. Ἴσως καί γι' αὐτό εἶναι ἀνά γκη νά τό λαμβάνουμε διά τοῦ Υἱοῦ, διά τοῦ Χριστοῦ.

 Σημ.: Ἴσως κάτι ἀνάλογα πρέπει νά προσεχθοῦν καί σέ ἄλλα σημεῖα τῆς Διασαφήσεως.

 

 Ἐπίμετρον

 

 Παράδειγμα: Πρός τό τέλος τῆς Διασαφήσεως γράφεται: «Λοιπόν εἰς τό μυστήριον τῆς σωτηρίας καί εἰς τήν ζωήν τῆς Ἐκκλησίας, τό Πνεῦμα μᾶλλον ἐκπληρώνει παρά προεκτείνει τό ἔργον τοῦ Υἱοῦ» (σελ. 22). Ὅμως ἔχουμε τόν ἴδιο τόν Ἰησοῦ Χριστόν, ὁ ὁποῖος λέει πρός τούς μαθητές Του (Ἰω. 16,12-15): «Ἔτι πολλά ἔχω ὑμῖν λέγειν, ἀλλ' οὐ δύνασθε βαστάζειν ἄρτι· ὅταν δέ ἔλθῃ ἐκεῖνος, τό πνεῦμα τῆς ἀληθείας, ὁδηγήσει ὑμᾶς εἰς πᾶσαν τήν ἀλήθειαν· οὐ γάρ λαλήσει ἀφ' ἑαυτοῦ, ἀλλ' ὅσα ἀκούσει λαλήσει, καί τά ἐρχόμενα ἀναγγελεῖ ὑμῖν. Ἐκεῖνος ἐμέ δοξάσει, ὅτι ἐκ τοῦ ἐμοῦ λήμψεται καί ἀναγγελεῖ ὑμῖν. Πάντα ὅσα ἔχει ὁ Πατήρ ἐμά ἐστιν· διά τοῦτο εἶπον ὅτι ἐκ τοῦ ἐμοῦ λαμβάνει καί ἀναγγελεῖ ὑμῖν». Μήπως λοιπόν πρέπει νά προσέξουμε ὅτι ἡ ἀνωτέρω Διασάφηση (τῆς σελ. 22), ἐκτός τοῦ ὅτι δέν ἀποδίδει καλά τό Ἰω. 16,12-15, ἔρχεται σέ ἀντίθεση καί μέ τήν προηγούμενη Διασάφηση τῆς σελ. 21, μέ τήν ὁποία ἀσχοληθήκαμε διεξοδικῶς; Ἐνῶ ἀντιθέτως ἐπαληθεύει τά τοῦ Ρωμ. 8,11 καί τά σχόλια τῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας.

  

Παν. Ἰ. Μπούμης

Ὁμότ. Καθηγητής Παν/μίου Ἀθηνῶν

 

περιοδικό Ἐκκλησία, Δεκέμβριος 2011 (ἔτ. ΠΗ΄, τεῦχ. 11, σελ. 775-778)

 

 

1 Ἡ Καινή Διαθήκη, Τό πρωτότυπο κείμενο μέ νεοελληνική δημοτική μετάφραση, ἔκδ. «Βιβλική Ἑταιρεία», Ἀθήνα 1985, σελ. 305.

2 Σ. Ἀγουρίδη κ.ἄ., ὅπ. παρ., σελ. 302.

3 Σ. Ἀγουρίδη κ.ἄ., ὅπ. παρ., σελ. 352-353.

4 Σ. Ἀγουρίδη κ.ἄ., ὅπ. παρ., σελ. 394.

5 Μεγάλου Βασιλείου, Περί τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, Κεφ. ΚΒʹ, PG 32,165 D.

6 Ἰω. Χρυσοστόμου, Ἑρμηνεία εἰς τήν πρός Ρωμαίους Ἐπιστολήν, PG 60,518-519.

7 Κυρίλλου Ἀλεξανδρείας, Ἑρμηνεία εἰς τήν πρός Ρωμαίους ἐπιστολήν, PG 74,820 CD.

8 Θεοδωρήτου, Ἐπισκόπου Κύρου, Ἑρμηνεία τῆς πρός Ρωμαίους Ἐπιστολῆς, PG 82,132 C.

9 Οἰκουμενίου, Ἐπισκόπου Τρίκκης, Παύλου Ἐπιστολή πρός Ρωμαίους, PG 118,476 A.

10 Ὅπ. παρ., 476 C.

11 Θεοφυλάκτου Βουλγαρίας, Πρός Ρωμαίους ἐπιστολῆς ἐξήγησις, PG 124,440 B.

