«῾Ιστορική ἐπισκόπησις» Γ. Παπαδοπούλου

[Dionysios]

Βιογραφικὰ στοιχεῖα περιεχόμενα εἰς τὸ ἔργον τοῦ Γεωργίου Παπαδοπούλου, μεγάλου πρωτεκδίκου τῆς Μεγάλης τοῦ Χριστοῦ ᾿Εκκλησίας, «῾Ιστορικὴ ἐπισκόπησις τῆς βυζαντινῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς ἀπὸ τῶν ἀποστολικῶν χρόνων μέχρι τῶν καθ᾿ ἡμᾶς» (1-1900 μ.Χ). α΄ ἔκδοσις ᾿Αθῆναι 1904, β΄ ἔκδοσις (ἐπανέκδοσις) ἐκδόσεις «Τέρτιος», Κατερίνη Μάρτιος 1990, γ΄ ἔκδοσις ᾿Ιούνιος 2002. διαδικτυακὴ πηγὴ κειμένου http://www.myriobiblos.gr/texts/greek/p ... music.html.

Τὰ κείμενα παρατίθενται ἀρχικῶς σὲ μονοτονικὴ μορφή, ὅπως εἶναι δηλαδὴ στὴν πηγὴ ἀπὸ ὅπου λαμβάνονται, καὶ σταδιακῶς θὰ πολυτονίζωνται. ὁ πολυτονιμσὸς θὰ γίνεται μὲ εἰδικὸ αὒτόματο πρόγραμμα, γι᾿ αὐτὸ καὶ εἶναι βέβαιο ὅτι θὰ ὑπάρχουν ἀρκετὰ λάθη. ὅποιος θέλει καὶ μπορεῖ νὰ βοηθήσῃ στὴν διόρθωσι, ὰς ἀντιγράφῃ ἕνα τμῆμα τοῦ κειμένου στὸ word|, ἂς τὸ διορθώνῃ καὶ ὰς μοῦ τὸ στέλνῃ μὲ προσωπικὸ μήνυμα ἢ στὴν δ.η.α (διεύθυνσι ἠλεκτρονικῆς ἀλληλογραφίας) τῆς Συμβολῆς.

[Dionysios]

Γεώργιος Παπαδόπουλος

Ἱστορικὴ ἐπισκόπησις τῆς βυζαντινῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς ἀπὸ τῶν ἀποστολικῶν χρόνων μέχρι τῶν κάθ΄ ἠμᾶς (1-1900 μ.Χ)

Ἀθῆναι 1904


ΠΕΡΙΟΔΟΣ Α'

ΑΠO ΤΩΝ ΑΠΟΣΤΟΛΙΚΩΝ ΧΡΟΝΩΝ ΜΕΧΡΙ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ (1-323)


Οἱ πρῶτοι μελωδοὶ καὶ ὑμνογράφοι τῆς Ἐκκλησίας.

Ἡ τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησία κατὰ τοὺς πρώτους αἰώνας, τοῦ Χριστιανισμοῦ ἀνέδειξεν οὐκ ὀλίγους μελωδοὺς καὶ ὑμνογράφους, oίτινες ἐποίησαν καὶ ἄσματα ἔμμετρα καὶ ὠδᾶς λίαν ἐκφραστικας τοῦ εὐαγγελικοῦ πνεύματος. Τὸ μελοποιεὶν κατὰ τοὺς πρώτους αἰώνας ἣν ἴδιον του ἀνωτάτου κλήρου, διὸ καὶ ὡς μελοποιοὶ ἀναφέρονται oι ἀνώτατοί της Ἐκκλησίας ἱεράρχαι.

......................................................................

Ἰγνάτιος ὁ Θεοφόρος, ὑπῆρξε μαθητὴς Ἰωάννου τοῦ Θεολόγου, ἐποίμανε τὴν Ἐκκλησίαν Ἀντιοχείας ἔτη 32, ἀπέθανε δὲ μαρτυρικῶς κατὰ τᾶς ἀρχὰς τοῦ Β' αἰῶνος. Ὁ ἀποστολικὸς οὖτος πατὴρ εἰσήγαγεν εἰς τὴν Ἐκκλησίαν τὴν Ἀντίφωνον ψαλμωδίαν καὶ τοὺς δυὸ χορούς. Ὀπόσην δὲ ἀγάπην ἠσθάνετο πρὸς τὴν Μουσικήν, καταδείκνυται ἐκ τὲ τῆς πρὸς Ἐφεσίους ἐπιστολῆς αὐτοῦ, δι’ἧς προτρέπει τοὺς πρεσβυτέρους ἴνα ἐν ὁμονοίᾳ καὶ ἀληθει ἀγάπη ὑμνώσι τὸν Ἰησοῦν Χριστόν, ψάλλοντες ὁμοθύμως διὰ μιᾶς μόνης φωνῆς, καὶ ἐκ τῆς πρὸς Ρωμαίους, ἐν ᾑ παραινεῖ τοὺς πιστοὺς ἴνα σχηματίσωσι μουσικοὺς χοροὺς καὶ ὑμνώσιν ἐν εἰρήνῃ καὶ ὁμονοία τὸν Θεόν.

Πολύκαρπος Σμύρνης ἐπίσκοπος, προεχειρίσθη ὑπὸ Ἰωάννου τοῦ Θεολόγου, ἀπέθανε δὲ τὸν μαρτυρικὸν θάνατον τῷ 169. Καταλέγεται ἐν τοὶς μελωδοὶς τῆς Ἐκκλησίας. Ἰουστίνος ὁ Φιλόσοφος καὶ μάρτυς ἔζησε τὸν Β' αἰώνα. Μεταξὺ τῶν πολλῶν καὶ διαφόρων συγγραμμάτων αὐτοῦ συνέταξε, κατὰ τὴν μαρτυρίαν τοῦ πατριάρχου Φωτίου, καὶ βιβλίον ἀπολεσθὲν καλούμενον «Ψάλτης», ἐν τῷ ὁποίῳ περιείχετο πιθανῶς σύνοψις ὕμνων χριστιανικῶν, συντεταγμένων ἴνα ψάλλωνται καθ’ὠρισμένας ὥρας ἐν τὴ λειτουργία πρὸς δόξαν τοῦ ὀνόματος τοῦ Χριστοῦ, καὶ ὁδηγίαι περὶ τοῦ πὼς καὶ κατὰ ποὶαν τάξιν ἔδει νὰ ψάλλωνται οἱ ὕμνοι oύτoι εἰς τᾶς κοινᾶς συνάξεις. Τὴν ἔλλειψιν τοῦ ἀπολεσθέντος «Ψάλτου» ἀναπληροὶ ἐν τισιν ἡ Ἀπολογία ὑπὲρ τῶν Χριστιανῶν ἔνθα περιγράφονται ἐν μέρει αἳ ἱεροτελεστίαι τοῦ Β΄ αἰῶνος. Ἐν τὴ Β' αὐτοῦ Ἀπολογία ὁμιλεῖ περὶ τῶν ψαλλομένων ὕμνων καὶ τῆς ἰδιότητος αὐτῶν. Ἐν γένει ἐκ τῶν Ἀπολογιῶν τοῦ Ἰουστίνου μανθάνομεν ὅτι ἡ λειτουργία κατὰ τὸν Β' αἰώνα ἐτελεῖτο μετὰ ψαλμῶν καὶ ὕμνων.

Εἰρηναῖος (+ 140-202) μαθητὴς Πολυκάρπου τοῦ Σμύρνης, διετέλεσεν ἐπίσκοπός της ἐν Γαλλίᾳ Ἐκκλησίας τοῦ Λουγδούνου. Καταλέγεται τὸ ὄνομα αὐτοῦ εἰς τὴν σειρὰν τῶν μελωδῶν τῆς Ἐκκλησίας.

Κλήμης ὁ Ἀλεξανδρεύς, γεννηθεῖς κατὰ τὸν Β' αἰώνα ἐτελεύτησε τῷ 220 μ.Χ. Ἐποίησεν ἀσματικᾶς ὠδᾶς καὶ ὕμνους• προτρέπει δὲ τοὺς Χοιστιανοὺς ἴνα μεταχειρίζωνται μουσικὴν κοσμίαν καὶ ταπεινὴν καὶ οὐχὶ τὴν ἔκλυτον, ἥτις διὰ τῶν ἑλιγμῶν τῆς φωνῆς ὠθεῖ ἠμας εἰς βίον μαλθακόν.

Ἰππόλυτος, γεννηθεῖς κατὰ τὸν Β' αἰώνα ἐτελεύτησε μαρτυρικῶς τῷ 250 μ.Χ. Ἔγραμε διαφόρους ὕμνους κατὰ τῶν συγχρόνων αἱρετικῶν πρὸς δόξαν τοῦ Κυρίου ἠμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, ἀλλὰ δυστυχῶς ἀπωλέσθησαν. Ὠσαύτως συνέταξεν ὠδᾶς εἰς πάσαν τὴν Γραφήν.

Ὠριγένης (+ 185-254) ὁ πολυμαθέστατος τῆς Ἐκκλησίας διδάσκαλος, ἐποίησεν ὕμνους κατὰ τῶν αἵρετικων.

Γάϊος, πρεσβύτερος Ρώμης, ἤκμασε περὶ τὰ τέλη τοῦ Β' μ.Χ. αἰῶνος. Κατὰ τὴν μαρτυρίαν τοῦ ἱστοριογράφου Εὐσεβίου, ὁ Γάϊος ἔγραψεν ὅτι διὰ τῶν ἐν χρήσει ἐν τὴ ἀρχαία Ἐκκλησία ὕμνων ὑμνολογεῖτο ἡ θεότης τοῦ Υἱοῦ τοῦ Θεοῦ, προσέτι δέ, καὶ ὅτι oι ὕμνοι οὗτοι ἐπιδοκιμαζόμενοι ὑπὸ τῆς Ἐκκλησίας ἐνεγράφοντο εἰς τὰ ἐπὶ τούτω βιβλία.

Γρηγόριος ὁ θαυματουργός, γενόμενος τῆς ἐαυτοῦ πατρίδος Νεοκαισαρείας ἐπίσκοπος. Θωρεῖται ὁ θεμελιωτὴς τῶν τύπων τῆς λειτουργίας• ἐκανόνισε δὲ ὅπως τὸ ποίμνιον αὐτoὺ ἑορτάζη τᾶς ἡμέρας τῶν μαρτύρων μετὰ πομπῶν καὶ πνευματικῶν ὠδῶν. Ἐτελεύτησε τῷ 250 μ.Χ..

Ἀνατόλιος ἐπίσκοπος Λαοδικείας (+270-282) ἐκ τῶν ἀρχαιοτάτων ποιητῶν τῶν Τροπαρίων, ἐκ τῶν ὁποίων οὐκ ὀλίγα δεκτὰ ἐγένοντο ἐν τοὶς κανονικοὶς βιβλίοις τῆς Ἐκκλησίας.

Ἀθηνογένης ἐπίσκοπός της ἐν Καππαδοκίᾳ Σεβαστείας, ἀπέθανε τῷ 290. Ἐπὶ τῶν διωγμῶν διῆγε τὸν βίoν μετὰ τῶν μαθητῶν αὐτοῦ ἐν τὴ ἐρήμω, ἔνθα ἠσκεῖτο ἐν νηστείαις, προσευχαις καὶ ψαλμωδίαις.

Νέπως ἐπίσκοπος Πενταπόλεως, ἔζησε περὶ τὰ μέσα τοῦ Γ' μ.Χ. αἰῶνος. Ἐποίησε πολλοὺς ὕμνους προσφιλεῖς τοὶς Χριστιανοὶς τῶν τότε χρόνων, ψαλλομένους οὐ μόνον ἐντὸς τῆς περιφερείας τῆς ἐπισκοπῆς Πενταπόλεως, ἀλλὰ καὶ ἐκτὸς αὐτῆς. Ἀντέστη κατὰ τῶν κακοδόξων ὕμνων τοῦ ἐν Ἀφρικῇ αἱρετικοῦ Οὐαλεντίνου, καὶ κατὰ τοῦ Αἰγυπτίου Ἱέρακος, τοῦ μὴ παραδεχομένου τὴν ἀνάστασιν τῶν νεκρῶν, ποιήσας ὕμνους ὀρθοδόξους, μὴ σωζομένους.

[Dionysios]

ΠΕΡΙΟΔΟΣ Β'

ΑΠΟ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΜΕΧΡΙ ΤΟΥ ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΥ (323 -700 π.Χ.)


Οἱ ἀπὸ τοῦ Δ' αἰῶνος μέχρι τοῦ ἱεροῦ Δαμασκηνοῦ ὑμνογράφοι καὶ μελοποιοί.

Μεθόδιος ὁ Πατάρων ἐπίκοπος, καρατομηθεῖς ἀρχομένου τοῦ Δ' αἰῶνος. Ἐποίησε διαφόρους ὕμνους κατὰ τῶν αἱρετικῶν, προσέτι δὲ καὶ τὸν Ἰιαρθένιον ὕμνον ὡς ψαλλόμενον ὑπὸ παρθένων πρὸς τὸν Χριστὸν ὡς εἰς Θεόν, σωζόμενον ἄχρι τοῦδε.

Εὐσέβιος ὁ Παμφίλου (+ 261-340), ὁ πατὴρ τῆς Ἐκκλησιαστικῆς ἱστορίας, πρῶτος συλλέξας εἰς ἐν ὄλον ἐπιστημονικῶς τὰ χρονικὰ τῶν τριῶν πρώτων αἰώνων τοῦ Χριστιανισμοῦ, καὶ ἐκ τῶν κορυφαίων μελωδῶν τῆς Ἐκκλησίας.

Ἀθανάσιος ὁ Μέγας γεννηθεῖς ἐν Ἀλεξανδρείᾳ τῷ 296, ἐγένετο ἐπίσκοπος τῷ 326 καὶ ἀπέθανε τῷ 374. Γράφει πολλὰ καὶ χρήσιμα περὶ τῆς δυνάμεως καὶ σημασίας τῆς ψαλμωδίας ἐν τὴ βίβλω αὐτοῦ τὴ ἐπιγραφομένη «Περὶ ψαλμῶν εἰς Μαρκελλίνον». Ὁ θεῖος Ἀθανάσιος κατὰ τοὺς κριτικοὺς μετέσχε καὶ τοῦ σχηματισμοῦ τῆς λειτουργίας τῶν Προηγιασμένων.

Κύριλλος ὁ Ἱεροσολύμων, ὁ διὰ ψηφίσματος τῆς Β' Οἰκουμενικῆς Συνόδου ἀναδειχθεῖς ἐπίσκοπός της πατρίδος αὐτοῦ Ἱεροσολύμων τῷ 350. Ἐποίησε διαφόρους ὀρθοδόξους ὕμνους κατὰ τῶν Ἀρειανῶν, μὴ σωζομένους.

Ἰλάριος ὁ Πικτώνων ἐπίσκοπος (300-367), εἰργάσθη γενναίως κατὰ τῶν Ἀρειανῶν ἐν τὴ Δύσει. Θεωρεῖται ἐκ τῶν πρώτων μελωδῶν τῆς Δυτικῆς Ἐκκλησίας, διαδεξάμενος τὸν Λακτάντιον (303).

Φάβιος Μάριος Βικτωρίνος ὁ ἱερομάρτυς, Πεταβίων ἐπίσκοπος (362), γράψας δὲ καὶ λαμπροὺς ὕμνους.

Ἐπιφάνιος ὁ Κύπρου (310-403), ἐποίησεν ὕμνους ἐκκλησιαστικούς.

Ἐφραὶμ ὁ Σύρος τὸ γένος, ἐγεννήθη ἐν Μεσοποταμίᾳ ἀρχομένου τοῦ Δ΄ αἰῶνος, ἐτελεύτησε δὲ περὶ τὰ 378. Περιεβλήθη τὸ μοναχικὸν τριβώνιον καὶ ἔφθασεν εἰς τὸν βαθμὸν τοῦ διακόνου Ἐδέσσης ἕνεκα τῆς ἄκρας ταπεινοφροσύνης αὐτοῦ. Οἱ Σύροι ἀποδίδουσιν εἰς αὐτὸν ὕμνους τετρασυλλάβους, πεντασυλλάβους, ἑξασυλλάβους, ἑπτασυλλάβους, καὶ ὠδᾶς πολυαρίθμους (12,000), δι’ὧν ἀντικατέστησε τοὺς τῶν αἱρετικῶν ὕμνους. Αἳ ὦδαι αὐτοῦ εἰς τὴν Θεομήτοοα. εἰς τοὺς μάρτυρας καὶ τοὺς ἁγίους ἤσαν ἐν χρήσει ἐπὶ τῆς ἐποχῆς αