Τό Πνεῦμα τοῦ Πατρός (καί τοῦ Υἱοῦ) – Γ΄

 

«Τό ἐκ τοῦ Πατρός ἐκπορευόμενον καί δι' Υἱοῦ πορευόμενον»

 

Στό προηγούμενο τμῆμα τῆς Γνωμοδοτήσεως (Ἐκκλησία, Ἀπρίλιος 2012, ἔτ. ΠΘ΄, τεῡχ. 4, σελ. 211-215), στήν ὁποία προβαίνουμε κατόπιν αἰτήματος τοῦ Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Νικοπόλεως καί Πρεβέζης κ. Μελετίου, καταλήξαμε στό συμπέρασμα ὅτι τό προβαλλόμενο χωρίο Λουκ. 23,43 δέν παρέχει ἔρεισμα, γιά νά δογματίσουμε ὅτι τό Ἅγιο Πνεῦμα εἶναι τοῦ Υἱοῦ καί κατά συνέπεια ὅτι καί ἐξ αὐτοῦ προέρχεται. Καί εἴπαμε ὅτι πρέπει σέ ἄλλο ἤ σέ ἄλλα χωρία νά στηριχθεῖ ἡ ἄποψη αὐτή, ὥστε καί νά λέγεται τό Πνεῦμα τοῦ Υἱοῦ, καί ἄν ὄχι ὅτι ἐκπορεύεται, τουλάχιστον ὅτι προέρχεται ἐκ τοῦ Υἱοῦ.

Θά πρέπει ὅμως νά ὑπενθυμίσουμε, ὅπως εἴδαμε στήν Ἐκκλησία (ἔτ. ΠΗ΄ [2011], σελ. 77 ἑξ.), ὅτι ὁ συνδυασμός τῶν χωρίων Ρωμ. 8,9-10 καί Ρωμ. 8,11 ἔδωσε σέ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας ἀφορμή νά παρατηρήσουν ὁρισμένα βασικά πράγματα τῆς Θεολογίας. Ἔτσι ὁ Κύριλλος Ἀλεξαν­δρείας γράφει: «Ἐγήγερται ὁ Κύριος ἡμῶν Ἰησοῦς ὁ Χριστός παρά τοῦ Πατρός, ἐνεργουμένης περί τήν σάρκα αὐτοῦ τῆς ζωῆς διά τοῦ ἁγίου Πνεύματος, ὅ ἐστιν αὐτοῦ. Ὅτι γάρ αὐτός τόν ἴδιον ἐζωοποίει ναόν, λέγει πρός Ἰουδαίους· "Λύσατε τόν ναόν τοῦτον, καί ἐν τρισίν ἡμέραις ἐγερῶ αὐτόν". Οὐκοῦν κἄν εἰ ἐγηγέρθαι λέγοιτο παρά τοῦ Πατρός, ἀλλ' οὖν αὐτός ἦν ἀνιστάς διά τοῦ ἁγίου Πνεύματος. Πάντα γάρ ἐνεργεῖται τά θεοπρεπῆ παρά τοῦ Πατρός διά Υἱοῦ ἐν Πνεύματι. Ἐγερεῖ τοίνυν καί τά ἡμῶν σώματα ἐκ νεκρῶν ὁ Χριστός»¹.

Ἐπίσης ὁ Θεοδώρητος Κύρου σημειώνει: «Ἐδίδαξε δέ ἡμᾶς διά τῶν εἰρημένων καί τήν μίαν τῆς θεότητος φύσιν. Τό γάρ Πανάγιον Πνεῦμα καί Θεοῦ προσηγόρευσε, καί Χριστοῦ· οὐκ ἐπειδή, κατά τούς δυσωνύμους αἱρετικούς, ἐκ τοῦ Θεοῦ διά τοῦ Υἱοῦ δεδημιούργηται· ἀλλ' ἐπειδή ὁμοούσιόν ἐστι Πατρός καί Υἱοῦ, καί ἐκ Πατρός μέν ἐκπορεύεται κατά τήν τῶν Εὐαγγελίων διδασκαλίαν, ἡ δέ τούτου χάρις τοῖς ἀξίοις διά τοῦ Χριστοῦ χορηγεῖται»².

Τά ἀνωτέρω χωρία (Ρωμ. 8,9-10 καί 8,11) πράγματι λένε: «Ὑμεῖς δέ οὐκ ἐστέ ἐν σαρκί ἀλλά ἐν πνεύματι, εἴπερ πνεῦμα Θεοῦ οἰκεῖ ἐν ὑμῖν. Εἰ δέ τις πνεῦμα Χριστοῦ οὐκ ἔχει, οὗτος οὐκ ἔστιν αὐτοῦ. Εἰ δέ Χριστός ἐν ὑμῖν, τό μέν σῶμα νεκρόν διά ἁμαρτίαν, τό δέ πνεῦμα ζωή διά δικαιοσύνην» καί «Εἰ δέ τό πνεῦμα τοῦ ἐγείραντος τόν Ἰησοῦν ἐκ νεκρῶν οἰκεῖ ἐν ὑμῖν, ὁ ἐγείρας Χριστόν ἐκ νεκρῶν ζωοποιήσει καί τά θνητά σώματα ὑμῶν διά τοῦ ἐνοικοῦντος αὐτοῦ πνεύματος ἐν ὑμῖν».

Ἐπί τῶν χωρίων αὐτῶν εἴχαμε παρατηρήσει ὅτι στό Ρωμ. 8,9 δέν λέει «τό Πνεῦμα τοῦ Χριστοῦ», ἀλλά «Πνεῦμα Χριστοῦ». Καί προσθέ­ταμε: «Ὑπάρχει διάκριση καί διαφορά. Τό Πνεῦμα τοῦ Πατρός, τό ἐκπορευόμενον ἀπό τόν Πατέρα, λαμβάνει καί τήν προσωνυμίαν "Πνεῦμα Χριστοῦ", γιατί πέμπεται, διέρχεται, πρόεισι, προέρχεται (procedit) καί διά τοῦ Υἱοῦ. Ἴσως καί γι' αὐτό εἶναι ἀνάγκη νά τό λαμβάνουμε διά τοῦ Υἱοῦ, διά τοῦ Χριστοῦ».

Ἤδη ὅμως ἔχουμε καί τό χωρίο τῆς πρός Γαλάτας ἐπιστολῆς τοῦ ἀποστόλου Παύλου (4,6), τό ὁποῖο ἐπικαλεῖται καί ἡ «Διασάφησις» τοῦ Ποντιφικοῦ Συμβουλίου (σελ. 22) πρός ἐνίσχυση τῆς θέσεώς της.

Ἀλλά καί πρό τῆς «Διασαφήσεως» τό χωρίο αὐτό (Γαλ. 4,6) εἶχε ἐπικαλεστεῖ καί ἡ διεθνής μεικτή Ἐπιτροπή τοῦ θεολογικοῦ διαλόγου μεταξύ τῆς Ρωμαιοκαθολικῆς καί τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας. Ἡ Ἐπιτρο­πή αὐτή, ὅπως ἀναφέρει ἡ «Διασάφησις», «εἰς τήν πρώτην αὐτῆς ἔκθεσιν, σχετικήν μέ "Τό Μυστήριον τῆς Ἐκκλησίας καί τῆς Εὐχαριστίας ὑπό τό φῶς τοῦ Μυστηρίου τῆς Ἁγίας Τριάδος", ἐγκριθεῖσαν ὁμοφώνως εἰς τό Μόναχον, τήν 6ην Ἰουλίου 1982... ἐδήλωνε· "Χωρίς νά θέλωμεν ἀκόμη νά ἐπιλύσωμεν τάς δυσκολίας αἱ ὁποῖαι ἔχουν προκύψει μεταξύ Ἀνατολῆς καί Δύσεως ὡς πρός τήν σχέσιν Υἱοῦ καί Πνεύματος, δυνάμεθα ἤδη νά εἴπωμεν ἀπό κοινοῦ ὅτι αὐτό τό Πνεῦμα τό ἐκ τοῦ Πατρός ἐκπορευ­όμενον (Ἰωάν. ιε΄ 26), ὡς ἐκ μόνης πηγῆς ἐν τῇ Ἁγίᾳ Τριάδι, τό ὁποῖον ἐγένετο τό Πνεῦμα τῆς υἱοθεσίας ἡμῶν (Ρωμ. η΄ 15) ἐπειδή εἶναι τό Πνεῦμα τοῦ Υἱοῦ (Γαλ. δ΄ 6), μεταδίδεται εἰς ἡμᾶς ἰδίᾳ ἐν τῇ Εὐχαριστίᾳ, διά τοῦ Υἱοῦ, ἐν τῷ ὁποίῳ ἀναπαύεται ἐν τῷ χρόνῳ καί ἐν τῇ αἰωνιότητι" (Ἰωάν. α΄ 32) (Service d' Information du Sécretariat pour la promotion de l' unité des chrétiens, ἀρ. 49, σελ. 116,Ι,6)».

