᾿Απορίες γιὰ τὸν μῆνα Αὔγουστο
Διονυσίου Ἀνατολικιώτου
δρος φιλοσοφικῆς σχολῆς Ἀθηνῶν,
πτυχιούχου κοινωνικῆς θεολογίας
symbole@mail.com
Παρουσιάζουμε ἐδῶ τὶς κυριώτερες ἐρωτήσεις ἢ παρατηρήσεις ποὺ λάβαμε μὲ ἀφορμὴ τὶς πλούσιες λατρευτικὲς εὐκαιρίες τοῦ αὐγούστου, ἂν καὶ οἱ περισότερες γιορτὲς ἔχουν ἤδη περάσει καὶ πλησιάζουμε στὸ τέλος τοῦ μηνός, διότι ἐνδιαφέρουν πολλοὺς καὶ οἱ ἀπαντήσεις ἀσφαλῶς θὰ χρησιμεύσουν καὶ σὲ ἑπόμενες λατρευτικὲς περιπτώσεις.
1. ῾Η ἀντικατάστασι τοῦ «Εἴδομεν τὸ φῶς τὸ ἀληθινόν»
– Στὴν λειτουργία τῆς Μεταμορφώσεως τὸ τυπικὸ ὁρίζει νὰ ἀντικατασταθῇ τὸ «Εἴδομεν τὸ φῶς» ἀπὸ τὸ ἀπολυτίκιο τῆς ἑορτῆς. Τὸ ἴδιο ἐπίσης ὥριζε καὶ τὴν ἑπόμενη Κυριακὴ 13 αὐγούστου. Στὴν Κοίμησι τῆς Θεοτόκου ὅμως δὲν ὁρίζει τὸ ἀπολυτίκιο ἀλλὰ τὸ «Εἴδομεν τὸ φῶς». Σὲ κάποιον ναὸ στὶς 15 τοῦ μηνὸς ὁ ψάλτης ἀντὶ γιὰ τὸ «Εἴδομεν» ἔψαλε τὸ ἀπολυτίκιο τῆς Κοιμήσεως, καὶ τοῦ ἔγινε παρατήρησι ὅτι ἔκαμε λάθος. Εἶμαι 50 χρονῶν, ψάλλω καὶ ἐγὼ ἐδῶ καὶ πολλὰ χρόνια, καὶ μάλιστα εἶχα πάρει τὸ πτυχίο μου μὲ ἄριστα, ὅμως ἀκόμη καὶ ἐγὼ δὲν ξέρω ἀκριβῶς πότε ἀντικαθίσταται τὸ «Εἴδομεν τὸ φῶς» καὶ πότε ὄχι.
῾Η περίπτωσι ποὺ περιγράφεται μὲ τὴν παραπάνω ἐπισήμανσι εἶναι χαρακτηριστικὴ δυστυχῶς τῆς πλειονότητος ὅσων ἔχουν κάποια ὑπεύθυνη θέσι κατὰ τὴν διεξαγωγὴ τῶν ἱερῶν ἀκολουθιῶν. ῾Υπάρχει ἐπίσημο τυπικὸ τῆς ᾿Εκκλησίας καὶ αὐτὸ εἶναι τὸ Τυπικὸν τῆς Μεγάλης ᾿Εκκλησίας ἢ Τυπικὸν Βιολάκη, ποὺ ἐκδόθηκε στὴν Κωνσταντινούπολι τὸ 1888 καὶ ἀπὸ τότε ἐπανεκδίδεται συνεχῶς μέχρι σήμερα. Δυστυχῶς ὅμως στὶς διάφορες σχολὲς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς τὸ τυπικὸ αὐτὸ δὲν διδάσκεται ποτέ, δὲν προτρέπονται μαθητές, ψάλτες, ναοί, καὶ κληρικοὶ νὰ τὸ ἀγοράζουν καὶ νὰ τὸ χρησιμοποιοῦν, μὲ ἀποτέλεσμα οἱ περισσότεροι νὰ τὸ ἀγνοοῦν, λὲς καὶ εἶναι κανένα ἑπτασφράγιστο μυστικὸ τοῦ κράτους.