12 Ὅπ. παρ., 440 CD.

13 Παν. Τρεμπέλα, Ἡ Καινή Διαθήκη μετά συντόμου ἑρμηνείας, Αἱ ἐπιστολαί καί ἡ Ἀποκάλυψις, Ἔκδ. 3η, Ἔκδ. «Ζωῆς», Ἀθῆναι 1958, σελ. 37.

14 Ἡ Καινή Διαθήκη, Τό πρωτότυπον κείμενον μέ νεοελληνικήν μετάφρασιν, Ἔκδ. Γʹ, «Ἀποστολική Διακονία», Ἀθῆναι 1992, σελ. 310.

 

Τό Πνεῦμα τοῦ Πατρός – Α΄

 

«Τό ἐκ τοῦ Πατρός ἐκπορευόμενον»

 

            Πρό καιροῦ εἶχε τήν καλοσύνη νά μοῦ ἀποστείλει ἕνας γνωστός συγγραφέας τή Διασάφηση, τήν ὁποία ζήτησε «Ἡ Α. Α. ὁ Πάπας Ἰωάν­νης Παῦλος Βʹ κατά τόν λόγον, τόν ὁποῖον ἐξεφώνησε τήν 29ην Ἰουνίου 1995 εἰς τήν Βασιλικήν Ἁγίου Πέτρου ἐνώπιον τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου κ. κ. Βαρθολομαίου Αʹ». Αὐτή «συνετάγη μέ τήν ἐπιμέλειαν τοῦ Ποντιφικικοῦ Συμβουλίου διά τήν προαγωγήν τῆς ἑνότητος τῶν χριστιανῶν», καί «ἐδημοσιεύθη εἰς τόν "Ρωμαῖον Παρατηρητήν" τήν 13ην Σεπτεμβρίου». Ἀκολούθως ἐπανεκδόθηκε αὐτοτελῶς σέ τέσσερεις γλῶσ­σες τό 1996 (ἔκδ. Typis Vaticanis) καί μέ τόν τίτλο «Τό "προϊέναι" τοῦ Ἁγίου Πνεύματος εἰς τήν Ἑλληνικήν καί τήν Λατινικήν παράδοσιν».

            Συγκεκριμένως ὁ τότε Πάπας «ἐζήτησε νά διασαφινισθῇ "ἡ περί τοῦ Filioque πατροπαράδοτος διδασκαλία ἡ περιεχομένη εἰς τήν λει­τουργικήν διατύπωσιν τοῦ λατινικοῦ ‘Πιστεύω’"», ὥστε ἡ ἐν λόγῳ Δια­σάφηση «νά συμβάλῃ εἰς τόν διάλογον» μεταξύ τῶν Χριστιανῶν. Ἐπειδή ὅμως τό θέμα αὐτό εἶναι πάντοτε –καί σήμερα– ἐπίκαιρο καί φλέγον, ὁ ἐν λόγῳ συγγραφέας θέλησε νά ἔχει καί τίς δικές μου παρατηρήσεις ἐπί τοῦ περιεχομένου τῆς Διασαφήσεως.

            Βεβαίως τό θέμα αὐτό χρήζει ἐνδελεχοῦς μελέτης, καθ' ὅσον ἡ σύνταξη αὐτῆς (τῆς Διασαφήσεως) σκοπεύει νά συμβάλει στό διάλογο ἴσως καί στήν ἑνότητα τῶν Χριστιανῶν. Πλήν ὅμως ἡ ταπεινότητά μου τουλάχιστον πρός τό παρόν θά ἀρκεσθεῖ σ' ἕνα σημεῖο αὐτῆς, ἤ μᾶλλον θά πάρει ἀφορμή ἀπό αὐτό, γιά νά διατυπώσει ὁρισμένες παρατηρήσεις καί ἐπιφυλάξεις.

            Στή σελ. 21 μεταξύ ἄλλων λέγεται: «Τό Πνεῦμα τό ὁποῖον ἤγειρεν αὐτόν (τόν Χριστόν) ἐκ νεκρῶν». Καί παραπέμπει: «(βλ. Ρωμ. ηʹ, 11)». Ὡς μία πρώτη μου αὐθόρμητη ἀντίδραση ξεπήδησε ἡ ἑξῆς ἀπορία: Τί χρειαζόταν ἡ ἐκ μέρους τοῦ Ἁγ. Πνεύματος παρέμβαση - ἐνέργεια - ἔγερση, ἀφοῦ γίνεται δεκτό ὅτι τό Ἅγιο Πνεῦμα ἐκπορεύεται (καί) ἐκ τοῦ Υἱοῦ;

            Ὅπως φυσικά ἦταν ἑπόμενο, μοῦ προξένησε ἐντύπωση τό φαινόμενο, ἔχοντας ὑπόψη μου κάπως τή διδασκαλία τῆς Ἁγίας Γραφῆς. Γι' αὐτό ἀνέτρεξα στή σχετική ἐπιστολή τοῦ ἀποστόλου Παύλου, τῆς ὁποίας τό κείμενο ἔχει ὡς ἑξῆς: «Εἰ δέ τό πνεῦμα τοῦ ἐγείραντος τόν Ἰησοῦν ἐκ νεκρῶν οἰκεῖ ἐν ὑμῖν, ὁ ἐγείρας Χριστόν ἐκ νεκρῶν ζῳοποιήσει καί τά θνητά σώματα ὑμῶν...»

            Ὅπως ἀντιλαμβάνεται κανείς εὐχερῶς ἀπό τήν ἀντιπαραβολή τῶν δύο προτάσεων ὑπάρχει διαφορά μεταξύ τους, ὄχι ἐπουσιώδης. Ἡ πρώτη πρόταση λέει ὅτι τό Πνεῦμα ἤγειρε τόν Χριστό, ἐνῶ τό κείμενο τῆς δευτέρας, τῆς Ἁγίας Γραφῆς, μιλάει γιά «Πνεῦμα τοῦ ἐγείραντος». Ἄλλος εἶναι τό Πνεῦμα καί ἄλλος ὁ ἐγείρας. Προφανῶς ὁ ἐγείρας εἶναι ὁ Πατήρ. Μόνο, ἄν ἡ Ἁγία Γραφή ἔλεγε «τό Πνεῦμα τό ἐγεῖραν τόν Ἰησοῦν ἐκ νεκρῶν», θά δικαιολογεῖτο τό κείμενο τῆς Διασαφήσεως τοῦ Ποντιφικικοῦ Συμβουλίου.

            Δυστυχῶς ὅμως δέν φταῖνε μόνο τά μέλη τοῦ ἐν λόγῳ Συμ­βουλίου γιά τήν ἀνωτέρω ἐσφαλμένη κατά τήν ἄποψή μας ἀπόδοση τοῦ Ρωμ. 8,11. Ἴσως μερίδιο εὐθύνης ἔχουν καί δικοί μας ἑρμηνευτές, ἴσως καί ἡ δημοτική μας γλῶσσα πού παρασύρουν τούς ξένους. Ἀνατρέχοντας σέ πρόσφατες ἑρμηνεῖες τοῦ σχετικοῦ χωρίου ἀπό Ἕλληνες ἐπιστήμονες παρατήρησα μία προσπάθεια ὑπερπηδήσεως μιᾶς ἀκριβόλογης ἀπόδοσης τοῦ χωρίου. Ἔτσι π.χ. στήν ἑρμηνεία τῶν ἕξι καθηγητῶν Σ. Ἀγουρίδη, Π. Βασιλειάδη κ.ἄ. πού ἐξέδωσε πρό ἐτῶν ἡ «Βιβλική Ἑταιρεία» γράφεται: «...Τό Πνεῦμα τοῦ Θεοῦ πού ἀνέστησε τόν Ἰησοῦ ἀπό τούς νεκρούς...»[1]. Μέ τή χρησιμοποίηση ὅμως αὐτοῦ τοῦ «πού» ἔχουμε μιά κάποια ἀοριστία, κάποια ἀσάφεια, γιατί δέν μποροῦμε νά προσδιορίσουμε, ἄν τό ρῆμα ἀνέστησε ἀναφέρεται στό «Πνεῦμα» ἤ στόν «Θεό (πατέρα)».

            Ἐν πάσῃ περιπτώσει ἦταν εὔκολο νά ἀποφευχθοῦν καί οἱ ἀοριστίες-ἀσάφειες καί οἱ ἐσφαλμένες διατυπώσεις, ἐάν λαμβάνονταν ὑπ' ὄψη καί τά παράλληλα χωρία τοῦ Παύλου. Πρβλ. τά α) Ρωμ. 6, 4, β) Βʹ Κορ. 4,14 καί γ) Κολοσ. 2,12. Αὐτά διακηρύττουν-διασαφηνίζουν:

            α) «Ὥσπερ ἠγέρθη Χριστός ἐκ νεκρῶν διά τῆς δόξης (= «μέ τή δύναμη»)[2] τοῦ πατρός, οὕτω καί ἡμεῖς ἐν καινότητι ζωῆς περι­πατήσωμεν».

