EINAI TA «ΔIΠTYXA» ΦΙΛΟΠΑΠΙΚΑ;
Ὅσοι ἔχουν ἐκπληρώσει τὴν στρατιωτικὴ θητεία τους σὲ θέσι σχετικὴ μὲ θέματα προπαγάνδας καὶ κατασκοπείας θὰ γνωρίζουν ἀσφαλῶς ὅτι ὑπάρχει καὶ ἡ λεγόμενη «ἀρνητικὴ προπαγάνδα», ποὺ χρησιμοποιοῦν συχνὰ οἱ κατάσκοποι. δηλαδή, ἐνῷ εἶμαι ἄνθρωπος τοῦ ἐχθροῦ, φροντίζω κατ᾿ ἀρχὰς νὰ παρουσιάζωμαι ὡς ὑπὲρ τοὺς ἄλλους πατριώτης καὶ ἀγωνιστής, καὶ κατόπιν συντάσσω ἕνα κείμενο ἐναντίον τοῦ ἐχθροῦ (τοῦ ὁποίου εἶμαι ὄργανο)· ἢ ἀκόμη καλλίτερα βρίσκω ἕναν πραγματικὸ καὶ ἁγνὸ ἀγωνιστὴ καὶ βάζω αὐτὸν νὰ φαίνεται ὡς συντάκτης τοῦ κειμένου μου. ὅμως στὸ κείμενο αὐτὸ ἀφ᾿ ἑνὸς μὲν τεχνηέντως φροντίζω νὰ ὑποβαθμίζω τὰ ἀρνητικὰ σημεῖα, ἀφ᾿ ἑτέρου δὲ ἀναφέρω τόσο πολλὲς φορὲς τὸ ὄνομα τοῦ ἀντιπάλου, ὥστε ἡ τελικὴ ἐντύπωσι στὸν ἀναγνώστη ἔμμεσα νὰ εἶναι ὑπὲρ τοῦ ἐχθροῦ.
Στὰ χρόνια τῆς ἀκμῆς τῆς χριστιανικῆς ῥωμαϊκῆς αὐτοκρατορίας δροῦσε στὴν βασιλεύουσα ἕνας ἀρχιμανδρίτης, ὁ ὁποῖος ἦταν ἐγκάθετος τοῦ πάπα ῾Ρώμης καὶ προσπαθοῦσε μὲ ὅλες του τὶς δυνάμεις νὰ καταστήσῃ τὴν Κωνσταντινούπολι ὑποχείριο τῆς ῾Ρώμης, ὅπου ἤδη εἶχαν ἐμφανιστῆ πλήρως ἀνεπτυγμένες οἱ γνωστὲς κακοδοξίες τῶν δυτικῶν. γιὰ νὰ ἐπιτύχῃ τὸν σκοπό του ὁ ἀρχιμανδρίτης ἐκεῖνος, παρουσιαζόταν ὡς αὐστηρὰ ὀρθόδοξος καὶ ὑπέρμαχος τῆς ὀρθοδόξου πίστεως, ὥστε νὰ ἐλέγχῃ ἐπὶ κακοδοξίᾳ ἐκείνους τοὺς πατριάρχες ποὺ δὲν ἦσαν ἀρεστοὶ στὸν πάπα Ῥώμης καὶ νὰ ἐπιτυγχάνῃ τὴν ἐκθρόνισί τους.