Στὸ ἐπίσημο Τυπικὸν ὑπάρχει εἰδικὴ παράγραφος (Προθεωρία §47) ποὺ ἀναφέρει ἀναλυτικὰ ὅσα πρέπει νὰ ξέρῃ κανεὶς γιὰ τὸ «Εἴδομεν τὸ φῶς», καὶ ὅποιος ἐνδιαφέρεται ἂς ἀνατρέξῃ ἐκεῖ, γιὰ νὰ δῇ τὶς λεπτομέρειες. ᾿Εδῶ θὰ ἀναφέρω ἕναν βασικὸ κανόνα, ποὺ εἶναι πολὺ ἁπλὸς καὶ εὐμνημόνευτος καὶ λύνει τὸ 90% τῶν περιπτώσεων, ἀλλὰ δὲν διδάσκεται δυστυχῶς. Τὸ «Εἴδομεν τὸ φῶς» ἀντικαθίσταται μόνον σὲ δεσποτικὲς ἑορτὲς καὶ στὶς ἀποδόσεις τους. Οὔτε σὲ θεομητορικὲς ἑορτὲς οὔτε σὲ μνῆμες ἁγίων.
Ἔτσι στὴν Μεταμόρφωσι ἀντὶ γιὰ τὸ «Εἴδομεν τὸ φῶς» λέγεται τὸ ἀπολυτίκιον τῆς ἑορτῆς. ᾿Εφέτος (2017) ἡ ἑπόμενη Κυριακὴ 13 αὐγούστου συνέπεσε μὲ τὴν ἀπόδοσι τῆς Μεταμορφώσεως, ὁπότε κανονικώτατα ἀντικαταστάθηκε καὶ πάλι τὸ «Εἴδομεν τὸ φῶς» ἀπὸ τὸ ἀπολυτίκιον τῆς ἑορτῆς. ῾Η κοίμησι τῆς Θεοτόκου εἶναι θεομητορικὴ καὶ ὄχι δεσποτικὴ ἑορτή, ὁπότε στὴν λειτουργία ψάλλεται κανονικὰ τὸ «Εἴδομεν τὸ φῶς».
Τόσο ἁπλὰ καὶ εὔκολα εἶναι τὰ πράγματα. Ἂν ὅμως αὐτὰ δὲν διδάσκωνται πουθενά, ἂν τὸ ἐπίσημο Τυπικὸν εἶναι ἄγνωστο γιὰ τοὺς πολλούς, καὶ ἂν γενικῶς ὑπάρχουν τόσο σημαντικὲς καὶ βασικὲς ἐλλείψεις σὲ τόσο ἁπλὰ καὶ εὔκολα θέματα, τότε τί γίνεται μὲ τὰ πραγματικὰ δύσκολα;
Αὐτοῦ τοῦ εἴδους οἱ ἐλλείψεις δὲν ἀντιμετωπίζονται οὔτε μὲ ἄρθρα οὔτε μὲ ἐκπομπὲς οὔτε μὲ ἡμερίδες καὶ σεμινάρια. ᾿Αντιμετωπίζονται μὲ δύο τρόπους, οἱ ὁποῖοι πρέπει νὰ ἐφαρμοστοῦν ταυτόχρονα.
α) Στὰ τμήματα ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς νὰ διδάσκεται ὑποχρεωτικὰ τὸ Τυπικὸν τῆς Μεγάλης ᾿Εκκλησίας ἀπὸ τὸ πρῶτο ἔτος φοιτήσεως μέχρι τὸ τελευταῖο.