            β) «Εἰδότες ὅτι ὁ ἐγείρας («Θεός»)[3] τόν κύριον Ἰησοῦν καί ἡμᾶς σύν (ἤ· διά) Ἰησοῦ ἐγερεῖ . . . »

            γ) «Συνταφέντες αὐτῷ (τῷ Χριστῷ) ἐν τῷ βαπτισμῷ, ἐν ᾧ καί συνηγέρθητε διά τῆς πίστεως τῆς ἐνεργείας (= «στή δύναμη»)[4] τοῦ Θεοῦ, τοῦ ἐγείραντος αὐτόν ἐκ νεκρῶν».

            Ἴσως λεχθεῖ, γιά νά δικαιολογηθεῖ ἡ ἐν λόγῳ ἀπόδοση, ὅτι ἀκριβῶς χρησιμοποιήθηκε τό «πού», γιά νά ἐννοοῦνται ὅλα τά πρό­σωπα τῆς Ἁγίας Τριάδος, καί ὅτι ἀπό κοινοῦ ἀνέστησαν τόν Ἰησοῦ, ἔτσι ὥστε νά καταδειχθεῖ καί ἡ ἑνότητα τῆς Ἁγίας Τριάδος καί ἡ κοινή ἐνέργεια τῶν προσώπων Αὐτῆς. Ὅμως αὐτή ἡ ἑρμηνεία θά ἦταν ἀποστολή-περιεχόμενο ἑνός εὐρύτερου θεολογικοῦ σχολιασμοῦ, καί ὄχι μιᾶς κατά λέξη μεταφράσεως. Τό παράδειγμα μᾶς τό δίνουν οἱ Πατέρες ἑρμηνευτές. Πράγματι οἱ πατέρες τῆς Ἐκκλησίας συνδυά­ζοντες τούς στίχους Ρωμ. 8,9 καί 10 («ὑμεῖς δέ οὐκ ἐστέ ἐν σαρκί ἀλλά ἐν πνεύματι, εἴπερ πνεῦμα Θεοῦ οἰκεῖ ἐν ὑμῖν. Εἰ δέ τις πνεῦμα Χριστοῦ οὐκ ἔχει, οὗτος οὐκ ἔστιν αὐτοῦ. Εἰ δέ Χριστός ἐν ὑμῖν, τό μέν σῶμα νεκρόν διά ἁμαρτίαν, τό δέ πνεῦμα ζωή διά δικαιοσύνην») μέ τόν Ρωμ. 8,11 («Εἰ δέ τό πνεῦμα τοῦ ἐγείραντος τόν Ἰησοῦν ἐκ νεκρῶν οἰκεῖ ἐν ὑμῖν, ὁ ἐγείρας Χριστόν ἐκ νεκρῶν ζωοποιήσει καί τά θνητά σώματα ὑμῶν διά τοῦ ἐνοικοῦντος αὐτοῦ πνεύματος ἐν ὑμῖν») ὡς καί ἄλλα χωρία τῆς Ἁγίας Γραφῆς, θεολο­γοῦν ὑποδειγματικῶς καί ἐπιτυχῶς.

            Ὁ Μέγας Βασίλειος γράφει περί τοῦ Ἁγίου Πνεύματος: «Οὐ μόνον δέ ἐξ ὧν τάς αὐτάς προσηγορίας ἔχει, καί κοινωνόν (ἄλλη γραφή «κοινόν») ἐστι τῶν ἐνεργειῶν Πατρί καί Υἱῷ, τό ὑπερέχον αὐτοῦ τῆς φύσεως γνώριμον, ἀλλά καί ἐξ ὧν ὁμοίως ἐστί πρός θεωρίαν δυσέφικτον· Ἅ γάρ περί τοῦ Πατρός φησιν, ὡς ἐπέκεινα ὄντος ἀνθρωπίνης ἐννοίας, καί ἅ περί τοῦ Υἱοῦ, ταῦτα ὁ Κύριος καί περί τοῦ ἁγίου Πνεύματος λέγει»[5].

            Ὁ Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος ἐπί τοῦ χωρίου «Εἰ δέ Χριστός ἐν ὑμῖν» κηρύττοντας ἔλεγε: «Τοῦτο δέ ἔλεγεν, οὐ τό Πνεῦμα Χρι­στόν λέγων ἄπαγε, ἀλλά δεικνύς, ὅτι ὁ τό Πνεῦμα ἔχων... καί αὐτόν ἔχει τόν Χριστόν... Ὅπου γάρ ἄν μία τῆς Τριάδος ὑπόστασις παρῇ, πᾶσα πάρε­στιν ἡ Τριάς· ἀδιασπάστως γάρ ἔχει πρός ἑαυτήν, καί ἥνω­ται μετ' ἀκρι­βείας ἁπάσης»[6].

            Ὁ Κύριλλος Ἀλεξανδρείας γράφει: «Ἐγήγερται ὁ Κύριος ἡμῶν Ἰη­σοῦς ὁ Χριστός παρά τοῦ Πατρός, ἐνεργουμένης περί τήν σάρκα αὐτοῦ τῆς ζωῆς διά τοῦ ἁγίου Πνεύματος, ὅ ἐστιν αὐτοῦ. Ὅτι γάρ αὐτός τόν ἴδιον ἐζωοποίει ναόν, λέγει πρός Ἰουδαίους· "Λύσατε τόν ναόν τοῦτον, καί ἐν τρισίν ἡμέραις ἐγερῶ αὐτόν". Οὐκοῦν κἄν εἰ ἐγηγέρθαι λέγοιτο παρά τοῦ Πατρός, ἀλλ' οὖν αὐτός ἦν ἀνιστάς διά τοῦ ἁγίου Πνεύματος. Πάντα γάρ ἐνεργεῖται τά θεοπρεπῆ παρά τοῦ Πατρός διά Υἱοῦ ἐν Πνεύματι. Ἐγερεῖ τοίνυν καί τά ἡμῶν σώματα ἐκ νεκρῶν ὁ Χριστός»[7].

            Ὁ Θεοδώρητος Κύρου σημειώνει: «Ἐδίδαξε δέ ἡμᾶς διά τῶν εἰρη­μένων καί τήν μίαν τῆς θεότητος φύσιν. Τό γάρ Πανάγιον Πνεῦμα καί Θεοῦ προσηγόρευσε, καί Χριστοῦ· οὐκ ἐπειδή, κατά τούς δυσωνύμους αἱρετικούς, ἐκ τοῦ Θεοῦ διά τοῦ Υἱοῦ δεδημιούρ­γηται·  ἀλλ' ἐπειδή ὁμοούσιόν ἐστι Πατρός καί Υἱοῦ, καί ἐκ Πα­τρός μέν ἐκπορεύεται κατά τήν τῶν Εὐαγγελίων διδασκαλίαν, ἡ δέ τούτου χάρις τοῖς ἀξίοις διά τοῦ Χριστοῦ χορηγεῖται»[8].

            Ὁ Οἰκουμένιος Τρίκκης ἑρμηνεύει: «Ὅρα πῶς φησιν, "Εἴ περ Πνεῦ­μα Θεοῦ οἰκεῖ ἐν ὑμῖν". Καί πάλιν· "Εἰ καί Χριστός ἐν ὑμῖν". Ἔνθα γάρ ἕν τῶν τῆς ἁγίας Τριάδος οἰκήσει, ἐκεῖ πάρεστιν ἡ Τρι­άς»[9]. Καί προσθέτει ἀντιγράφοντας καί διορθώνοντας καί τόν Κύ­ριλλο Ἀλεξανδρείας, ἔχοντας ὑπ' ὄψη του πρός τοῦτο πιθανῶς καί τόν Θεοδώρητο Κύρου: «"Ὁ ἐγείρας τόν Χριστόν ἐκ νεκρῶν" [ΚΥΡΙΛΛ.] Ἐγήγερται ὁ Κύριος ἡμῶν Ἰησοῦς Χριστός παρά τοῦ Πα­τρός, ἐνεργουμένης περί τήν σάρκα αὐτοῦ τῆς ζωῆς, διά τοῦ ἁγί­ου Πνεύματος, ὅ ἐστιν αὐτοῦ. Οὐκοῦν καί ἐγηγέρθαι λέγοιτο παρά τοῦ Πατρός, ἀλλά καί αὐτός ἦν ὁ ἀναστάς διά τοῦ ἁγίου Πνεύμα­τος· πάντα γάρ ἐνεργεῖται τά θεοπρεπῆ παρά τοῦ Πατρός δι' Υἱοῦ ἐν Πνεύματι»[10].

            Καί ὁ Θεοφύλακτος Βουλγαρίας ἐπίσης διευκρινιστικά καί ἀνα­κεφαλαιωτικά τῶν προηγουμένων γράφει: «Πάλιν ἱλαρύνει αὐ­τούς διά τοῦ εἰπεῖν· "Εἰ δέ Χριστός ἐν ὑμῖν". Τινές δέ Χριστόν τό Πνεῦμα ἐνόησαν· οὐκ ἔστι δέ, φησί, τοῦτο· ἀλλά τοῦτο δείκνυσιν ὁ Ἀπό­στολος, ὅτι ὁ τό Πνεῦμα ἔχων καί αὐτόν ἔχει τόν Χριστόν·  ἔν­θα γάρ μία ὑπόστασις τῆς ἁγίας Τριάδος, ἐκεῖ καί αἱ λοιπαί»[11]. Καί κατωτέρω λέει: «Μή θορυβηθῇς, ὅτι νεκρόν περίκεισαι σῶμα· ἔχεις γάρ τό Πνεῦμα τοῦ Θεοῦ τοῦ ἐγείραντος τόν Χριστόν ἐκ νεκρῶν· καί ὥσπερ ἐκεῖνον ἤγειρεν, οὕτω καί σέ πάντως ἀναστήσει, μᾶλλον δέ ζωοποιήσει. Ἀναστήσονται μέν γάρ οἱ τό Πνεῦμα μή ἔχοντες, ἀλλά εἰς κόλασιν· οἱ δέ τοῦ Πνεύματος, εἰς ζωήν. Διά τοῦτο καί ὁ Ἀπόστολος οὐκ εἶπεν, Ἀναστήσει τό σῶμα, ἀλλά, "Ζωοποιήσει", διά τό ἐνοικοῦν ἐν σοί Πνεῦμα. Οὐκ εἶπε, Τό ἐνοικῆσαν, ἀλλά, "Τό ἐνοικοῦν", τό ἄχρι τέλους παραμένον. Οὐ γάρ ἀνέξεται ὁ Θεός, ἰδών τό Πνεῦμα αὐτοῦ ἐν σοί, μή ἀγαγεῖν σε εἰς τόν νυμφῶνα αὐτοῦ· ὥσπερ ἐάν οὐκ ἔχῃς τό Πνεῦμα, ἀπολῇ πάντως, κἄν ἀναστῇς»[12].

            Ἑπομένως οἱ θεολογικές ἐπεκτάσεις-ἀναπτύξεις ἔχουν θέση - χρει­άζονται σ' ἕνα δογματικό ἑρμηνευτικό σχολιασμό. Ὅταν ὅμως πραγμα­τοποιοῦμε μία περιορισμένη κατά λέξη μετάφραση, εἴμαστε ὑποχρεω­μένοι νά εἴμαστε προσκολλημένοι στό γράμμα τοῦ κειμένου καί αὐτό νά ἀποδίδουμε πιστά, ὥστε νά μήν καταλήγουμε σέ ἀσάφειες ἤ σφάλματα καί σκανδαλισμούς τῶν πιστῶν. Ἄλλωστε αὐτό μᾶς ὑποδεικνύουν ἐκτός τῶν πατέρων τῆς Ἐκκλησίας, οἱ ὁποῖοι στηρίζονται πρῶτα στό γράμμα τοῦ κειμένου, γιά νά θεολογήσουν στή συνέχεια, καί νεότεροι διαπρεπεῖς δάσκαλοί μας.

            Ἔτσι ὁ ἀείμνηστος καθηγητής Παν. Τρεμπέλας ἑρμηνεύει τό ἐν λόγῳ χωρίο: «... ἐάν τό Πνεῦμα τοῦ Θεοῦ, ὁ ὁποῖος ἀνέστησε τόν Ἰησοῦν ἐκ νεκρῶν, κατοικῇ μέσα σας...»[13]. Ἐπίσης οἱ καθηγητές Β. Βέλλας, Ἀρχιμ. Εὐ. Ἀντωνιάδης, Ἁμ. Ἀλιβιζᾶτος καί Γερ. Κονιδάρης μεταφράζουν: «Ἐάν τό Πνεῦμα ἐκείνου, ὁ ὁποῖος ἀνέστησε τόν Ἰησοῦν ἐκ νεκρῶν, κατοικῇ μέσα σας... »[14].

            Στά κείμενα αὐτά φαίνεται σαφῶς ὅτι ἄλλος («ὁ Θεός-[πατήρ]» - «ἐκεῖνος») πού ἀνέστησε τόν Ἰησοῦ καί ἄλλος τό «Πνεῦμα» τό Ἅγιον, πού κατοικεῖ μέσα μας. Αὐτή ἡ ἀντιδιαστολή στήν ἀπόδοση ἐπιτυγ­χάνεται μέ τή χρησιμοποίηση τῆς καθοριστικῆς ἀναφορικῆς ἀντωνυμίας «ὁ ὁποῖος», διά τῆς ὁποίας καθίσταται σαφές γραμματικῶς, ποιός ἀνέ­στησε τόν Ἰησοῦ Χριστό. Δέν εἶναι ἄλλωστε οὔτε ἀπαγορευμένο ἀπό τή γραμματική τῆς δημοτικῆς γλώσσας νά χρησιμοποιοῦμε τήν ἀναφορική ἀντωνυμία «ὁ ὁποῖος - ἡ ὁποία - τό ὁποῖο», (οὔτε εἶναι ὑπαγορευμένο) καί νά τήν ἀντικαθιστοῦμε πάντοτε ἀδιακρίτως μέ τό «πού».

            Ἔτσι πάντως ἀποφεύγεται καί ἡ σύγχυση τῶν προσώπων καί τῶν ἐνεργειῶν τους καί ἡ πρόκληση ἀποριῶν ἤ καί ἐκφράσεων ὅπως αὐτή τῆς Διασαφήσεως, τήν ὁποία εἴδαμε στήν ἀρχή, καί μᾶς ἔδωσε τήν ἀφορμή νά προβοῦμε σέ μία διασάφηση τῆς «Διασαφήσεως».

            Βάσει πάντως κατά πρώτη ἀνάγνωση καί ἀπόδοση τοῦ χωρίου Ρωμ. 8,11, καί χωρίς κανένα θεολογικό στοχασμό-ἀνάπτυξη συμπεραί­νουμε:

            α) Ἄλλο πρόσωπο εἶναι τό Πνεῦμα, τό Ἅγιον, καί ἄλλος ὁ ἐγείρας τόν Ἰησοῦν, ὁ Πατήρ.

            β) Τό Πνεῦμα εἶναι τοῦ ἐγείραντος τόν Ἰησοῦν Πατρός.

            γ) Τό Πνεῦμα εἶναι τοῦ Πατρός καί ὄχι τοῦ Υἱοῦ.

            δ) Τό δεδομένο αὐτό μήπως ἰσοδυναμεῖ μέ τό «ἐκ τοῦ πατρός ἐκπορευόμενον (πηγάζον)» ;

            ε) Γιατί ἀλλιῶς, ἄν ἐκπορευόταν καί ἐκ τοῦ Υἱοῦ, τί χρειαζόταν ἡ παρέμβαση τοῦ Πατρός;

            Ἀκολούθως καί λαμβάνοντας ὑπ' ὄψει μας καί τούς σχολιασμούς τῶν πατέρων καί ἐκκλησιαστικῶν συγγραφέων, θά λέγαμε: Ἡ θέληση, τό θέλημα, ἡ πρωτοβουλία, ἡ ἐνέργεια τῆς ἀναστάσεως τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ ξεκινάει ἀπό τόν Πατέρα, σ' Αὐτόν ἔχει τήν ἀρχή της. Ὅμως σ' αὐτά συμφωνοῦν καί συνεργοῦν καί συμμετέχουν ὅλα τά πρόσωπα τῆς Ἁγίας Τριάδος ἀπό κοινοῦ.

            Ἐπίσης ἀντιπαραβάλλοντες τούς στίχους Ρωμ. 8,9 καί Ρωμ. 8, 11, μήπως πρέπει νά παρατηρήσουμε καί τήν τοποθέτηση ἤ μή τοῦ ἄρθρου «Τό»; Γιατί ἐνῶ στό στίχο Ρωμ. 8,9 λέει ἁπλῶς «Πνεῦμα Χριστοῦ» ἀντιθέτως στό στίχο Ρωμ. 8,11 λέει «Τό Πνεῦμα τοῦ ἐγείραντος». Δέν λέει τ.ἔ. στό Ρωμ. 8,9: «Τό Πνεῦμα τοῦ Χριστοῦ», ἀλλά «Πνεῦμα Χριστοῦ». Ὑπάρχει διάκριση καί διαφορά. Τό Πνεῦμα τοῦ Πατρός τό ἐκπορευόμενον ἀπό τόν Πατέρα, λαμβάνει καί τήν προσωνυμίαν «Πνεῦμα Χριστοῦ», γιατί πέμπεται, διέρχεται, πρόεισι, προέρχεται (procedit) καί διά τοῦ Υἱοῦ. Ἴσως καί γι' αὐτό εἶναι ἀνά γκη νά τό λαμβάνουμε διά τοῦ Υἱοῦ, διά τοῦ Χριστοῦ.

            Σημ.: Ἴσως κάτι ἀνάλογα πρέπει νά προσεχθοῦν καί σέ ἄλλα σημεῖα τῆς Διασαφήσεως.

 

Ἐπίμετρον

 

            Παράδειγμα: Πρός τό τέλος τῆς Διασαφήσεως γράφεται: «Λοιπόν εἰς τό μυστήριον τῆς σωτηρίας καί εἰς τήν ζωήν τῆς Ἐκκλησίας, τό Πνεῦμα μᾶλλον ἐκπληρώνει παρά προεκτείνει τό ἔργον τοῦ Υἱοῦ» (σελ. 22). Ὅμως ἔχουμε τόν ἴδιο τόν Ἰησοῦ Χριστόν, ὁ ὁποῖος λέει πρός τούς μαθητές Του (Ἰω. 16,12-15): «Ἔτι πολλά ἔχω ὑμῖν λέγειν, ἀλλ' οὐ δύνασθε βαστάζειν ἄρτι· ὅταν δέ ἔλθῃ ἐκεῖνος, τό πνεῦμα τῆς ἀληθείας, ὁδηγήσει ὑμᾶς εἰς πᾶσαν τήν ἀλήθειαν· οὐ γάρ λαλήσει ἀφ' ἑαυτοῦ, ἀλλ' ὅσα ἀκούσει λαλήσει, καί τά ἐρχόμενα ἀναγγελεῖ ὑμῖν. Ἐκεῖνος ἐμέ δοξάσει, ὅτι ἐκ τοῦ ἐμοῦ λήμψεται καί ἀναγγελεῖ ὑμῖν. Πάντα ὅσα ἔχει ὁ Πατήρ ἐμά ἐστιν· διά τοῦτο εἶπον ὅτι ἐκ τοῦ ἐμοῦ λαμβάνει καί ἀναγγελεῖ ὑμῖν». Μήπως λοιπόν πρέπει νά προσέξουμε ὅτι ἡ ἀνωτέρω Διασάφηση (τῆς σελ. 22), ἐκτός τοῦ ὅτι δέν ἀποδίδει καλά τό Ἰω. 16,12-15, ἔρχεται σέ ἀντίθεση καί μέ τήν προηγούμενη Διασάφηση τῆς σελ. 21, μέ τήν ὁποία ἀσχοληθήκαμε διεξοδικῶς; Ἐνῶ ἀντιθέτως ἐπαληθεύει τά τοῦ Ρωμ. 8,11 καί τά σχόλια τῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας.

 

                                                                                    Παν. Ἰ. Μπούμης

                                                              Ὁμότ. Καθηγητής Παν/μίου Ἀθηνῶν

 

 

περιοδικό  Ἐκκλησία, Δεκέμβριος 2011 (ἔτ. ΠΗ΄, τεῦχ. 11, σελ. 775-778)



[1] Ἡ Καινή Διαθήκη, Τό πρωτότυπο κείμενο μέ νεοελληνική δημοτική μετάφραση, ἔκδ. «Βιβλική Ἑταιρεία», Ἀθήνα 1985, σελ. 305.

[2] Σ. Ἀγουρίδη κ.ἄ., ὅπ. παρ., σελ. 302.

[3] Σ. Ἀγουρίδη κ.ἄ., ὅπ. παρ., σελ. 352-353.

[4] Σ. Ἀγουρίδη κ.ἄ., ὅπ. παρ., σελ. 394.

[5] Μεγάλου Βασιλείου, Περί τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, Κεφ. ΚΒʹ, PG 32,165 D.

[6] Ἰω. Χρυσοστόμου, Ἑρμηνεία εἰς τήν πρός Ρωμαίους Ἐπιστολήν, PG 60,518-519.

[7] Κυρίλλου Ἀλεξανδρείας, Ἑρμηνεία εἰς τήν πρός Ρωμαίους ἐπιστολήν, PG 74,820 CD.

[8] Θεοδωρήτου, Ἐπισκόπου Κύρου, Ἑρμηνεία τῆς πρός Ρωμαίους Ἐπιστολῆς, PG 82,132 C.

[9] Οἰκουμενίου, Ἐπισκόπου Τρίκκης, Παύλου Ἐπιστολή πρός Ρωμαίους, PG 118,476 A.

[10] Ὅπ. παρ., 476 C.

[11] Θεοφυλάκτου Βουλγαρίας, Πρός Ρωμαίους ἐπιστολῆς ἐξήγησις, PG 124,440 B.

[12] Ὅπ. παρ., 440 CD.

[13] Παν. Τρεμπέλα, Ἡ Καινή Διαθήκη μετά συντόμου ἑρμηνείας, Αἱ ἐπιστολαί καί ἡ Ἀποκάλυψις, Ἔκδ. 3η, Ἔκδ. «Ζωῆς», Ἀθῆναι 1958, σελ. 37.

[14] Ἡ Καινή Διαθήκη, Τό πρωτότυπον κείμενον μέ νεοελληνικήν μετάφρασιν, Ἔκδ. Γʹ, «Ἀποστολική Διακονία», Ἀθῆναι 1992, σελ. 310.