Στὴν «Θεοδρομία» (τριμηνιαία ἔκδοσι ὀρθοδόξου διδαχῆς, τεῦχος 1 τοῦ η΄ ἔτους, ἰανουάριος-μάρτιος 2006, σ. 1 καὶ σ. 3-11) δημοσιεύεται πρῶτο ἄρθρο τοῦ ἐκδότου πρωτοπρεσβυτέρου Θεοδώρου Ζήση (καθηγητοῦ τῆς θεολογικῆς σχολῆς τοῦ πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης) μὲ τίτλο «Ὁ Φώτης Κόντογλου δὲν ἔχει θέσι στὰ φιλοπαπικὰ “Δίπτυχα”». μεταξὺ ἄλλων στὸ ἄρθρο του ἀναφέρει καὶ τὰ ἑξῆς· «Στὰ “Δίπτυχα” τῆς ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, στὰ ὁποῖα ἀπὸ τοῦ ἔτους 2002 καταχωρίζεται ὡς μεγάλο ἱστορικὸ γεγονὸς ἡ ἐπίσκεψι τοῦ πάπα στὴν Ἀθήνα, δὲν ἔχει καμμία θέσι ὁ Φώτης Κόντογλου» (σ. 4)· «...“τὸ παπικὸ ποδάρι” πάτησε στὸν ἁγιασμένο τόπο τῆς Ὀρθοδόξου Ἑλλάδος καὶ ἐξακολουθεῖ νὰ πατάῃ καὶ νὰ προσβάλλῃ τὶς ὀρθόδοξες συνειδήσεις μὲ τὴν ἀναγραφὴ τῆς ἐπισκέψεως τιμητικὰ κάθε χρόνο στὰ “Δίπτυχα”» (σ. 5-6)· «...[ὁ κ. Ἰ. Ἀθανασόπουλος] δὲν γράφει οὔτε λέξι γιὰ τοὺς ἀγῶνές του [τοῦ Κόντογλου] ἐναντίον τοῦ παπισμοῦ. τί νὰ ἔγραφε ἄλλωστε; ...θὰ προκαλοῦσε πρόβλημα στὴν φιλοπαπικὴ γραμμὴ τῶν “Διπτύχων”, τὰ ὁποῖα ἀμέσως μετὰ τὸ εἰσαγωγικό του σημείωμα στὰ μεγάλα ἱστορικὰ γεγονότα ἀπὸ τῆς γεννήσεως τοῦ Χριστοῦ μέχρι σήμερα περιλαμβάνουν καὶ τὴν ἱστορικὴ ὄντως γιὰ τὸν ἀποστατικό της χαρακτῆρα ἐπίσκεψι τοῦ πάπα στὴν Ἀθήνα τὸν μάιο τοῦ 2001» (σ. 9-10).
Στὸ ἴδιο τεῦχος (σ. 158-160) δημοσιεύεται ἐπιστολὴ μὲ ἡμερομηνία «Πάτρα 10.01.2006» τοῦ φοιτητοῦ παιδαγωγικῆς Νικολάου Ἀντωνοπούλου, ὁ ὁποῖος ἀναφέρεται στὸ ἴδιο θέμα καὶ διαπιστώνει ἀντίφασι στὰ Δίπτυχα τοῦ ἔτους 2006, διότι ἀφ᾿ ἑνὸς μὲν «ἀφιερώνονται στὸ πρόσωπο τοῦ Φωτίου Κόντογλου», ἀφ᾿ ἑτέρου δὲ «ὁ ἀναγνώστης διαβάζει στὸν ἱστορικὸ πίνακα ὡς ἱστορικὸ γεγονὸς καταγεγραμμένο τὴν ἐπίσκεψι τοῦ πάπα στὴν Ἀθήνα... ὡσὰν ὁ “Ἁγιώτατος!” κύριος Ἰωάννης-Παῦλος νὰ εἶχε δυνατότητα σωτηρίας... καὶ νὰ εἶχε ἱερωσύνη...» (σ. 158).
Ἔχω τὴν γνώμη ὅτι τὸ 99% τῶν ἀναγνωστῶν τῶν Διπτύχων ἀγνοεῖ (ἢ ἀγνοοῦσε μέχρι τὴν δημοσίευσι τῶν ἀνωτέρω, ἐνδεχομένως δὲ καὶ ἄλλων σχετικῶν, κειμένων) ὅτι σὲ κάποια σελίδα τους ἀναγράφεται ἡ πραγματοποιηθεῖσα τὸ 2001 ἐπίσκεψι στὴν Ἑλλάδα ὑπὸ τοῦ τότε πάπα ῾Ρώμης. οἱ περισσότεροι κληρικοὶ καὶ ψάλται, ποὺ χρησιμοποιοῦν καθημερινῶς τὰ Δίπτυχα, τρίβουν τὰ μάτια τους μὲ ἀπορία καὶ προσπαθοῦν νὰ ἀνακαλύψουν τὴν «φιλοπαπικὴ γραμμὴ» τῶν Διπτύχων, διότι ἡ ἐπίσκεψι τοῦ πάπα ῾Ρώμης σημειώνεται ἁπλῶς ὡς ἱστορικὸ γεγονός, σὲ μία ἀράδα καὶ μὲ μικρὰ γράμματα, χωρὶς κάποια ἄλλη τιμητικὴ λέξι ἢ ἀναφορά, χωρὶς κρίσεις καὶ ἑρμηνεῖες. φρόντισαν ὅμως ἄλλοι –θέλω νὰ πιστεύω ἀνεπιγνώστως– νὰ ἀναπληρώσουν τὴν ἔλλειψι αὐτὴ τῶν Διπτύχων καὶ νὰ προβάλουν καὶ νὰ τονίσουν ἐκεῖνο ποὺ δὲν προβάλλουν τὰ ἴδια τὰ Δίπτυχα. ὁ ἀναγνώστης ἂς κρίνῃ ποιοί πραγματικὰ ἐργάζονται φιλοπαπικῶς.
Στὸν ἱστορικὸ πίνακα τῶν Διπτύχων σημειώνονται μεταξὺ ἄλλων οἱ διῶκται αὐτοκράτορες τῶν πρώτων αἰώνων τοῦ χριστιανισμοῦ, ἡ ἅλωσις τῆς Κωνσταντινουπόλεως καὶ τῆς Τραπεζοῦντος ὑπὸ τῶν Τούρκων (1453 καὶ 1461), ἡ μεταρρύθμισις τοῦ Λουθήρου (1517), οἱ βαλκανικοὶ καὶ οἱ παγκόσμιοι πόλεμοι, ἡ μικρασιατικὴ καταστροφή, ἡ τραγῳδία τῆς Κύπρου. σημειώνονται ἐπίσης γεγονότα ποὺ δὲν εἶναι οὔτε ἐκκλησιαστικὰ οὔτε ἐθνικά· ἡ ἐφεύρεσις τῆς τυπογραφίας (1440), ἡ γαλλικὴ ἐπανάστασις (1789), ἡ διάσπασις τοῦ ἀτόμου (1945). μήπως ἡ ἀναγραφὴ τῶν ἀρχαίων διωκτῶν ἢ τῶν διαφόρων πολεμικῶν γεγονότων εἶναι αὐτόχρημα καὶ τιμητικὴ ἢ σημαίνει ὅτι τὰ Δίπτυχα ἔχουν γραμμὴ φιλικὴ πρὸς τοὺς δημίους τῶν Χριστιανῶν ἢ ὅτι ἔχουν φιλοπόλεμη γραμμή; ἢ μήπως ὑπονοεῖται ὅτι οἱ διῶκται τοῦ χριστιανισμοῦ ἀπέκτησαν καὶ τὴν δυνατότητα τῆς σωτηρίας; αὐτοῦ τοῦ εἴδους τὰ βεβιασμένα συμπεράσματα δείχνουν, νομίζω, ἀπουσία κριτικῆς σκέψεως καὶ ἔλλειψι σοβαρότητος· προφανῶς δέ, ἂν κάποιοι σοβαροὶ καὶ ἐχέφρονες ἄνθρωποι πρὸς στιγμὴν δέχτηκαν ἢ ἐξέφρασαν τέτοιες σκέψεις, μᾶλλον θὰ παρασύρθηκαν ἀπὸ τρίτους.
Ἀφ᾿ ἑτέρου ὅλοι διαβάζουν καὶ βλέπουν τὶς 14 σελίδες-ἀφιέρωμα τῶν Διπτύχων στὸν Κόντογλου (8 σελίδες βιογραφικὰ καὶ οἱ ὑπόλοιπες μὲ εἰκόνες τοῦ Κόντογλου), καὶ μεταξὺ ἄλλων διαβάζουν στὸ κείμενο τοῦ θεολόγου καὶ φιλολόγου Ἰωάννου Φ. Ἀθανασοπούλου ὅτι «ὁ Κόντογλου ὡς ἁγιογράφος εἶχε νὰ ἀντιμετωπίσῃ μία κακῶς νοουμένη παράδοσι δυτικότροπης θρησκευτικῆς ζωγραφικῆς, ξένης πρὸς τὸ ἑλληνορθόδοξο αἰσθητήριο καὶ ἄσχετης πρὸς τὴν θεολογία τῆς ὀρθοδοξίας... γι᾿ αὐτὸ καὶ ἀγωνίστηκε μὲ σθένος καὶ ὑπῆρξεν ἀσυμβίβαστος ἔναντι ἐκείνων οἱ ὁποῖοι προσπαθοῦσαν μὲ τὶς νεωτεριστικὲς εἰκονογραφικές τους συνθέσεις νὰ νοθεύσουν τὴν ὀρθόδοξη ἑλληνικὴ ψυχή» (Δίπτυχα 2006, σ. ιγ΄).
Ἀλλὰ ἂν στὰ Δίπτυχα ὑπάρχει μία σύντομη ἱστορικὴ ἀναφορὰ τῆς ἐπισκέψεως τοῦ πάπα ῾Ρώμης, ἀποσιωπᾶται ὅτι στὸν ἴδιο ἱστορικὸ πίνακα ἀναγράφονται καὶ τὰ ἑξῆς·
1054. Τὸ σχίσμα τῆς δυτικῆς ἐκκλησίας.
1099. Ἡ ἅλωσις τῆς Ἰερουσαλὴμ ὑπὸ τῶν σταυροφόρων.
1204. Ἡ ἅλωσις τῆς Κωνσταντινουπόλεως ὑπὸ τῶν σταυροφόρων.
Ἐπίσης στὸ ἁγιολόγιον τοῦ κανοναρίου τῶν Διπτύχων ἀναγράφεται·
13 Ἀπριλίου. «Ἐπέτειος τῆς ἀποφράδος ἡμέρας τῆς ὑπὸ τῶν Φράγγων γενομένης ἁλώσεως τῆς Κωνσταντινουπόλεως (13 ᾿Απριλίου 1204)».
19 Μαΐου. «13 ὁσιομαρτύρων μοναχῶν τῆς μονῆς Παναγίας Καντάρας Κύπρου τῶν καέντων ἐν Λευκωσίᾳ ὑπὸ τῶν Φράγγων λατινοδόξων (†1231)».
Αὐτὰ δὲν τὰ ἐπρόσεξαν;
Καὶ ἀφοῦ τόσος λόγος γίνεται, ὡς μὴ ὤφελε, γι᾿ αὐτὸ τὸ θέμα, ἂς διευκρινισθῇ καὶ ἕνα ἀκόμη σημεῖο, τὸ ὁποῖο εἶναι δυνατὸν κάποιοι νὰ παρεξηγήσουν. ἀναφέρεται ὁ πάπας ῾Ρώμης μὲ τὸν τίτλο «ἡ αὐτοῦ ἁγιότης». ἡ χρῆσις αὐτοῦ τοῦ τίτλου σὲ ὀρθόδοξα ἐπίσημα ἢ ἀνεπίσημα ἐκκλησιαστικὰ κείμενα μὴ δογματικοῦ χαρακτῆρος δὲν ἀπαγορεύεται οὔτε ὑπονοεῖ κάποια δογματικὴ παρέκκλισι ἀπὸ τὴν ὀρθόδοξη γραμμή. πρόκειται ἁπλῶς γιὰ ἕναν ἱστορικὸ τίτλο τιμῆς, ὅπως ἀκριβῶς καὶ διάφορα πολιτικὰ πρόσωπα προσφωνοῦνται ἐξοχώτατοι, ἐντιμότατοι, ἀξιότιμοι καὶ λοιπά. ἔτσι προσφωνεῖται ὁ πάπας ῾Ρώμης ἀπὸ τοὺς πρέσβεις ὅλων τῶν χωρῶν τοῦ κόσμου, ἀνεξαρτήτως ὅτι πολλὲς χῶρες δὲν εἶναι κἂν χριστιανικὲς οὔτε βεβαίως ἀναγνωρίζουν οὔτε παραδέχονται τὶς θεωρίες τῆς δυτικῆς ἐκκλησίας. κατὰ τὴν ἴδια τακτική, πολιτικοὶ καὶ θρησκευτικοὶ παράγοντες διαφόρων λαῶν καὶ χωρῶν, ἀκόμη καὶ ἂν εἶναι ἐχθρικὰ διακείμενοι πρὸς τὴν ἐκκλησία, ἐπίσης προσφωνοῦν τοὺς δικούς μας ὀρθοδόξους ἀρχηγοὺς τῶν ἐκκλησιῶν καὶ τοὺς λοιποὺς ἀρχιερεῖς μακαριωτάτους καὶ σεβασμιωτάτους καὶ πανιερωτάτους. τὸ 1438, δηλαδὴ 400 ὁλόκληρα χρόνια μετὰ τὸ τελικὸ σχίσμα τῶν ἐκκλησιῶν, ὁ ἄτλας τῆς ὀρθοδοξίας, ὁ ἅγιος Μᾶρκος ὁ Εὐγενικός, κατὰ τὴν ἔναρξι τῶν ἐργασιῶν τῆς ψευδοσυνόδου Φερράρας-Φλωρεντίας ἀπευθύνεται πρὸς τὸν πάπα ῾Ρώμης, καὶ ἐνῷ ἐλέγχει τὶς κακοδοξίες τῶν δυτικῶν, διπλωματικῶς προσφωνεῖ τὸν πάπα μὲ τὶς ἑξῆς φράσεις· «ἁγιώτατε πάτερ» –δύο φορές– (ἁγιώτατο ὀνομάζει ἐπίσης καὶ τὸν οἰκουμενικὸ πατριάρχη), «μακαριώτατε πάτερ», «ἡ σὴ τελειότης»· ἐπίσης παρουσιάζει τὴν ἀντιπροσωπεία τῶν ὀρθοδόξων (κληρικοὺς καὶ λαϊκοὺς) ὡς «τέκνα τοῦ πάπα ῾Ρώμης», ἀναφέρει ὅτι ἡ δυτικὴ ἐκκλησία εἶναι «μέλος τοῦ δεσποτικοῦ σώματος», ἐνῷ –στὸ ἴδιο πάντα κείμενο– μιλῶντας γενικῶς γιὰ τοὺς δυτικοὺς κάνει λόγο γιὰ χριστιανοὺς «τοῦ αὐτοῦ Χριστοῦ καὶ τῆς αὐτῆς πίστεως» μὲ τοὺς ἀνατολικούς. καὶ ὅσοι ἐνδιαφέρονται περισσότερο γι᾿ αὐτὴν τὴν τακτικὴ τῶν ἁγίων τοῦ Θεοῦ, ἂς ῥήξουν μιὰ ματιὰ καὶ στὶς ἐπιστολὲς τοῦ ἁγίου Νεκταρίου Πενταπόλεως καὶ ἂς δοῦν πῶς ὁ ἴδιος προσφωνοῦσε τοὺς ῥωμαιοκαθολικοὺς (κυρίως) καὶ προτεστάντες κληρικοὺς καὶ καθηγητές, μὲ τοὺς ὁποίους εἶχε ἀλληλογραφία.
Εἶναι ἰδιαίτερα βαρὺ καὶ ἄστοχο τὸ νὰ χαρακτηρίσῃ κανεὶς φιλοπαπικὰ τὰ Δίπτυχα τῆς ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, διότι δὲν εἶναι τὸ ἀτομικὸ ἔργο ἑνὸς προσώπου ἢ μιᾶς ὁμάδος προσώπων, ἀλλὰ ἔργο ὅλης τῆς ὀρθοδόξου ἐκκλησίας. τὰ Δίπτυχα ἐκδίδονται κατ᾿ ἔτος ἀπὸ τὴν «Ἀποστολικὴ Διακονία τῆς ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος» ὑπὸ τὴν ἐπιμέλεια καὶ ἐπίβλεψι τῆς «συνοδικῆς ὑποεπιτροπῆς ἐπὶ τῆς ἐκδόσεως τῶν Διπτύχων». πρόεδρος τῆς ὑποεπιτροπῆς κάθε χρόνο ὁρίζεται ἕνας ἐκ τῶν συνοδικῶν μητροπολιτῶν. οὔτε ἡ ὑποεπιτροπὴ οὔτε ὁ πρόεδρος αὐτῆς κάνουν ὅ,τι θέλουν, ἀλλὰ ἀκολουθοῦν τὶς σχετικὲς ἀποφάσεις καὶ ὁδηγίες τῆς συνόδου ἀπὸ τότε ποὺ πρωτοεκδόθηκαν τὰ Δίπτυχα τὸ 1954 (ὡς ἡμερολόγιον τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος) μέχρι σήμερα. ἡ ἔκδοσι εἶναι ἰδιαιτέρως δύσκολη καὶ σημαντική, ὄχι μόνον διότι περιέχει τὸ τυπικὸ ὅλων τῶν ἡμερῶν τοῦ ἔτους, παρουσιάζει τὴν διοικητικὴ διάρθρωσι ὅλων τῶν μητροπόλεων τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, καὶ πηγαίνει σὲ κάθε ἐνορία καὶ σὲ κάθε χωριὸ τῆς χώρας μας, ἀλλὰ καὶ διότι παρουσιάζεται ἡ διοικητικὴ δομὴ ὅλων τῶν ὑπολοίπων ὀρθοδόξων ἐκκλησιῶν ἀνὰ τὴν οἰκουμένη, φτάνει σὲ κάθε ὀρθόδοξη ἐκκλησιαστικὴ διοίκησι ἐκτὸς Ἑλλάδος, χρησιμοποιεῖται ἀπὸ πολλὲς δημόσιες ὑπηρεσίες καὶ ἰδιωτικὲς ἑταιρεῖες, σὲ κάθε σχεδὸν ἑλληνικὴ πρεσβεία τοῦ ἐξωτερικοῦ καὶ σὲ πολλὲς πρεσβεῖες ξένων χωρῶν, ἐνῷ τὴν ἔκδοσι αὐτὴ συμβουλεύονται ἐπίσης καὶ πολλὲς ἑτερόδοξες «ἐκκλησίες» καὶ ἄλλες ὠργανωμένες θρησκεῖες. εἶναι δηλαδὴ τὰ Δίπτυχα μία ἔκδοσι πανελληνίου, πανορθοδόξου καὶ παγκοσμίου ἐμβελείας.
Τὰ Δίπτυχα ἑπομένως δὲν ἀνήκουν μόνον στὸν ἀρχιεπίσκοπο ἢ σὲ μία ὁμάδα ὀλίγων μητροπολιτῶν ἢ ἄλλων ἐκκλησιαστικῶν παραγόντων. ὅλες οἱ μητροπόλεις καὶ ὅλοι οἱ κληρικοὶ τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος συμμετέχουν σ᾿ αὐτά. εἶναι ὅλοι τους φιλοπαπικοί; ὅλοι οἱ ἐν Ἑλλάδι μητροπολῖται ἀποστέλλουν τὰ διοικητικὰ στοιχεῖα τῶν ἐπαρχιῶν τους στὰ Δίπτυχα. εἶναι ὅλοι τους φιλοπαπικοί; τὸ πατριαρχεῖον τῆς ῾Ρωσίας κάθε χρόνο πρῶτο ἀπ᾿ ὅλες τὶς ἐκκλησίες τοῦ ἐξωτερικοῦ στέλνει τὰ διοικητικά του στοιχεῖα γιὰ τὰ Δίπτυχα. εἶναι κι αὐτὸ φιλοπαπικό; ὅλα τὰ ὀρθόδοξα πατριαρχεῖα καὶ ὅλες οἱ αὐτοκέφαλες ὀρθόδοξες ἐκκλησίες συμμετέχουν στὴν σύνταξι τῶν Διπτύχων ἀποστέλλοντας σχετικὸ πληροφοριακὸ ὑλικό. εἶναι σύμπασα ἡ ὀρθόδοξος ἐκκλησία φιλοπαπική;
Ἑπομένως ὅταν κάποιος λέγῃ γενικῶς καὶ ἀορίστως ὅτι τὰ Δίπτυχα εἶναι φιλοπαπικά, εἶναι σὰν νὰ κατηγορῇ γενικῶς ὅλη τὴν ἐκκλησία. θὰ πρέπει λοιπὸν ὅσοι ὑπέπεσαν –θέλω νὰ πιστεύω ἀσυναίσθητα καὶ ἀθέλητα– στὸ ὀλίσθημα νὰ δημιουργήσουν μία τέτοια ἐσφαλμένη ἐντύπωσι στὸ εὐρὺ κοινό, νὰ ἀνακαλέσουν τοὺς ἄστοχους χαρακτηρισμούς τους καὶ νὰ ἀποκαταστήσουν τὴν ἀλήθεια.
Καλοκαῖρι 2006
Διονύσιος Μπιλάλης Ἀνατολικιώτης
ἐπιμελητὴς τῶν Διπτύχων τῆς ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος
(Τὸ ἀνωτέρω κείμενο ἀπεστάλη σὲ ὀρθόδοξα χριστιανικὰ ἔντυπα – «Θεοδρομία», «Ὀρθόδοξος Τύπος» καὶ ἀλλοῦ– ἀπὸ τὸ καλοκαῖρι τοῦ 2006. δημοσιεύτηκε στὴν «Θεοδρομία», τεῦχος 3 τοῦ ἔτους Η΄, ἰούλιος-σεπτέμβριος 2006, σελ. 411-416, τὸ ὁποῖον κυκλοφόρησε κατὰ τὸν δεκέμβριο τοῦ 2006)