β) Οἱ ὑποψήφιοι κληρικοὶ καὶ ψάλτες πρέπει νὰ ἀποκτοῦν πλούσια λειτουργικὴ ἐμπειρία τῶν ἀκολουθιῶν ἑσπερινοῦ, ὄρθρου καὶ λειτουργίας σὲ καθημερινὲς καὶ ἁπλὲς μὴ ἑορτάσιμες ἡμέρες (μὲ τὴν τήρησι –ἐννοεῖται– τοῦ σωστοῦ τυπικοῦ), διότι αὐτὸ ἀκριβῶς λείπει σήμερα. Γιὰ τὶς κυριακές, τὶς γιορτὲς καὶ τὰ πανηγύρια (νομίζουν ὅτι) ξέρουν ὅλοι, ἀλλὰ δὲν ἀντιλαμβανόμαστε ὅτι αὐτοῦ τοῦ εἴδους ἡ γνῶσι εἶναι μισὴ καὶ ἐλλιπής, διότι ἡ λειτουργικὴ ζωὴ εἶναι ἕνα σύνολο. Καὶ νομίζω ὅτι ὑπάρχουν διάφοροι τρόποι, γιὰ νὰ ἀποκτηθῇ μία τέτοια σωστὴ λειτουργικὴ ἐμπειρία.
2. Οἱ εἱρμοὶ στὶς ἀκολουθίες τῶν Παρακλήσεων
– Σὲ κάποιους ἱεροὺς ναοὺς στὶς παρακλήσεις τοῦ 15αυγούστου ψάλλονται καὶ οἱ εἱρμοὶ πρὶν ἀπὸ κάθε ᾠδή, π.χ. «῾Αρματηλάτην Φαραώ». Σὲ κάποιους ἄλλους ναοὺς δὲν ψάλλονται. Ποιό εἶναι τὸ σωστό;
Θὰ ἐπαναλάβω ὅτι ὑπάρχει τὸ ἐπίσημο Τυπικὸν τῆς Μεγάλης ᾿Εκκλησίας (Τ.Μ.Ε.) ἢ Τυπικὸν Βιολάκη, τὸ ὁποῖο ἀποτελεῖ τὴν βάσι τῆς λειτουργικῆς τάξεως. ῾Επομένως τὸ σωστὸ εἶναι αὐτὸ ποὺ ἀναφέρει τὸ Τ.Μ.Ε. (2 αὐγούστου §1, Παράκλησις)· «ψάλλεται ὁ κανὼν τῆς μικρᾶς Παρακλήσεως ἄνευ τῶν εἱρμῶν, ἀλλ᾿ εὐθὺς Ὑπεραγία Θεοτόκε σῶσον ἡμᾶς. Πολλοῖς συνεχόμενος πειρασμοῖς... ἀνὰ 4 τροπάρια ἐν ἑκάστῃ ᾠδῇ».
Ἄρα οἱ παρακλητικοὶ κανόνες τοῦ 15αυγούστου ψάλλονται χωρὶς τοὺς εἱρμούς. Τὰ ὑπόλοιπα δείχνουν ἄγνοια τοῦ τυπικοῦ.
Γενικὰ ὅταν οἱ κανόνες λέγωνται ἐκτὸς ὄρθρου (π.χ. στὸ ἀπόδειπνο, στὸν ἑσπερινό, σὲ λιτανεία, κλπ.), τότε οἱ εἱρμοὶ παραλείπονται. [῾Υπάρχουν κάποιες ἐξαιρέσεις σὲ προεόρτιους κανόνες γιὰ τὸ ἀπόδειπνο, ἀλλὰ τὸ θέμα αὐτὸ εἶναι πέρα ἀπὸ τὴν παροῦσα ἐρώτησι.] Στὸν ὄρθρο ὅμως, ποὺ εἶναι ἡ κανονικὴ θέσι τῶν κανόνων, τότε ὁ εἱρμὸς κάθε ᾠδῆς λέγεται κανονικά. Ἂν στὸν ὄρθρο ὁρίζωνται 2 ἢ 3 κανόνες, τότε σὲ κάθε ᾠδὴ λέγεται ὁ εἱρμὸς μόνον τοῦ πρώτου κανόνος.
Προσοχή! Ἂν σὲ κάποιον ὄρθρο ποῦμε πρῶτα τὸν μικρὸ παρακλητικὸ κανόνα, ὅπως προβλέπει συχνὰ τὸ Τυπικόν, τότε οἱ εἱρμοί του λέγονται κανονικά. Στὶς παρακλήσεις τοῦ 15αυγούστου οἱ εἱρμοὶ παραλείπονται, διότι λέγονται σὲ ἑσπερινὸ ἢ αὐτόνομα καὶ ὄχι στὸν ὄρθρο.
3. ᾿Εγκώμια καὶ χαιρετισμοὶ τῆς Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου
– Ποιά εἶναι ἡ θέσι τῶν «ἐγκωμίων» καὶ τῶν «χαιρετισμῶν» τῆς Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου στὸ τυπικὸ τῆς ἐκκλησίας μας; Πότε πρέπει νὰ ψάλλωνται;
Τὸ ἐπίσημο Τυπικὸν τῆς ἐκκλησίας (Τυπικὸν Βιολάκη) καὶ ὅλα τὰ ἀρχαῖα καὶ μεταγενέστερα τυπικά, χειρόγραφα καὶ ἔντυπα, δὲν προβλέπουν πουθενὰ στὶς διατάξεις τους τὰ «ἐγκώμια» ἢ «μεγαλυνάρια» τῆς Θεοτόκου οὔτε τοὺς «χαιρετισμοὺς τῆς κοιμήσεως». Αὐτὰ εἶναι ὅλα πολὺ νεώτερα ὑμνογραφήματα, ποὺ δὲν ὑπάρχουν στὰ ἐπίσημα λειτουργικὰ βιβλία τῆς ἐκκλησίας μας (Μηναῖα, Παρακλητική, Μ. ῾Ωρολόγιον, κλπ.), πιθανὸν δὲ κάποια ἀπὸ αὐτὰ νὰ ὀφείλουν τὴν ἐμφάνισί τους καὶ σὲ ὄψιμη δυτικὴ ἐπίδρασι.
῾Η ἀλήθεια εἶναι ὅτι τὰ λεγόμενα «ἐγκώμια τῆς Παναγίας» καὶ οἱ «χαιρετισμοὶ τῆς κοιμήσεως» δὲν ἀνήκουν στοὺς ἐπίσημους ὕμνους τῆς ᾿Εκκλησίας, μὲ τοὺς ὁποίους οἱ ἅγιοι πατέρες ὥρισαν ἐδῶ καὶ αἰῶνες νὰ τιμοῦμε αὐτὴν τὴν σημαντικὴ ἑορτή. Γι᾿ αὐτὸ καὶ δὲν ὑπάρχουν στὸ μηναῖο στὴν ἀκολουθία τῆς 15ης Αὐγούστου, οὔτε στὸν ἑσπερινὸ οὔτε στὸν ὄρθρο οὔτε στὰ μεθέορτα.
᾿Απὸ τὴν στιγμὴ ποὺ αὐτὰ τὰ ὑμνογραφήματα δὲν εἶναι καθιερωμένα ἐπισήμως, δὲν ὑπάρχει καὶ σταθερὸ ἐπίσημο κείμενό τους, ἀλλὰ σχεδὸν κάθε περιοχὴ καὶ κάθε μοναστῆρι ἔχουν δικές τους παραλλαγὲς ἀπὸ διάφορους ποιητὲς-διασκευαστές, καὶ κανεὶς δὲν ξέρει ποιά εἶναι τὰ ἀρχικὰ κείμενα. Γιὰ νὰ μὴν πῶ ὅτι κάθε ἐκδότης ἢ κάθε ἰδιοκτήτης διαδικτυακοῦ τόπου ἀνεξέλεγκτα μπορεῖ νὰ δημοσιεύῃ τέτοια κείμενα. Καὶ μπορεῖ αὐτὸ νὰ γίνεται καλόπιστα ἀσφαλῶς καὶ γιὰ λόγους εὐλαβείας, δὲν σημαίνει ὅμως ὅτι γίνεται καὶ μὲ τὸν σωστὸ καὶ ἐνδεδειγμένο τρόπο.
Γιὰ παράδειγμα κάποιος ἐξέφρασε τὴν ἀπορία γιατί οἱ χαιρετισμοὶ τῆς κοιμήσεως δὲν ἔχουν 24 οἴκους(!), ἐνῷ τέτοιο θέμα δὲν ὑφίσταται. Ἔχουν 24 οἴκους, ἐκτὸς ἂν κάποιος ἔχῃ ὑπόψει του κάποια ἔκδοσι ἐλλιπῆ ἢ κάποιο ἄλλο κείμενο μὴ ὡλοκληρωμένο. Ἔχουμε τέτοια προβλήματα μὲ τὰ ἀνεπίσημα ὑμνογραφήματα. Πολλὲς φορὲς ὑπάρχουν σὲ «ἐλλιπεῖς» ἢ ἀντιθέτως σὲ «συμπληρωμένες» μορφὲς καὶ μπορεῖ νὰ περιέχουν ἀλλοιώσεις καὶ λάθη καὶ ἄλλα.
Τὸ φαινόμενο τῶν ἀνεπισήμων ὕμνων γιὰ τὴν ἑορτὴ τῆς Κοιμήσεως εἶναι ἴσως ἀνάλογο μὲ τὶς διάφορες παρακλήσεις ἢ καὶ πλήρεις ἀκολουθίες νεωτέρων ἁγίων, ποὺ ἐπίσης δὲν ὑπάρχουν στὰ ἐπίσημα λειτουργικὰ βιβλία τῆς ἐκκλησίας. ῾Η χρῆσί τους ἐπιτρέπεται ὑπὸ δύο βασικὲς προϋποθέσεις, α) νὰ εἶναι ἀκολουθίες ἐγκεκριμένες ἀπὸ τὴν ἱ. σύνοδο, καὶ β) ἡ χρῆσί τους νὰ περιορίζεται αὐστηρὰ σὲ τοπικὲς ἐκκλησιαστικὲς ἀνάγκες καὶ νὰ μὴ γενικεύεται.
Μὲ αὐτὲς τὶς προϋποθέσεις π.χ. γίνεται σὲ κάποιες τοπικὲς ἐκκλησίες μεγάλη πανήγυρι στὴν μνήμη τοῦ ἁγίου ᾿Ιωάννου τοῦ Καλοκτένους ἢ τοῦ ὁσίου Νικάνορος, ἐνῷ στὶς ὑπόλοιπες ἐκκλησιαστικὲς περιοχὲς οἱ ἀκολουθίες τους εἶναι σχεδὸν ἄγνωστες. ᾿Επίσης ἡ ᾿Εκκλησία ἔχει θεσπίσει νὰ ψάλλωνται ἐναλλὰξ οἱ δύο Παρακλητικοὶ κανόνες τῆς Θεοτόκου κατὰ τὸ 15αύγουστο, ἐνῷ γιὰ κανέναν ἄλλον ἅγιο δὲν ἔχει μία τέτοια ὑποχρεωτικὴ διάταξι. Μόνον στὶς ἑορτὲς τῶν ναῶν ἢ ἰδιωτικῶς ἢ σὲ ἔκτακτες ἄλλες εὐκαιρίες ψάλλονται παρακλήσεις σὲ ἄλλους ἁγίους, ἀλλὰ καὶ πάλι αὐτὸ δὲν ἔχει ὑποχρεωτικὸ χαρακτῆρα.
Τὸ ἴδιο λοιπὸν πρέπει νὰ τηρηθῇ κατ᾿ ἀναλογίαν καὶ στὴν ἑορτὴ τῆς κοιμήσεως γιὰ ὕμνους ποὺ δὲν εἶναι ἐπίσημοι. ῾Η χρῆσί τους πρέπει νὰ παραμείνῃ σὲ αὐστηρὰ τοπικὰ πλαίσια καὶ πάντοτε κατόπιν ἐγκρίσεως τῆς ἁρμόδιας ἐκκλησιαστικῆς ἀρχῆς.
Σ᾿ αὐτὸ τὸ σημεῖο δὲν θὰ ἦταν σωστὸ νὰ ἀποσιωπήσουμε τὸ γεγονὸς ὅτι γιὰ μία τέτοια περίπτωσι ἡ ᾿Εκκλησία σὲ παλαιότερη ἐποχὴ ἔλαβε ἐπίσημα ἀρνητικὴ θέσι. Τὰ λεγόμενα «ἐγκώμια» τῆς Θεοτόκου δὲν γίνονται δεκτὰ ἀπὸ τὸ ἐπίσημο Τυπικὸν τῆς ᾿Εκκλησίας, καὶ μάλιστα μὲ μία ἰδιαίτερα αὐστηρὴ γλῶσσα, ἡ ὁποία ἀσφαλῶς μᾶς κάνει ἐντύπωσι.
Βέβαια δὲν εἶναι ἄγνωστο τὸ φαινόμενο κάποια πράγματα τῆς λειτουργικῆς μας ζωῆς νὰ διατηροῦνται ὡς τοπικὰ ἔθιμα σὲ κάποιο μοναστῆρι ἢ σὲ κάποιο νησί, ἐνῷ τὸ ἐπίσημο τυπικὸ νὰ ὁρίζῃ κάτι διαφορετικό. Καὶ ὅσο μὲν αὐτὲς οἱ διαφοροποιήσεις ἔμεναν σὲ περιωρισμένα πλαίσια καὶ ἀντιμετωπίζονταν ὡς ἐξαιρέσεις, δὲν ὑπῆρχε πρόβλημα. Σήμερα ὅμως μὲ τὰ νέα τεχνολογικὰ μέσα, ποὺ ἀκόμη καὶ ἡ αὐστηρὴ ἰδιωτικὴ ζωὴ τῶν ἀνθρώπων συχνὰ παραβιάζεται καὶ γίνεται δημόσιο θέαμα, εἶναι πολὺ δύσκολο ἢ ἴσως καὶ ἀδύνατο τοπικὲς λειτουργικὲς συνήθειες νὰ παραμείνουν στὴν ἀφάνεια. Πράγματα μέχρι προχθὲς ἄγνωστα, σήμερα ὄχι ἁπλῶς γνωστοποιοῦνται, ἀλλὰ ἐνδεχομένως καὶ διαφημίζονται καὶ προβάλλονται ὑπὲρ τὸ δέον.
Δὲν εἶναι ἐδῶ ὁ κατάλληλος χῶρος, γιὰ νὰ ἐπεκταθοῦμε περισσότερο στὸ θέμα, τὸ ὁποῖο ἴσως εἶναι πολυπλοκώτερο ἀπὸ ὅ,τι φαίνεται ἐκ πρώτης ὄψεως. ᾿Ασφαλῶς ἡ ᾿Εκκλησία στὸ ἄμεσο μέλλον θὰ κληθῇ ἐκ τῶν πραγμάτων νὰ ἀσχοληθῇ μὲ αὐτὸ τὸ φαινόμενο καὶ νὰ βρῇ τὴν χρυσῆ τομή. Μέχρι τότε θέλω μόνο νὰ τονίσω ὅτι τὸ τυπικὸ ὑπάρχει γιὰ νὰ διευκολύνῃ τὴν θεία λατρεία καὶ ὄχι γιὰ νὰ δημιουργῇ ἀφορμὲς ἀντιπαραθέσεων. Τὸ τελευταῖο μόνον ἀρνητικὲς ἐπιπτώσεις ἔχει καὶ βλάπτει σοβαρὰ τὴν λειτουργικὴ καὶ πνευματικὴ ζωή.
«᾿Εκκλησιολόγος», φ. 527, 26/8/2017