Παραθέτουμε τό ἐν λόγῳ χωρίο (Γαλ. 4,6) γιά τήν καί ἐδῶ σπουδαιότητά του: «Ὅτι δέ ἐστε υἱοί, ἐξαπέστειλεν ὁ Θεός τό πνεῦμα τοῦ Υἱοῦ αὐτοῦ εἰς τάς καρδίας ὑμῶν, κρᾶζον, ἀββᾶ ὁ πατήρ». Πράγμα­τι τό σημαντικό αὐτό χωρίο ἔχει καί τό ἄρθρο «τό» καί λέει «τό πνεῦμα τοῦ Υἱοῦ αὐτοῦ». Ἔτσι ἀποτελεῖ βάση καί δίνει μεγαλύτερη ἔμφαση στή σχέση, στήν οἰκείωση μεταξύ Υἱοῦ καί ἁγίου Πνεύματος: Στήν οἰκείωση τοῦ ἁγίου Πνεύματος πρός τόν Υἱό καί στήν «προέλευση» ἤ «διέλευση» καί ἀπό τόν Υἱό.

Ὁ καθηγητής Παν. Τρεμπέλας σχολιάζει ὅτι, κατά τόν Εὐθύμιο Ζιγαβηνό, ἡ ἔκφραση «τό Πνεῦμα τοῦ Υἱοῦ αὐτοῦ» σημαίνει τό ἕνα ἀπό τά δύο: «Ἤ ὡς δι' αὐτοῦ δοθέν ἤ διά τήν πρός τόν Υἱόν οἰκείωσιν τοῦ Ἁγίου Πνεύματος»³. Ἄς ἐπιτραπεῖ σέ μᾶς ἐδῶ νά παρατηρήσουμε καί νά προσθέσουμε: Ἀξιόλογη εἶναι ἡ σύντομη αὐτή ἀπάντηση τοῦ Ζιγαβηνοῦ, ἀλλά δέν φαίνεται νά εἶναι ἐπαρκής, ὅταν μάλιστα λαμβάνεται διαζευ­κτικῶς. Ἐμεῖς νομίζουμε ὅτι σημαίνει καί τά δύο καί ἐπιπροσθέτως μήπως δέν σημαίνει μόνο τήν οἰκείωση Υἱοῦ καί Ἁγίου Πνεύματος, ἀλλά καί κάτι ἐπί πλέον: Μία «προσοικείωση» ἤ καί «οἰκειοποίηση» ὑπό τοῦ Υἱοῦ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος;

Ἀκόμη δέν ἀποκλείεται νά ἐννοεῖ καί μιά οἰκειότητα μεταξύ Υἱοῦ καί Ἁγίου Πνεύματος ἕνεκα τοῦ ὁμοουσίου, λόγῳ τοῦ ὅτι εἶναι τῆς ἴδιας οὐσίας.

Ὀφείλουμε ὅμως στό σημεῖο αὐτό νά προσέξουμε ὁρισμένα πράγματα γιά τήν καλλίτερη κατανόηση τῶν γεγονότων καί νά μήν πέσουμε σέ ἐσφαλμένες ἐκτιμήσεις ἤ καί ἄσκοπες συζητήσεις καί ἀντεγκλήσεις. Πρέπει δηλαδή νά προσέξουμε ὅτι τό χωρίο αὐτό γράφει ὁ ἀπόστολος Παῦλος, ἀφοῦ προηγουμένως ἱστορεῖ καί λέει: «Ὅτε δέ ἦλθεν τό πλήρωμα τοῦ χρόνου, ἐξαπέστειλεν ὁ Θεός τόν υἱόν αὐτοῦ, γενόμενον ἐκ γυναικός... ἵνα τήν υἱοθεσίαν ἀπολάβωμεν» (Γαλ. 4,4-5). Μήπως αὐτό μᾶς ὑπογραμμίζει τό γεγονός ὅτι πρῶτα ἦλθε ὁ Υἱός καί Λόγος τοῦ Θεοῦ, κατά τά χωρία αὐτά, καί ὕστερα τό Ἅγιο Πνεῦμα;

Ἐπίσης μήπως ἡ διαδικασία αὐτή μᾶς ὑπενθυμίζει τά ὑπό τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ στό κατά Ἰωάννην Εὐαγγέλιο λεγόμενα; «Ἀλλ' ἐγώ τήν ἀλήθειαν λέγω ὑμῖν, συμφέρει ὑμῖν ἵνα ἐγώ ἀπέλθω. Ἐάν γάρ μή ἀπέλθω, ὁ παράκλητος οὐκ ἐλεύσεται πρός ὑμᾶς. Ἐάν δέ πορευθῶ, πέμψω αὐτόν πρός ὑμᾶς» (Ἰω. 16,7). Καθώς καί ἐκεῖνα πού κατωτέρω προσθέτει: «Ἔτι πολλά ἔχω ὑμῖν λέγειν, ἀλλ' οὐ δύνασθε βαστάζειν ἄρτι· ὅταν δέ ἔλθῃ ἐκεῖνος, τό πνεῦμα τῆς ἀληθείας, ὁδηγήσει ὑμᾶς ἐν τῇ ἀληθείᾳ πάσῃ (ἤ ὁδηγήσει ὑμᾶς εἰς πᾶσαν τήν ἀλήθειαν)· οὐ γάρ λαλήσει ἀφ' ἑαυτοῦ, ἀλλ' ὅσα ἀκούσει λαλήσει, καί τά ἐρχόμενα ἀναγγελεῖ ὑμῖν. Ἐκεῖνος ἐμέ δοξάσει, ὅτι ἐκ τοῦ ἐμοῦ λήψεται καί ἀναγγελεῖ ὑμῖν. Πάντα ὅσα ἔχει ὁ πατήρ ἐμά ἐστιν· διά τοῦτο εἶπον ὅτι ἐκ τοῦ ἐμοῦ λαμβάνει καί ἀναγγελεῖ ὑμῖν» (Ἰω. 16, 12-15).

Αὐτά σημαίνουν ὅτι ὅσον καιρό ὁ Ἰησοῦς Χριστός ἦταν στή γῆ, ὁ Παράκλητος, τό Πνεῦμα τό Ἅγιο δέν εἶχε κατέλθει σ' αὐτήν (πλουσίως) οὔτε στούς μαθητές του, γιατί ἔπρεπε νά τό στείλει ὁ Υἱός καί Λόγος τοῦ Θεοῦ, ὁ ὁποῖος θά ἔφευγε πρῶτα καί σωματικῶς ἀπό τή γῆ, γιά νά ἀναληφθεῖ κοντά στόν Πατέρα του, καί ἐν συνεχείᾳ θά ἔστελνε τό Ἅγιο Πνεῦμα.

Μιά ἀνάλογη διαδικασία μαρτυρεῖ καί τό ἄλλο χωρίο τοῦ Ἰωάννου πού ἔχει ὡς ἑξῆς: «Τοῦτο δέ εἶπεν (ὁ Ἰησοῦς) περί τοῦ πνεύματος ὅ ἔμελλον λαμβάνειν οἱ πιστεύοντες εἰς αὐτόν· οὔπω γάρ ἦν πνεῦμα (εἰς τόν κόσμον), ὅτι Ἰησοῦς οὐδέπω ἐδοξάσθη» (Ἰω. 7,39).

Ἐπί πλέον μέ τά ἀνωτέρω χωρία καταφαίνεται καί ἡ συνεργασία καί συνεργεία τῶν τριῶν προσώπων τῆς Ἁγίας Τριάδος γιά τή σωτηρία τοῦ κόσμου. Ἀκόμη διαφαίνεται καί ἡ ἐξάρτηση καί ἡ ἀποστολή τῶν δύο προσώπων, Υἱοῦ καί Ἁγίου Πνεύματος, ἀπό τόν Πατέρα στόν καθορι­σμένο χρόνο. Καί ἐπί πλέον διακρίνεται ἡ «κοινοκτημοσύνη» τῶν τριῶν προσώπων στό ζήτημα τῆς ἀλήθειας καί τῆς ἀπό κοινοῦ ἀποκαλύψεώς της στόν ἄνθρωπο.

Γι' αὐτό, λοιπόν, ὁ ἀπόστολος Παῦλος στήν πρός Γαλάτας ἐπιστολή γράφει: «ἐξαπέστειλεν ὁ Θεός τό πνεῦμα τοῦ υἱοῦ αὐτοῦ». Ἀπό τά χωρία αὐτά μαρτυρεῖται ὅτι μετά τήν ἀνάσταση καί τήν Πεντηκοστή τό Ἅγιο Πνεῦμα ἐλάμβανε καί μετέδιδε στούς ἀποστόλους καί τούς λόγους τοῦ Υἱοῦ, τήν ἀλήθεια. Ἔτσι καί ἀπό τήν πλευρά αὐτή μετά τήν Πεντηκοστή ἦταν καί δικό του, θά λέγαμε, Πνεῦμα· ἀντιπροσώπευε καί Αὐτόν, τόν Υἱό καί Λόγο τοῦ Θεοῦ. Ὡστόσο ὅλη ἡ Ἁγία Τριάς («ἐξαπέστειλεν ὁ Θεός», Γαλ. 4,4-5-6) συνεργεῖ στή διαφώτιση τῶν μαθητῶν τοῦ Κυρίου. Δέν ἀποξενώνεται δηλ. ὁ Πατήρ τῶν ἰδιοτήτων Του. Καί τά δύο πρόσωπα, Πατρός καί Υἱοῦ, συνεργοῦν ἀπό κοινοῦ στήν ἀποστολή τοῦ Ἁγίου Πνεύματος καί τήν ἀποκάλυψη τῆς ἀλήθειας.

Ἐκτός ὅμως τῆς μαρτυρίας-ἑρμηνείας αὐτῆς, ὅτι τό Ἅγιο Πνεῦμα ἦταν καί τοῦ Υἱοῦ καί Λόγου τοῦ Θεοῦ, δύναται νά στηριχθεῖ καί σέ ἄλλη μαρτυρία τῆς Ἁγίας Γραφῆς. Τό χωρίο Ἰω. 1,32 ἀναφέρει ἀποκαλυπτικῶς, μεταξύ ἄλλων, γιά τά συμβάντα κατά τή βάπτιση τοῦ Ἰησοῦ: «Καί ἐμαρτύρησεν Ἰωάννης (ὁ Βαπτιστής) λέγων ὅτι τεθέαμαι τό Πνεῦμα καταβαῖνον ὡς περιστεράν ἐξ οὐρανοῦ, καί ἔμεινεν ἐπ' αὐτόν (τόν Ἰησοῦν Χριστόν)». Χαρακτηριστική εἶναι ἡ λέξη-πληροφορία «ἔμεινεν». Ἔμεινε τό Ἅγιο Πνεῦμα ἐπάνω στόν Ἰησοῦ Χριστό. Δέν εἶναι τυχαία ἤ χωρίς σημασία αὐτή ἡ μαρτυρία. Κάτι θέλει νά μᾶς ἀποκαλύψει καί νά τονίσει. Καί τοῦτο ἐνισχύεται καί ἀπό τό γεγονός ὅτι ἐπαναλαμ­βάνεται καί στό ἑπόμενο χωρίο Ἰω. 1,33 πάλι ἀπό τόν βαπτιστή Ἰωάννη: «Κἀγώ οὐκ ᾔδειν (= δέν ἐγνώριζα) αὐτόν, ἀλλ' ὁ πέμψας με βαπτίζειν ἐν ὕδατι ἐκεῖνός μοι εἶπεν· Ἐφ' ὅν ἄν ἴδῃς (= δεῖς) τό πνεῦμα καταβαῖνον καί μένον ἐπ' αὐτόν, οὗτός ἐστιν ὁ βαπτίζων ἐν πνεύματι ἁγίῳ».

Ὁ καθηγητής Παν. Τρεμπέλας στή μετάφραση τοῦ χωρίου Ἰω. 1,32 κοντά στό «ἔμεινεν» προσθέτει καί τίς λέξεις «μονίμως καί διαρκῶς». Μεταφράζει συγκεκριμένα τόν Ἰωάννη: «Ἔχω ἴδει τό Πνεῦμα νά κατεβαίνῃ σἄν περιστερά ἀπό τόν οὐρανόν καί ἔμεινεν ἐπ' αὐτοῦ (τοῦ Ἰησοῦ) μονίμως καί διαρκῶς καί οὐχί ὅπως εἰς τούς προφήτας, οἱ ὁποῖοι προσκαίρους μόνον ἐμπνεύσεις τοῦ Πνεύματος ἐλάμβανον»⁴.

Σ' αὐτή του τήν ἑρμηνεία ὁ Παν. Τρεμπέλας ὁδηγεῖται ἴσως καί ἀπό τόν F. Godet, ὁ ὁποῖος λέει: Τό Ἰω. 1,32 «ὑπαινίττεται τό Ἡσ. ια΄ 2. Οἱ προφῆται ἐλάμβανον στιγμιαίας ἐμπνεύσεις. Ὡσαύτως καί ὁ Βαπτιστής. Ἐν τῷ Ἰησοῦ ὅμως κατῴκησε μονίμως τό Πνεῦμα καί ἡμέραν τινά θά ἐκχυθῇ ἀπ' αὐτοῦ, ὡς ἀπό τῆς πηγῆς του, ἐπί τούς πιστεύοντας»⁵.

Σημ. Ἐπιτυχῶς ὁ Παν. Τρεμπέλας, ἐνῶ ἔλαβε ἀπό τόν F. Godet τά περί τοῦ «μονίμως», τήν ἔκφρασιν «ὡς ἀπό τῆς πηγῆς του» δέν τήν υἱοθέτησε, γιατί μποροῦσε νά ὁδηγήσει στήν ἔννοια τῆς ἐκπορεύσεως τοῦ Ἁγίου Πνεύματος τούς ἀναγνῶστες του.

Τό σημαντικό ἐπίσης εἶναι ὅτι τή λέξη «μονίμως» ὁ Παν. Τρεμπέλας χρησιμοποιεῖ καί στή μετάφραση τοῦ ἑπόμενου στίχου Ἰω. 1,33. Γράφει: «Εἰς ὅποιον ἴδῃς τό Ἅγιον Πνεῦμα, νά κατεβαίνῃ καί νά μένῃ μονίμως ἐπ' αὐτοῦ, αὐτός εἶναι πού βαπτίζει μέ Πνεῦμα Ἅγιον».

Σημ. Σ' αὐτό προσθέτει ὁ Παν. Τρεμπέλας τό «καί αὐτός χορηγεῖ τάς δωρεάς καί τά χαρίσματα τοῦ Ἁγίου Πνεύματος», χωρίς νά ὑπάρχει στό πρωτότυπο.

Πάντως ἡ ἐπανάληψη τοῦ «μονίμως» σημαίνει ὅτι δέν τό ἔπραξε ὁ Παν. Τρεμπέλας ἐπιπολαίως ἤ ἀσκόπως.

Ἡ χρησιμοποίηση τῆς λέξεως «μονίμως» παρατηρεῖται καί στόν ἄλλο ἔγκριτο ἑρμηνευτή Ἰω. Κολιτσάρα, ὁ ὁποῖος τό Ἰω. 1,32 ἐξηγεῖ ὡς ἑξῆς: «Καί ἐβεβαίωσεν ὁ Ἰωάννης (ὁ Βαπτιστής) λέγων ὅτι "εἶδα τό Ἅγιον Πνεῦμα νά κατεβαίνῃ ὡσάν περιστερά ἀπό τόν οὐρανόν καί ἔμεινεν εἰς αὐτόν μονίμως"». Στό χωρίο ὅμως Ἰω. 1,33 δέν ἐπαναλαμβάνει, ὅπως ὁ Παν. Τρεμπέλας, τή λέξη «μονίμως».

Ἐμεῖς θά λέγαμε ὅτι εἴτε προσθέσουμε τή λέξη «μονίμως» εἴτε ὄχι, καί μόνον ἡ χρησιμοποίηση τοῦ «ἔμεινεν» ἤ πολύ περισσότερο τοῦ ἐνεστώτα «μένον» ἀναμφιβόλως σημαίνει ὅτι ἔχουμε κάποια μεγάλη δι­άρκεια παραμονῆς τοῦ Ἁγίου Πνεύματος στόν Ἰησοῦ Χριστό καί ὄχι κάποια στιγμιαία ἤ πρόσκαιρη. Ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος στό χωρίο Πράξ. 2,3 σημειώνει: «Καί ἐκάθισεν ἐφ' ἕνα ἕκαστον αὐτῶν (τῶν μαθητῶν)· τουτέστι, παρέμεινεν, ἀνεπαύσατο· τό γάρ καθίσαι τοῦ ἑδραίου ἐστί σημαντικόν καί τοῦ μεῖναι»⁶. Ἄρα τό μένειν σημαίνει κάτι τό ἑδραῖο καί διαρκές.

Ἑπομένως εἴτε δεχθεῖ κάποιος τό «μονίμως» εἴτε ὄχι, πάντως ἐκεῖνο πού δέν μποροῦμε νά ἀρνηθοῦμε εἶναι ὅτι τουλάχιστον μέχρι τοῦ σταυρικοῦ θανάτου τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ, ὅταν εἶπε τό «Θεέ μου, Θεέ μου ἵνα τί μέ ἐγκατέλιπες;», ἔμενε σ' Αὐτόν τό Ἅγιο Πνεῦμα. Καί βεβαίως καί ἀπό αὐτήν τήν ἄποψη τῆς παραμονῆς του καί τῆς «οἰκειώσεως» μπορεῖ νά χαρακτηριστεῖ καί νά προσονομαστεῖ καί Πνεῦμα τοῦ Υἱοῦ τοῦ Θεοῦ.

Ἐπί πλέον θά προσθέταμε ὅτι τό Ἅγιο Πνεῦμα, μετά τήν ἐπέλευση καί συνύπαρξή του μέ τόν Ἰησοῦ ἀπό τή στιγμή τῆς βαπτίσεώς Του, ἦταν μονίμως καί διαρκῶς μαζί Του, καθώς καί στίς διάφορες ἐνέργειές Του (π.χ. Μάρκ. 1,12· Πράξ. 1,2· Ἑβρ. 9,14). Πλήν ὅμως δέν μεταδιδόταν στούς ἄλλους, π.χ. στούς μαθητές Του, μέχρι τήν Πεντηκοστή, ὅτε «ἐπλήσθησαν ἅπαντες Πνεύματος Ἁγίου» (Πράξ. 2,3-4). «Ἔμενε» καί παρέμενε στόν Ἰησοῦ Χριστό (Ἰω. 1,32 καί 33) καί ἀνέμενε τήν ἀποστολή του πρός τούς Χριστιανούς, στά ἔθνη, ἀπό τόν Χριστό, τόν Υἱό τοῦ Θεοῦ, ὁ ὁποῖος ἔπρεπε πρῶτα νά ἐγερθεῖ ἀπό τούς νεκρούς καί νά μεταβεῖ, νά «ἀναβεῖ» (Ἰω. 20,17) στόν Πατέρα Του.

Φυσικά μέ αὐτό δέν ἀποκλείεται τό ὅτι συνεχίζει νά μένει καί στόν Υἱό καί Λόγο τοῦ Θεοῦ καί μετά τήν Πεντηκοστή, νά «ἀναπαύεται». Μιά τέτοια ἐκδοχή ἀντιπροσωπεύει τό ἀνοιξαντάριο τροπάριο (στίχ. 10ος), πού ψάλλεται καί σήμερα στήν Ἐκκλησία, στούς ναούς. Σ' αὐτό λέμε: «Δόξα σοι Πάτερ ἀγέννητε . . . δόξα σοι τό Πνεῦμα τό Ἅγιον τό ἐκ τοῦ Πατρός ἐκπορευόμενον καί ἐν Υἱῷ ἀναπαυόμενον . . . ». Καί τήν ἐκδοχή αὐτή ἐνισχύει καί τό χωρίο τῆς καθολικῆς ἐπιστολῆς τοῦ ἀποστόλου Πέτρου πού λέει: «Εἰ ὀνειδίζεσθε ἐν ὀνόματι Χριστοῦ, μακάριοι, ὅτι τό τῆς δόξης καί δυνάμεως καί τό τοῦ Θεοῦ Πνεῦμα ἐφ' ὑμᾶς ἀναπαύεται» (Α΄ Πέτρ. 4,14).

Τό χωρίο αὐτό μᾶς βοηθάει ἀκόμη καί στή διασάφηση τοῦ ζητήματος τῆς ἐκπορεύσεως τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. Τό γεγονός δηλαδή ὅτι τό Ἅγιο Πνεῦμα ἀναπαύεται στόν Ἰησοῦ Χριστό καί ἐν συνεχείᾳ μεταδίδεται δι' Αὐτοῦ σέ μᾶς⁷ δέν σημαίνει ὅτι καί ἐκπορεύεται καί πηγάζει ἀπό Αὐτόν τόν Υἱό καί Λόγο τοῦ Θεοῦ. Τοῦτο γίνεται κατα­νοητό καί ἀπό τό ἐν λόγῳ χωρίο τοῦ Α΄ Πέτρ. 4,14, ἄν σκεφθοῦμε ὡς ἑξῆς: Μπορεῖ κάποιος νά ἰσχυριστεῖ ὅτι, ἐφ' ὅσον τό Ἅγιο Πνεῦμα ἀνα­παύεται στούς μακάριους χριστιανούς, τούς ἀγωνιζόμενους καί ὀνειδιζό­μενους, σημαίνει ὅτι ἐκπορεύεται ἀπ' αὐτούς; Ἐπί πλέον καί στό χωρίο αὐτό βλέπουμε ὅτι δέν παύει νά ὀνομάζεται «Πνεῦμα Θεοῦ».

Ἐπανερχόμαστε καί συνεχίζουμε: Ὅταν, λοιπόν, ὁ Ἰησοῦς Χριστός «ἐδοξάσθη», τό Ἅγιο Πνεῦμα, πού ἀναπαυόταν καί πού ἀναπαύεται σ' Αὐτόν, τό ἀπέστειλε στούς μαθητές Του καί σ' ὅλους τούς χριστιανούς, στόν κόσμο ὅλο. Ἔτσι γιά ἄλλη μιά φορά φαίνεται ὅτι εἶναι καί δικό Του Πνεῦμα. Καί ἔτσι κατανοεῖται καί τό Γαλ. 4,6, πού ὀνομάζει τό Ἅγιο Πνεῦμα Πνεῦμα τοῦ Υἱοῦ τοῦ Θεοῦ-Πατρός.

Πράγματι τό Ἅγιο Πνεῦμα καί «ἔμεινε» (βλ. τό πρῶτο χωρίο Ἰω. 1,32) στό Χριστό κατά τήν ἐπίγεια ζωή του, καί «μένει» (βλ. τό δεύτερο κατά σειρά χωρίο Ἰω. 1,33) καί στή μετά τήν ἔνδοξη ἀνάστασή του. Δέ νομίζουμε ὅτι εἶναι χωρίς σημασία τό γεγονός ὅτι θέτει πρῶτα τό «ἔμει­νε» (χρόνος ὁρισμένης διάρκειας) καί ὕστερα τό «μένον» (χρόνος ἀπερι­όριστης διάρκειας). Προφανῶς ἔχουμε προφητικούς ἤ ἀποκαλυπτικούς λόγους.

Δεχόμαστε, λοιπόν, ὅτι καί σήμερα μένει καί ἀναπαύεται τό Ἅγιο Πνεῦμα στόν Υἱό, ἀπό τόν ὁποῖο καί διά τῆς θυσίας Του καί διά τῶν μυστηρίων, τά ὁποῖα ἔχουν κέντρο τή Θεία Εὐχαριστία, μεταδίδει τήν ἀλήθεια καί τή Θεία Χάρη. Τώρα πλέον τό Ἅγιο Πνεῦμα προέρχεται ἀπό αὐτόν τόν Ἰησοῦ Χριστό, ἀφοῦ προηγουμένως: α) «στάθμευσε» καί «ἔμεινε» καί β) «σταθμεύει» καί «μένει» σ' Αὐτόν. «Ἔμεινε»: α) καί στήν ἐπίγεια σωματική ζωή του καί β) «μένει» καί μετά ταῦτα στήν Ἐκκλησία, κεφαλή τῆς ὁποίας εἶναι ὁ Χριστός. Μένει στό μυστήριο τῶν μυστηρίων, τή Θεία Εὐχαριστία, καί σ' ὅλα τά ἐξαρτημένα ἤ συνδεδεμένα μέ αὐτό μυστήρια καί ἁγιαστικές κοινές, ἤ κατ' ἰδίαν, πράξεις καί εὐχές τῆς Ἐκκλησίας, ἀπό τά ὁποῖα μεταδίδεται ἀενάως.

Γιά τήν ἐπιβεβαίωση αὐτῆς τῆς ἀποστολῆς καί τῆς ἐνέργειας τοῦ Ἁγίου Πνεύματος καί διά μέσου τῶν μυστηρίων ἐνδεικτική εἶναι ἡ περίπτωση πού ἀναφέρουν οἱ Πράξεις τῶν Ἀποστόλων (8,14-17): «Ἀκούσαντες δέ οἱ ἐν Ἱεροσολύμοις ἀπόστολοι ὅτι δέδεκται ἡ Σαμάρεια τόν λόγον τοῦ Θεοῦ, ἀπέστειλεν πρός αὐτούς Πέτρον καί Ἰωάννην· οἵτινες καταβάντες προσηύξαντο περί αὐτῶν ὅπως λάβωσι Πνεῦμα Ἅγιον· οὔπω γάρ ἦν ἐπ' οὐδενί αὐτῶν ἐπιπεπτωκός, μόνον δέ βεβαπτισμένοι ὑπῆρχον εἰς τό ὄνομα τοῦ Κυρίου Ἰησοῦ. Τότε ἐπετίθουν τάς χεῖρας ἐπ' αὐτούς, καί ἐλάμβανον Πνεῦμα Ἅγιον».

Μέ αὐτά πού ἐλέχθησαν πιό πάνω δέν σημαίνει ὅτι προηγουμένως ἀδρανοῦσε παντελῶς τό Ἅγιο Πνεῦμα καί δέν ἐνεργοῦσε τίποτε, ὅταν καί ὅ,τι ἤθελε ὁ Θεός. Ἤδη ἀναφέραμε τά περί τῶν προφητῶν τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης. Ἐπίσης γνωρίζουμε ὅτι, ἀναγγέλλοντας τή γέννηση τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ ὁ ἄγγελος στή Θεοτόκο, τῆς εἶπε: «Πνεῦμα Ἅγιον ἐπελεύσεται ἐπί σέ καί δύναμις ὑψίστου ἐπισκιάσει σοι» (Λουκ. 1,35). Ἐπίσης τό κατά Λουκᾶν Εὐαγγέλιο μᾶς πληροφορεῖ γιά τή σύζυγο τοῦ Ζαχαρία: «...καί ἐπλήσθη Πνεύματος Ἁγίου ἡ Ἐλισάβετ καί ἀνεφώ­νησε...» (Λουκ. 1,41-42). Ὅλες ὅμως οἱ ἐνέργειες αὐτές, ὅπως καί πολλές ἄλλες, ἦταν ἔκτακτες καί δέν ἀποτελοῦσαν μόνιμη κατάσταση. Γι' αὐτήν τήν ἐξήγηση εἴδαμε πιό μπροστά τί γράφουν οἱ F. Godet καί Παν. Τρεμπέλας.

Μετά ὅμως τήν διά τῆς σταυρικῆς θυσίας τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ ἐξαγορά τῶν ἀνθρώπων καί τήν ἀπόκτηση τῆς υἱοθεσίας ἐκ μέρους αὐτῶν μετά τήν ἀνάστασή Του (πρβλ. Γαλ. 4,5-6 καί Ρωμ. 8,14-15) τό Ἅγιο Πνεῦμα ἐστάλη πλουσίως καί μονίμως στόν ἐπίγειο κόσμο, στή χριστιανική οἰκουμένη, στήν Ἐκκλησία.

Γιά μία τέτοια περίοδο διαρκοῦς καί δημιουργικῆς («δυναμικῆς») ἀποστολῆς τοῦ Ἁγίου Πνεύματος ἐκ μέρους τοῦ Πατρός καί τοῦ Υἱοῦ κάνει λόγο καί ὁ ἀπόστολος Πέτρος στό Πράξ. 2,17: «Καί ἔσται ἐν ταῖς ἐσχάταις ἡμέραις, λέγει ὁ Θεός (πρβλ. Ἰωήλ 3,1-5) ἐκχεῶ ἀπό τοῦ πνεύ­ματός μου ἐπί πᾶσαν σάρκα καί προφητεύσουσιν οἱ υἱοί ὑμῶν καί αἱ θυγατέρες ὑμῶν». Καί προσθέτει: «Καί γε ἐπί τούς δούλους μου καί ἐπί τάς δούλας μου ἐν ταῖς ἡμέραις ἐκείναις ἐκχεῶ ἀπό τοῦ πνεύματός μου, καί προφητεύσουσιν» (Πράξ. 2,18).

Εἰδικότερα δέ στό Πράξ. 2,32-33 λέει περί τοῦ Υἱοῦ: «Τοῦτον τόν Ἰησοῦν ἀνέστησεν ὁ Θεός, οὗ πάντες ἡμεῖς ἐσμεν μάρτυρες. Τῇ δεξιᾷ οὖν τοῦ Θεοῦ ὑψωθείς τήν τε ἐπαγγελίαν τοῦ πνεύματος τοῦ ἁγίου λαβών παρά τοῦ Πατρός ἐξέχεε τοῦτο ὅ νῦν ὑμεῖς βλέπετε καί ἀκούετε». Πρβλ. καί Πράξ. 10,44-45: «Ἔτι λαλοῦντος τοῦ Πέτρου τά ρήματα ταῦτα ἐπέπεσε τό Πνεῦμα τό Ἅγιον ἐπί πάντας τούς ἀκούοντας τόν λόγον. Καί ἐξέστησαν (= ἐθαύμασαν) οἱ ἐκ περιτομῆς πιστοί ὅσοι συνῆλθον τῷ Πέτρῳ ὅτι καί ἐπί τά ἔθνη ἡ δωρεά τοῦ Ἁγίου Πνεύματος ἐκκέχυται».

Ἐδῶ πρέπει νά παρατηρήσουμε ὅτι οἱ «ἔσχατες» ἡμέρες καί «ἐκεῖνες» οἱ ἡμέρες εἶναι οἱ μετά τήν Πεντηκοστή ἡμέρες πού ἐπακολούθησαν μετά τήν ἀνάσταση καί τήν στά δεξιά τοῦ Πατρός ὕψωση τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ, ὁπότε τό Ἅγιο Πνεῦμα καί οἱ δωρεές του ἐκχέονται ἀπό τό Θεό «καί ἐπί τά ἔθνη». Βεβαίως ἀποστέλλεται τό Ἅγιο Πνεῦμα καί ἐκχέεται καί ἀπό τό Θεό γενικῶς, ἀλλά τοῦτο πραγματο­ποιεῖται καί ἀπό τόν Υἱό εἰδικῶς (Πράξ. 2,33). Ἀφοῦ ἐκχέεται καί ἀπό τόν Υἱό, μποροῦμε νά ποῦμε ὅτι ἐξέρχεται καί ἀπ' Αὐτόν. Καί ἀφοῦ ἐξέρχεται καί ἀπό τόν Υἱό, κατ' ἐπέκταση μποροῦμε νά ποῦμε ὅτι προ­έρχεται καί ἀπ' Αὐτόν, ὅτι ἔρχεται σέ μᾶς καί ἀπό Αὐτόν.

Τά ἴδια ἐπιβεβαιώνει καί ὁ ἀπόστολος Παῦλος στό Ρωμ. 5,5: «Ἡ ἀγάπη τοῦ Θεοῦ ἐκκέχυται ἐν ταῖς καρδίαις ἡμῶν διά πνεύματος ἁγίου τοῦ δοθέντος ἡμῖν». Καί σαφέστερα στό Τίτ. 3,5-6: «Ἔσωσεν ἡμᾶς διά λουτροῦ παλιγγενεσίας καί ἀνακαινώσεως πνεύματος ἁγίου, οὗ (= τό ὁποῖον ἤ ἀπό τό ὁποῖον) ἐξέχεεν ἐφ' ἡμᾶς πλουσίως διά Ἰησοῦ Χριστοῦ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν».

Ἐδῶ βλέπουμε ὅτι ἐκχέεται καί ἔρχεται σέ μᾶς διά τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ. Ἄρα διέρχεται καί προχωρεῖ καί περνάει διά τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ. Καί λοιπόν ἐξέρχεται πρός ἐμᾶς δι' Αὐτοῦ. Συνεπῶς σέ μᾶς προέρχεται καί ἀπό Αὐτόν, ἀφοῦ ἀκολουθεῖ αὐτήν τή διαδρομή, αὐτήν τήν «ὁδό». Ἴσως καί γι' αὐτό ὁ Κύριος ἡμῶν Ἰησοῦς Χριστός εἶπε: «ἐγώ εἰμι ἡ ὁδός καί ἡ ἀλήθεια καί ἡ ζωή» (Ἰω. 14,6).

Μετά τήν προσαγωγή καί μαρτυρία τοῦ ἀνωτέρω χωρίου μποροῦ­με νά προβοῦμε καί σέ ἕναν ἄλλο συνδυασμό καί συλλογισμό, ἐπιβεβαιω­τικό τῶν προηγουμένων. Ἔχουμε τό χαρακτηρισμό τοῦ Ἁγίου Πνεύ­ματος ἀπό τόν ἴδιο τόν Ἰησοῦ Χριστό πού τό ὀνομάζει «τό Πνεῦμα τῆς ἀληθείας» (Ἰω. 14,17, 15,26 καί 16,13. Πρβλ. καί Α΄ Ἰω. 4,6). Ἀφοῦ ὁ Ἰησοῦς Χριστός εἶναι «ἡ ἀλήθεια» καί τό Ἅγιο Πνεῦμα χαρακτηρίζεται «πνεῦμα τῆς ἀληθείας», συμπεραίνουμε ὅτι τό Ἅγιο Πνεῦμα εἶναι καί Πνεῦμα τοῦ Υἱοῦ, τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ. Ἄρα ἀφοῦ τό Ἅγιο Πνεῦμα μπορεῖ νά λεχθεῖ καί Πνεῦμα τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ, ἐπίσης εἶναι δυνατόν νά λεχθεῖ ὅτι προέρχεται (καί) ἀπ' Αὐτόν (μέ αὐτήν τήν ἔννοια). Παίρνει καί ἀπό τήν ἀλήθεια (= τό Χριστό) καί δίνει στούς ἀνθρώπους. Λέει ὁ Κύριος: «Ἐκεῖνος (τό Πνεῦμα τῆς ἀληθείας) ἐμέ δοξάσει, ὅτι ἐκ τοῦ ἐμοῦ λήμψεται καί ἀναγγελεῖ ὑμῖν» (Ἰω. 16,14).

Ὡστόσο καί ἄν εἶπε ὁ Ἰησοῦς Χριστός ὅτι «ἐγώ εἰμι ἡ ὁδός καί ἡ ἀλήθεια...», ὅμως δέν εἶπε ὅτι «ἐγώ εἰμι ἡ πηγή». Καί αὐτό δέν εἶναι ἄνευ σημασίας. Ἀκόμη καί στήν ἄλλη ἐκείνη περίπτωση τοῦ διαλόγου Του μέ τή Σαμαρείτιδα, κοντά στήν «πηγή τοῦ Ἰακώβ», δέν εἶπε ὅτι «ἐγώ εἰμι ἡ πηγή», ἀλλά μίλησε περί νεροῦ, «τοῦ ὕδατος οὗ ἐγώ δώσω» καί ἐπανέλαβε γιά δεύτερη φορά γιά «τό ὕδωρ ὅ δώσω» (Ἰω. 4,14). Καί χρησιμοποίησε τήν ἔκφραση αὐτή «μετ' ἐμφάσεως» δύο φορές, ἐνῶ μποροῦσε ἕνας συγγραφέας νά παρασυρθεῖ καί ἀπό τό γεγονός ὅτι γιά τόν μεταλαμβάνοντα ἀπό αὐτό τό ὕδωρ εἶπε «γενήσεται ἐν αὐτῷ πηγή ὕδατος ἁλλομένου εἰς ζωήν αἰώνιον» καί νά κάνει ἐναλλαγή. Ἀντιθέτως ὁ Ἰησοῦς καί ἡ Ἁγία Γραφή ἀπέφυγαν αὐτήν τή δυνατότητα.

Νομίζουμε ὅτι ὅλα αὐτά ἔχουν τό λόγο τους. Ἀκόμη καί τό γεγονός ὅτι χρησιμοποιεῖ τό ρῆμα «δώσω», ἀντί τοῦ «δωρίσω», ἔχει τήν αἰτιολογία του. Καί ὑπογραμμίζουμε αὐτό, γιατί στό στίχο Ἰω. 4, 10 λέει ὁ Ἰησοῦς στή Σαμαρείτιδα: «Εἴ ᾔδεις τήν δωρεάν τοῦ Θεοῦ», φράση «φανερώνουσα (= ἡ ὁποία φανερώνει) τήν δωρεάν, τήν ὁποίαν ὁ Θεός καί Πατήρ (τονίζει) δίδωσι τοῖς ἀνθρώποις», κατά τόν καθηγητή Ν. Δαμαλᾶ, τόν ὁποῖο ἀναφέρει ὁ Παν. Τρεμπέλας⁸. Ἀλλά καί ὁ J. H. Bernard, τόν ὁποῖο ἐπίσης μεταφέρει ὁ Παν. Τρεμπέλας, σημειώνει: «Ἐν τῷ στίχῳ 10 προβάλλεται ὁ Θεός ὡς πηγή ὕδατος»⁹. Ἄρα καί μέ τό «δώσω» ἐπιτυγχάνεται γιά μᾶς κάποια ἀντιδιαστολή μεταξύ πηγῆς (Πατρός) καί δεξαμενῆς (Υἱοῦ), μεταξύ δωρητῆ καί δωροδότη.

Ἐπίσης τό χωρίο τῆς Ἀποκαλύψεως 21,6 μπορεῖ νά εἶναι ἡ βάση γιά μιά τέτοια ἐπιβεβαίωση καί τῆς ἀντιδιαστολῆς αὐτῆς, ἀλλά καί μιᾶς συνεργείας τῶν τριῶν προσώπων τῆς Ἁγίας Τριάδος. Σ' αὐτό λέει ὁ καθήμενος ἐπί τοῦ θρόνου: «Ἐγώ τό Α καί τό Ω, ἡ ἀρχή καί τό τέλος. Ἐγώ τῷ διψῶντι δώσω ἐκ τῆς πηγῆς τοῦ ὕδατος τῆς ζωῆς δωρεάν».

Καί γιά νά συνοψίσουμε ὅλα τά προηγούμενα θά λέγαμε:

α) Ὅτι τό Ἅγιο Πνεῦμα μπορεῖ νά χαρακτηριστεῖ καί νά ἐπονομαστεῖ καί Πνεῦμα τοῦ Υἱοῦ τοῦ Θεοῦ, ἀφοῦ καί ἔμεινε καί μένει στόν Υἱό καί Λόγο τοῦ Θεοῦ, καθώς ἐπίσης καί λαμβάνει ἀπό Αὐτόν «ἅπαντα, πᾶσαν τήν ἀλήθειαν καί τά ἐρχόμενα» (πρβλ. καί Ἰω. 4,25, Ἰω. 16,13).

β) Μπορεῖ νά λεχθεῖ ὅτι προέρχεται καί ἀπό τόν Υἱό, ἀφοῦ ἐκτός τῶν ἀνωτέρω ἐξεχύθη στόν κόσμο καί ἐκχέεται, βεβαίως ἀφοῦ προηγου­μένως διέρχεται καί ἀκολούθως ἐξέρχεται ἀπ' Αὐτόν, μεταδίδοντας καί τά λαμβανόμενα (καί) ἀπό τόν Υἱό. Πρβλ. καί Ἰω. 16,15.

 

Συμπεράσματα – Συνέπειες

 

Μετά τίς ἀνωτέρω ἐξηγήσεις ἴσως μποροῦμε νά προσεγγίσουμε καλύτερα τήν ἔννοια τῶν ρημάτων ἐκπορεύεσθαι καί προϊέναι (τ.ἔ. προέρχεσθαι, διέρχεσθαι καί ἐξέρχεσθαι), ὅπως καί τοῦ ἀντίστοιχου λατινικοῦ procedere, καί, ἀφοῦ διαπιστώσουμε τή διαφορά τους, νά κατανοήσουμε τή χρησιμοποίησή τους ἀπό τίς δύο παραδόσεις, Ἀνα­τολική καί Δυτική. Μποροῦμε, λοιπόν, νά προτείνουμε καί νά συμφωνή­σουμε στά ἑξῆς:

α) Τό «ἐκπορεύεσθαι» προσιδιάζει στόν Πατέρα καί σημαίνει τήν προαιώνια καί ἀΐδια ἐκπόρευση καί ἀρχική προέλευση ἀπό Αὐτόν τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, κάτι ἀντίστοιχο πρός τή γέννηση τοῦ Υἱοῦ.

β) Τό προέρχεσθαι ἤ προϊέναι ἰσχύει ἰδιαιτέρως γιά τή μετά Χρι­στόν ἐποχή, γιά τήν περίοδο μετά τήν Πεντηκοστή, καί μπορεῖ νά ἀναφέ­ρεται καί νά ἀνταποκρίνεται καί στόν Πατέρα καί στόν Υἱό, ἀναφορικά μέ τήν ἐν χρόνῳ προέλευση καί ἔκχυση τοῦ Ἁγίου Πνεύματος.

γ) Τό προϊέναι εἶναι γενικότερη ἔννοια ἀπό ἐκείνη πού ἔχει τό ρῆμα ἐκπορεύεσθαι, τό ὁποῖο σημαίνει τό νά πηγάζει, νά ἔχει τήν πηγή του, τή γένεσή του, τήν αἰτία του καί τήν ἀρχή του.

δ) Τό προϊέναι-προέρχεσθαι μποροῦμε νά τό χρησιμοποιοῦμε μέ τήν ἀνωτέρω γενική ἔννοια καί περί τοῦ Πατρός καί περί τοῦ Υἱοῦ, ὄχι ὅμως καί μέ τήν εἰδική τοῦ ἐκπορεύεσθαι.

ε) Τό ἐκπορεύεσθαι μποροῦμε νά τό χρησιμοποιοῦμε μέ τήν εἰδική ἔννοια πού γράφουμε παραπάνω μόνο περί τοῦ Πατρός, ὄχι περί τοῦ Υἱοῦ.

Ἄν αὐτά γίνονται ἐνσυνειδήτως δεκτά καί ἀπό τίς δύο πλευρές, τότε ἔχουμε κάνει ἕνα πρῶτο καλό βῆμα συνεννοήσεως. Ἤδη, τό ὅτι τό προϊέναι εἶναι γενικότερο ἀπό τό ἐκπορεύεσθαι τό δέχονται καί οἱ Δυτικοί. Πράγματι, καί ἀπό τήν πρώτη ἀνάγνωση τῆς «Διασαφήσεως» ἐκεῖνο τό στοιχεῖο, τό ὁποῖο διακρίνει ὁ ἀναγνώστης καί φαίνεται θετικό ἤ καί θετικότατο γιά τήν εὐοίωνη ἐξέλιξη τοῦ διαλόγου, εἶναι τό ἑξῆς γεγονός: Ἀναγνωρίζεται ἀπό τή Διασάφηση ὅτι τό ρῆμα «procedere», ὅπως καί τό ἀντίστοιχο ἑλληνικό «προϊέναι» εἶναι γενικότερο ἀπό τό «ἐκπορεύεσθαι». Λέει συγκεκριμένως ἡ «Διασάφηση» (σελ. 10-11): «Ἡ ἑλληνική ἐκπόρευσις δέν σημαίνει παρά τήν αἰτιατήν σχέσιν ὡς πρός τόν μοναδικόν Πατέρα, ὁ ὁποῖος εἶναι ἄναρχος ἀρχή τῆς Τριάδος. Ἐνῶ ἡ λατινική processio εἶναι γενικώτερος ὅρος, σημαίνων τήν μετάδοσιν (communicatio) τῆς ὁμοουσίου θεότητος τοῦ Πατρός πρός τόν Υἱόν, καί τοῦ Πατρός διά καί μετά τοῦ Υἱοῦ πρός τό Ἅγιον Πνεῦμα». Βεβαίως ἡ τελευταία πρόταση καθιστᾶ τά πράγματα ἀσαφῆ καί ἀμφισβητήσιμα ὡς πρός τό περιεχόμενο τοῦ γενικότερος, πλήν ὅμως ὑπογραμμίζουμε τήν ἀποδοχή καί ἐκ μέρους τῶν Λατίνων ὅτι τό procedere (processio) εἶναι γενικότερος ὅρος ἀπό τό ἐκπορεύεσθαι (ἐκπόρευσις).

Εὐτυχῶς, θά λέγαμε, αὐτή ἡ ἀποδοχή γίνεται πιό βέβαιη καί ἀπό αὐτά πού ἀναφέρει ἡ «Διασάφησις» στή σελ. 11, ὑποσ. 3, τά ὁποῖα μάλιστα ἔχει πάρει ἀπό τό Θωμᾶ Ἀκυινάτο. Λέει συγκεκριμένα ἡ «Διασάφησις»: «Κατά τόν ἴδιον (κατά τόν Θωμᾶ Ἀκυινάτην), ὅπως καί καθ' ὅλην αὐτήν τήν λατινικήν θεολογίαν, ἡ ὁποία χρησιμοποιεῖ τόν ὅρον processio διά τόν Υἱόν ὡς καί διά τό Πνεῦμα "ἡ γέννησις εἶναι processio, ἡ ὁποία θέτει τό θεῖον πρόσωπον ἐν κατοχῇ τῆς θείας φύσεως" (Summa Theologica, Ia, q. 43, a,2,6)». Δηλαδή «γενικότερα» καί τή γέννηση τή θεωρεῖ processio.

Καί ἀκόμη σαφέστερα πιό κάτω ἐπαναλαμβάνει καί ἡ ἴδια ἡ «Διασάφησις»: «Ἐκ τῶν ὅρων τῶν ἐχόντων σχέσιν πρός οἱανδήποτε ἀρχήν, ὁ ὅρος processio εἶναι ὁ γενικώτερος. Τόν χρησιμοποιοῦμεν δι' οἱανδήποτε ἀρχήν· ἐπί παραδείγματι, λέγομεν ὅτι ἡ γραμμή προέρχεται ἀπό τό στίγμα τῆς τελείας (δέν λέμε ὅμως ἐκπορεύεται), ὅτι ἡ ἀκτίς προέρχεται ἀπό τόν ἥλιον (ἐδῶ μποροῦμε τό ἐκπορεύεται), ὁ ποταμός ἀπό τήν πηγήν του (ἀπό τό βουνό ἐκπορεύεται, ἀπό τήν ἐξωτερική πηγή προέρχεται), ὡς καί εἰς πλείστας ὅσας ἄλλας περιπτώσεις. Ἐπίσης, πράγματι, ὁσάκις ἀποδεχόμεθα τόν ἕνα ἤ τόν ἄλλον ὅρον διά νά ὑπο­δηλώσωμεν τήν ἀρχήν, δυνάμεθα νά καταλήξωμεν ὅτι τό Ἅγιον Πνεῦμα προέρχεται ἐκ τοῦ Υἱοῦ (Summa Theologica Ia, q. 36, a,2,e)». Δυστυχῶς μόνον ὅτι καί ἐδῶ ἡ τελευταία πρόταση δημιουργεῖ κάποια ἄλλα ἐρωτηματικά. Τουλάχιστον ἄς ἔλεγε προέρχεται «καί ἐκ τοῦ Υἱοῦ».

Πάντως, καί μετά τά ἀνωτέρω παραθέματα θά λέγαμε ὅτι ἀνεξαρ­τήτως καί τῆς τελευταίας «ἀνεξήγητης» προσθήκης βρισκόμαστε σέ μιά καλή φάση. Ἔχει γίνει ἕνα σημαντικό βῆμα. Ἡ ἀποδεκτέα ἤ καί ἀποδεκτή καί ἀπό τίς δύο πλευρές, Ἀνατολῆς καί Δύσεως, ἀλήθεια εἶναι: Ὅτι τό procedere, ὅπως καί τό προϊέναι, σημαίνει γενικότερα τό προέρ­χεσθαι καί διέρχεσθαι καί ἐξέρχεσθαι καί ἀποστέλλεσθαι¹⁰.

Οὕτως ἐχόντων τῶν πραγμάτων, νομίζουμε ὅτι ἀποκτᾶ ἰδιαίτερη σημασία καί ἡ ἑξῆς ὁμολογία τῆς «Διασαφήσεως»: «Ὅπως ἡ λατινική βίβλος (Vulgata καί αἱ προηγούμεναι μεταφράσεις) εἶχε μεταφράσει Ἰωάν. ιε΄,26 (παρά τοῦ Πατρός ἐκπορεύεται) μέ "qui a Patre procedit", οἱ Λατῖνοι μετέφρασαν τό ἐκ τοῦ Πατρός ἐκπορευόμενον τοῦ Συμβόλου τῆς Νικαίας-Κωνσταντινουπόλεως μέ "ex Patre procedentem" (Mansi VII, 112B). Οὕτως, εἰς τόν λόγον τῆς αἰωνίας ἀρχῆς τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, ἐξισοῦτο ἐσφαλμένως ἀλλ' ἀκουσίως ἡ περί ἐκπορεύσεως ἀνατολική θεολογία καί ἡ περί processio δυτική». Ἡ ἔκφραση ὅτι «ἐξισοῦτο ἐσφαλ­μένως ἀλλ' ἀκουσίως ἡ περί ἐκπορεύσεως ἀνατολική θεολογία καί ἡ (μέ τήν) περί processio δυτική» ἀναγνωρίζει καί δέχεται τήν ἐσφαλμένη ἐξίσωση ἀπό ἄγνοια (;) τοῦ ἐκπόρευσις καί τοῦ (μέ τό) processio.

Ὅπως ἐπίσης δέν εἶναι παντελῶς ἀδικαιολόγητα καί τά ἀκόλουθα φαινόμενα, τά ὁποῖα ἀναφέρονται στήν ἴδια «Διασάφησιν»: «Ὁμολο­γοῦντες τό Ἅγιον Πνεῦμα "ex Patre procedentem" , οἱ Λατῖνοι δέν ἠδύ­ναντο, λοιπόν, παρά νά ὑποθέσουν ἕνα σιωπηλῶς ὑπονοούμενον Filio­que, τό ὁποῖον θά καθίστατο βραδύτερον κατηγορηματικῶς διατυπωμέ­νον εἰς τήν λειτουργικήν των ἀπόδοσιν τοῦ συμβόλου». Καί θά λέγαμε ὅτι δικαιολογοῦνταν νά ὑποθέσουν αὐτό, ἐπειδή ἀκριβῶς τό procedere ἔχει καί τήν ἔννοια, ὅπως εἴδαμε, τοῦ προέρχεσθαι-διέρχεσθαι-ἐξέρχε­σθαι, τήν ὁποία ὑπονοοῦσαν οἱ Δυτικοί. Ὡς εὐοίωνο στοιχεῖο καί ὡς ὀρθή καί δικαιολογημένη κίνηση ἐπίσης πρέπει νά χαρακτηριστεῖ καί τό ὅτι σέ Ρωμαιοκαθολικῆς ἀποχρώσεως ἐκκλησίες-ναούς (οὐνιτικούς), ὅταν τό Σύμβολο τῆς Πίστεως ἀπαγγέλλεται στά ἑλληνικά, παραλείπεται τό «καί ἐκ τοῦ Υἱοῦ» (τό Filioque), καί λέγεται μόνο τό «ἐκ τοῦ Πατρός». Ἡ ἴδια ἡ «Διασάφησις» μᾶς πληροφορεῖ: «Ἔχουσα συνείδησιν αὐτοῦ ἡ Καθολική Ἐκκλησία ἠρνήθη νά προστεθῇ τό καί ἐκ τοῦ Υἱοῦ εἰς τήν δια­τύπωσιν ἐκ τοῦ Πατρός ἐκπορευόμενον τοῦ Συμβόλου τῆς Νικαίας Κων­σταντινουπόλεως εἰς τάς λατινικῆς παραδόσεως Ἐκκλησίας, αἱ ὁποῖαι τό ἀπαγγέλλουν εἰς τήν ἑλληνικήν· ἡ λειτουργική χρῆσις τοῦ ἀρχετύπου τούτου κειμένου διατηρεῖται πάντα νόμιμος ἐν τῇ Καθολικῇ Ἐκκλησίᾳ» (σελ. 16). Μόνο πού νομίζουμε ὅτι αὐτό πρέπει νά γενικευθεῖ σ' ὅλες τίς ἐκκλησίες-ναούς τῆς Ρωμαιοκαθολικῆς Ἐκκλησίας, ἰδίως ὁσάκις ἀπαγ­γέλλεται στά ἑλληνικά.

Ἐν πάσῃ περιπτώσει τό ὅτι ὁ λαός (τό πλήρωμα) τῆς Ρωμαιοκα­θολικῆς Ἐκκλησίας ἀπαγγέλλει τό Σύμβολο τῆς Πίστεως (Νικαίας-Κων/πόλεως) μόνο στά λατινικά μέ τό Filioque, ἐφ' ὅσον χρησιμοποιεῖ τό ρῆμα procedere, σημαίνει ὅτι αἱρετίζει, ὅτι εἶναι αἱρετικός; Δέν δικαι­ολογεῖται κατά τά προηγούμενα, ἐφ' ὅσον τό procedere νοεῖται μέ τή «γενικότερη» ἔννοια; Ἄρα μήπως ὀρθῶς ἡ Ρωμαιοκαθολική Ἐκκλησία ὡς σύνολο δέν ἔχει χαρακτηριστεῖ ὡς αἵρεση ἀπό μία Πανορθόδοξη Σύνοδο, τουλάχιστον γιά τό λόγο αὐτό;

Ἴσως παρατηρήσει κάποιος: Ἔστω ὁ λαός (τό πλήρωμα) καλῶς δέν χαρακτηρίζεται ὡς αἱρετικός, ὅμως πῶς πρέπει νά χαρακτηρίζονται καί τί εἶναι οἱ παλαιότεροι καί νεότεροι ἐκκλησιαστικοί ἡγέτες καί θεολόγοι; Τά ἴδια θά μπορέσουμε νά ποῦμε ὅτι ἰσχύουν καί γι' αὐτούς, ἐφ' ὅσον δέν ἔχουν πέσει σέ καμμιά κρυφή παγίδα. Αὐτά ὀφείλουμε νά τά διερευνήσουμε καί νά τά ἐπισημάνουμε στό Δ΄ Τμῆμα τῆς παρούσας μελέτης-γνωμοδοτήσεως.

 

Παναγιώτης Ἰ. Μπούμης

Ὁμότ. Καθηγητής Παν/μίου Ἀθηνῶν

 

Περιοδικὸ «Ἐκκλησία», ἔτ. ΠΘ΄ [2012], τεῦχ. 6, σελ. 368-375.