Θέματα πίστεως (δογματικά, συμβολικὰ κ.λπ.) ΠΕΡΙ ΘΕΩΣΕΩΣ — ῾Η διδασκαλία τῶν πατέρων (συνοπτικῶς)
῾Η διδασκαλία
τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ
περὶ θεώσεως τοῦ ἀνθρώπου
Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο Ν Π Ρ Ω Τ Ο Ν
῾Η διδασκαλία τῶν πατέρων καὶ διδασκάλων τῆς ἐκκλησίας
διὰ τὴν θέωσιν τοῦ ἀνθρώπου (συνοπτικῶς)
1. «Προορισμός μας ὕψιστος εἶναι ἡ θέωσίς μας, τὸ νὰ γίνωμε ὅμοιοι μὲ τὸν Θεό. Αὐτὴν τὴν ἀπερίγραπτο τιμὴ μᾶς κάνει ἡ ἀγάπη του· “᾿Εγὼ εἶπα· Θεοὶ ἐστὲ καὶ υἱοὶ ὑψίστου πάντες”» (ψαλμὸς πα΄ 6). (῾Αγίου ᾿Ιωάννου τοῦ ἐν Κρονστάδῃ, «῾Η ἐν Χριστῷ ζωή μου», μετάφρασις Βασιλείου Μουστάκη, ἔκδοσις «᾿Αστέρος», ᾿Αθῆναι 1979).
2. Θέωσις, κατὰ τὸν ὁρισμὸν τοῦ καθηγητοῦ ᾿Ανδρέου Θεοδώρου, εἶναι ἡ ἠθικὴ ἐκλάμπρυνσις καὶ μεταμόρφωσις τῆς ἀνθρωπίνης φύσεως, ἡ ὁποία καταβαλλομένη ἐν ἀρχῇ ἐν τῷ σωτῆρι (Χριστῷ) πληροῦται ἀκολούθως ἐν τῇ ἑνώσει τῆς φύσεως μετὰ τοῦ ἐν Τριάδι Θεοῦ. (᾿Ανδρέου Θεοδώρου, Θέωσις, ἄρθρον ἐν «Θρησκευτικῇ καὶ ἠθικῇ ἐγκυκλοπαιδείᾳ», τόμος 6, στήλη 508.)
3. ῾Ο ἄνθρωπος ἐπλάσθη ὑπὸ τοῦ Θεοῦ «κατ᾿ εἰκόνα αὐτοῦ», διὰ νὰ φθάσῃ εἰς τὸ «καθ᾿ ὁμοίωσιν». ῾Επομένως ἠδύνατο ὁ ἄνθρωπος νὰ ἐπιτύχῃ κατὰ χάριν τὴν θέωσιν χρησιμοποιῶν καλῶς τὴν ἐλευθερίαν του. ῎Αλλωστε ἡ πτῶσις τῶν πρωτοπλάστων δεικνύει ἀκριβῶς αὐτὴν τὴν πραγματικότητα. Τί εἶπεν ὁ διὰ τοῦ ὄφεως ὁμιλῶν διάβολος πρὸς τὴν Εὔαν; «Δὲν θὰ ἀποθάνητε, ἂν φάγητε ἀπὸ τὸν ἀπηγορευμένον καρπόν· διότι “ᾔδει ὁ Θεὸς ὅτι ᾗ ἂν ἡμέρᾳ φάγητε ἀπ᾿ αὐτοῦ, διανοιχθήσονται ὑμῶν οἱ ὀφθαλμοὶ καὶ ἔ σ ε σ θ ε ὡ ς θ ε ο ὶ γινώσκοντες καλὸν καὶ πονηρόν”» (Γένεσις γ῞ 4-5). ᾿Εκ τῆς φράσεως «ἔσεσθε ὡς θεοὶ» φαίνεται σαφῶς ὅτι ὑπῆρχεν εἰς τοὺς πρωτοπλάστους ὁ πόθος τῆς θεώσεως χάρις εἰς τὸ κατ᾿ εἰκόνα. ῞Ομως οἱ ἄνθρωποι «ψευδοῦς ὀρεχθέντες θεώσεως» ἀκολουθήσαμεν ἐν τῷ προσώπῳ τῆς Εὔας τὴν προτροπὴν τοῦ διαβόλου καὶ οὕτως «ἀντὶ νὰ γίνωμεν “ὡς θεοὶ” ἀπεξενώθημεν τῆς χάριτος τοῦ Θεοῦ». (῾Αγίου ᾿Ιωάννου τοῦ Δαμασκηνοῦ ἐν Patrologia Graeca 96, 725a, ἔκδοσις J. P. Migne, Paris 1857-1912, εἰς Νικολάου Π. Βασιλειάδη, «Χριστιανισμὸς καὶ ἀνθρωπισμός», σελίδες 539-540, ἔκδοσις «῾Ο Σωτήρ», ᾿Αθῆναι, μάρτιος 1978.)
4. Εἰς τὴν ὀρθόδοξον θεολογίαν ἡ θέωσις ἀποτελεῖ τὸ ἐπιστέγασμα καὶ τὴν βαθυτέραν οὐσίαν τῆς σωτηριολογίας. ῾Η ἰδέα τῆς θεώσεως ὑπάρχει κατ᾿ ἀρχὰς εἰς τὴν Καινὴν Διαθήκην καὶ ἰδιαιτέρως εἰς τὴν διδασκαλίαν τοῦ Παύλου καὶ τοῦ ᾿Ιωάννου, ὅπου κύρια στοιχεῖά της εἶναι· «ἡ ἐν Χριστῷ θεία υἱοθεσία τοῦ ἀνθρώπου· ἡ μετοχὴ αὐτοῦ ἐν τῇ ἀφθαρσίᾳ τοῦ Θεοῦ· ἡ ἐν δόξῃ, ὡς ἐφικτὸν ἀνθρώπῳ, ὁμοίωσις αὐτοῦ πρὸς τὴν θείαν φύσιν προσγενομένη τοῖς ἀνθρώποις διὰ τῆς ἐνανθρωπήσεως τοῦ Λόγου τοῦ Θεοῦ καὶ τοῦ ἐν Πνεύματι θείῳ ἁγιασμοῦ...» «Τὴν περὶ θεώσεως τοῦ ἀνθρώπου διδασκαλίαν τῆς ὀρθοδόξου ἀνατολικῆς ἐκκλησίας προσδιορίζουν δύο βασικαὶ καὶ θεμελιώδεις προϋποθέσεις, ἤ τοι ἀφ᾿ ἑνὸς μὲν ἡ ἀπόλυτος ὑπερβατικότης τῆς θείας οὐσίας, ἀφ᾿ ἑτέρου δὲ ἡ πνευματικὴ φύσις τοῦ ἀνθρώπου, διὰ τῆς ὁποίας οὗτος συγγενεύει πρὸς τὸν Θεόν» (᾿Ανδρέου Θεοδώρου, ἔνθ᾿ ἀνωτέρω).
5. Τοῦτο σημαίνει ὅτι ὁ ἄνθρωπος λαμβάνει «ἀξίωμα θεότητος», ὅσον εἶναι τοῦτο δυνατὸν εἰς τὴν ἀνθρωπίνην φύσιν. «Οὐ κατὰ πάντα δυνατὸν ὁμοιωθῆναι Θεῷ» (Θεοδώρητος). Εἶναι ἀδύνατον νὰ μιμηθῇ ὁ ἄνθρωπος τὴν φύσιν ἢ τὴν δύναμιν ἢ τὴν σοφίαν τοῦ Θεοῦ· πολλῷ δὲ μᾶλλον δὲν μπορεῖ νὰ μιμηθῇ τὴν ἀρετὴν καὶ ἁγιότητά του. «Γράφει ὁ μέγας Βασίλειος· Θὰ ἦτο παραφροσύνη νὰ ἰσχυρισθῶμεν ὅτι ὁ θεωθεὶς ἄνθρωπος γίνεται ὁμοούσιος μὲ τὸν Θεόν. ῾Ο ἄνθρωπος γίνεται θεὸς κατὰ τὴν ὁμοιότητα τοῦ ἰδιώματος (τῆς ἀρετῆς), ὄχι κατὰ τὴν ὁμοιότητα ἢ τὴν ταυτότητα τῆς οὐσίας. Θεοὶ εἶναι οἱ τέλειοι κατὰ τὴν ἀρετήν· τὴν δὲ τελείωσίν των ἐνεργεῖ τὸ θεοποιοῦν ἅγιον Πνεῦμα» (Νικολάου Π. Βασιλειάδη, ἔνθ᾿ ἀνωτέρω σελ. 543-544).
6. ῾Ο ἅγιος Γρηγόριος ὁ θεολόγος ἐξηγεῖ ὅτι ὁ ἄνθρωπος γίνεται θεὸς (θεοῦται) διὰ τῆς μετὰ τοῦ Θεοῦ ἑνώσεώς του· παρὰ ταῦτα ὅμως εἶναι θεὸς θεούμενος, ὁ ὁποῖος δὲν δύναται νὰ ὑπερβῇ τὸ ὅριον ποὺ τὸν χωρίζει ἀπὸ τὴν ἁγίαν Τριάδα. ῾Η θέωσις, τονίζει, δὲν εἶναι θεοποίησις, ταύτισις δηλαδὴ μὲ τὸν Θεόν, ἀλλὰ συνεχὴς ἐξομοίωσις τοῦ ἀνθρώπου πρὸς αὐτόν. Τὰ ἴδια ὑπογραμμίζει καὶ ὁ ἅγιος ᾿Ιωάννης ὁ Δαμασκηνός· ῾Ο ἄνθρωπος θεοῦται «μετοχῇ τῆς θείας ἐλλάμψεως» «οὐκ εἰς τὴν θείαν μεθιστάμενος οὐσίαν» (ἔνθ᾿ ἀνωτέρω, σελίδες 544-545).
7. ῾Επομένως κατὰ τὴν θέωσιν «ὁ ἄνθρωπος οὐδόλως ἀφίσταται τῆς δεδημιουργημένης αὐτοῦ φύσεως»· «Θέωσίς ἐστιν ἡ ἐπὶ τὸ κρεῖττον ὕψωσις, οὐ μὴν φύσεως μείωσις ἢ μετάστασις» (᾿Αναστάσιος Σιναΐτης, P.G. 89)· οὔτε πάλιν προστίθεται κάτι καινούργιον εἰς τὴν θείαν οὐσίαν. ῾Η θέωσις εἶναι ἔργον ἠθικόν, τὸ ὁποῖον ἐπιτυγχάνεται μὲ τὴν θείαν χάριν (Μάξιμος ὁ ὁμολογητής, P.G. 91, 1237) ἀναλόγως πάντοτε πρὸς τὴν δεκτικότητα τῆς πεπερασμένης φύσεως τοῦ ἀνθρώπου· «καθόσον ἐφικτὸν ἀνθρωπίνῃ φύσει» (Γρηγόριος Ναζιανζηνός, P.G. 35, 1084). (παράβαλε ᾿Ανδρέου Θεοδώρου, ἔνθ᾿ ἀνωτέρω.)
8. ῞Ομως ἡ ἐλευθέρα πτῶσις τοῦ ἀνθρώπου εἰς τὴν ἁμαρτίαν καὶ τὴν φθορὰν ἐματαίωσε πρὸς στιγμὴν τὴν πρὸς τὴν θέωσιν πορείαν τοῦ ἀνθρώπου. ᾿Αλλὰ καὶ πάλιν ἡ ἄπειρος, ἀνεξιχνίαστος καὶ πάνσοφος ἀγάπη τοῦ Θεοῦ ἀποκατέστησε τὰ πράγματα εἰς τὴν ἀρχικήν των τάξιν. Πῶς; μὲ τὴν ἐνσάρκωσιν τοῦ δευτέρου προσώπου τῆς ἁγίας Τριάδος, τοῦ Υἱοῦ καὶ Λόγου τοῦ Θεοῦ, καὶ τὴν ὑποστατικὴν ἕνωσιν τῶν δύο φύσεων, θείας καὶ ἀνθρωπίνης, ἐν τῷ προσώπῳ αὐτοῦ. Εἰς τὸ σημεῖον τοῦτο «ἡ χριστολογία ἐφάπτεται καὶ συμπλέκεται μετὰ τῆς σωτηριολογίας... ῾Η ἐξ ἄκρας συλλήψεως πραγματικὴ καὶ καθ᾿ ὑπόστασιν ἕνωσις τῶν δύο φύσεων ἐν τῷ σωτῆρι, μὲ ἄλλας λέξεις ἡ μόρφωσις τοῦ ἑνιαίου προσώπου τοῦ Χριστοῦ, ἀποτελεῖ ἤδη καθ᾿ ἑαυτὴν ἀπολύτρωσιν, τὴν θέωσιν τῆς ἀνθρωπίνης φύσεως. Αὕτη διὰ τῆς ἀπερινοήτου ἐπαφῆς αὐτῆς πρὸς τὴν θείαν φύσιν ἀποβάλλει πᾶσαν φθορὰν ἐκ τῆς ἁμαρτίας προϊοῦσαν, ἀνακτίζεται καὶ ἀναδημιουργεῖται κληρονομοῦσα τὴν ἀθανασίαν καὶ τὴν ἀφθαρσίαν, ἀναλάμπουν ἐν αὐτῇ οἱ θεοειδεῖς τῆς εἰκόνος χαρακτῆρες καὶ ἐπιτυγχάνεται πλήρης καὶ πρὸς τὸν Θεὸν ὁμοίωσις» (᾿Ανδρέου Θεοδώρου ἔνθ᾿ ἀνωτέρω στήλη 509).
9. «Εἰς τοῦτο ὁ Λόγος ἄνθρωπος (...), ἵνα ὁ ἄνθρωπος τὸν Λόγον χωρήσας καὶ τὴν υἱοθεσίαν λαβὼν υἱὸς γένηται Θεοῦ», γράφει ὁ ἅγιος Εἰρηναῖος. ῾Ο δὲ ἅγιος Γρηγόριος Νύσσης παρατηρεῖ· ῾Ο Λόγος «σὰρξ ἐγένετο», «ἵνα τῇ πρὸς τὸ θεῖον ἀνακράσει συναποθεωθῇ τὸ ἀνθρώπινον, διὰ τῆς ἀπαρχῆς ἐκείνης παντὸς συναγιαζομένου τοῦ τῆς φύσεως ἡμῶν φυράματος». ᾿Επιγραμματικῶς διδάσκει καὶ ὁ μέγας ᾿Αθανάσιος· «Αὐτὸς ἐνηνθρώπησεν, ἵνα ἡμεῖς θεοποιηθῶμεν» (Νικολάου Π. Βασιλειάδη, ἔνθ᾿ ἀνωτέρω, σελὶς 541).
10. ᾿Εφόσον λοιπὸν ὁ Υἱὸς τοῦ Θεοῦ σαρκοῦται διὰ νὰ θεώσῃ τὸν ὅλον ἄνθρωπον, συμπεραίνεται ἀβιάστως ὅτι ἡ θέωσις ἀφορᾷ τόσον εἰς τὴν ψυχὴν ὅσον καὶ εἰς τὸ σῶμα. ᾿Εξάλλου ἡ ψυχὴ καὶ τὸ σῶμα εἶναι ἀρρήκτως συνδεδεμένα μεταξύ των, ἐν δὲ τῇ δευτέρᾳ παρουσίᾳ καὶ τὸ σῶμα θὰ καταστῇ ἄφθαρτον, ὥστε νὰ συνδοξασθῇ μετὰ τῆς ψυχῆς. Ἄλλωστε ὁ σωτὴρ κατὰ τὴν ἐνανθρώπησίν του προσέλαβεν ὁλόκληρον τὴν ἀνθρωπίνην φύσιν πλὴν τῆς ἁμαρτίας, ἥ τις εἶναι στοιχεῖον ἀλλότριον τῆς φύσεώς μας, καὶ συνεπῶς κατέστησε δυνατὴν τὴν θέωσιν τοῦ ἀνθρώπου ὡς προσώπου δυνάμει τῆς προσλήψεως αὐτῆς. Συνοψίζει καὶ ὁ ἅγιος Μάξιμος ὁ ὁμολογητής· «Τὸ σῶμα συνθεοῦται τῇ ψυχῇ κατὰ τὴν ἀναλογοῦσαν αὐτῷ μέθεξιν τῆς θεώσεως» (ἔνθ᾿ ἀνωτέρω, σελὶς 547).
11. «῾Η ἐν Χριστῷ ᾿Ιησοῦ ἀντικειμενικῶς συντελεσθεῖσα θέωσις τῆς ἀνθρωπίνης φύσεως μεταβαίνει δυνάμει καὶ εἰς τοὺς ὑπολοίπους ἀνθρώπους, οἵ τινες ἐμπεριλαμβάνονται μυστικῶς ἐν τῇ ἀνθρωπίνῃ φύσει τοῦ Χριστοῦ. Βάσις τῆς διδασκαλίας ταύτης ὑπόκειται ἡ ἰδέα περὶ τῆς μυστικῆς ἑνότητος τῆς ἀνθρωπίνης φύσεως, ἥ τις νοεῖται ὡς μία ἀδιάτμητος μονάς, ἄσχετος, συνεχὴς καὶ ὁλόκληρος, διήκουσα δι᾿ ὅλων τῶν ἐπὶ μέρους ὑποστάσεων (Γρηγόριος Νύσσης P.G. 45, 120)». ᾿Αλλ᾿ ὅ,τι «συνετελέσθη ἀντικειμενικῶς ἐν τῷ σωτῆρι πρέπει νὰ γίνῃ καὶ προσωπικὸν κτῆμα τῶν ἐπὶ μέρους πιστῶν. ῾Η (ὑποκειμενικὴ) προσοικείωσις τῆς θεώσεως εἶναι ἀποτέλεσμα τῆς φωτιστικῆς χάριτος τοῦ ἁγίου Πνεύματος καὶ τῆς ἐλευθέρας συνεργασίας τοῦ ἀνθρώπου», πραγματώνεται δὲ εἰς τὸν χῶρον τῆς ἐκκλησίας καὶ ἰδιαιτέρως μὲ τὰ θεοποιητικὰ μυστήρια τοῦ βαπτίσματος καὶ τῆς θείας εὐχαριστίας. Μὲ τὸ ἱερὸν βάπτισμα ὁ ἄνθρωπος «ἀποβάλλει πᾶσαν ῥυπαρίαν τῆς φύσεως καὶ φθορὰν» καὶ «ἀνακτίζεται εἰς νέαν ἔνθεον πνευματικὴν ὕπαρξιν καὶ ζωήν». «῾Ο βαπτισθεὶς περιπτύσσεται ὁλόκληρον τὴν θεότητα, γίνεται χάριτι θεός». «᾿Εν τῇ θείᾳ πάλιν εὐχαριστίᾳ ἐκτρέφεται ἡ νέα πνευματικὴ ζωή, τελειουμένης τῆς θεώσεως τῶν μετεχόντων ταύτης πιστῶν. ᾿Εν τῇ θείᾳ εὐχαριστίᾳ ἡ θεία φύσις τοῦ σωτῆρος δίκην θεοποιητικῆς ζύμης πληροῖ σύνολον τὴν ὑπόστασιν τοῦ μεταλαμβάνοντος, ὅς τις ἀνακεράννυται πρὸς ζωὴν ἀθάνατον καὶ θεοποιεῖται (᾿Ιωάννης ὁ χρυσόστομος, PG. 61, 201)». «῾Ο δὲ φανερωθεὶς Λόγος διὰ τοῦτο κατέμιξεν ἑαυτὸν τῇ ἐπικήρῳ τῶν ἀνθρώπων φύσει, ἵνα τῇ τῆς θεότητος κοινωνίᾳ συναποθεωθῇ τὸ ἀνθρώπινον... (Γρηγόριος Νύσσης, PG. 45, 97)» (᾿Ανδρέου Θεοδώρου, ἔνθ᾿ ἀνωτέρω, στῆλαι 509-510).
12. Τὰ ἀποτελέσματα τῆς θεώσεως εἰς τὸν πιστὸν ποὺ ἐργάζεται διὰ νὰ ἐπιτύχῃ τῆς μακαρίας ταύτης καταστάσεως εἶναι, σύμφωνα μὲ τοὺς πατέρας, τὰ ἀκόλουθα. Κατ᾿ ἀρχὰς ἡ ψυχὴ καθαίρεται ἐκ τῶν παθῶν διὰ τῆς ἀσκήσεως. Τελειουμένης τῆς καθάρσεως ἡ ψυχὴ φθάνει εἰς τὴν μακαρίαν ἀπάθειαν. «῾Η ἀπάθεια συνεπιφέρει τὴν θέωσιν τοῦ ἀνθρώπου· “εἰς δὲ τὴν ἀπάθειαν θεούμενος ὁ ἄνθρωπος ἀχράντως μοναδικὸς γίνεται”». Παραλλήλως πρὸς τὴν κάθαρσιν ὁ πιστὸς ἐμπλουτίζεται μὲ ἀρετὰς καὶ τελειοῦται ἐν αὐταῖς. ῾Ως μέγισται ἀρεταὶ ἐξαίρονται ὑπὸ τῶν πατέρων ἡ προσευχὴ καὶ ἡ ἀγάπη, τῶν ὁποίων ἀποκορύφωσις τυγχάνει ἡ θεία θεωρία ἢ θεοπτία, δηλαδὴ ἡ ὑπὸ τοῦ νοῦ ὅρασις τοῦ θείου.
13. Τέλος ἂς σημειωθῇ ὅτι ἡ θέωσις τοῦ ἀνθρώπου «καταβαλλομένη καὶ προαγομένη ἐνταῦθα τελειοῦται ἀκολούθως ἐν τῇ χριστιανικῇ ἐσχατολογίᾳ διὰ τῆς ἑνώσεως τοῦ καθαροῦ δημιουργήματος μετὰ τοῦ ἐν Τριάδι Θεοῦ» (ἔνθ᾿ ἀνωτέρω, στήλη 511).
Φροντιστηριακὴ ἐργασία εἰς τὸ μάθημα τῆς δογματικῆς
τοῦ μαθητοῦ Δ. Μ. τῆς Δ΄ τάξεως τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ λυκείου Πατρῶν,
Πάτραι, ἀπρίλιος 1989.
᾿Ηλεκτρονικὴ στοιχειοθεσία· ῾Αγία Παρασκευὴ ᾿Αττικῆς, δεκέμβριος 1998.
Μορφοποίησις καὶ δημοσίευσις διαδικτυακή· ᾿Αθῆναι, ὀκτώβριος 2018.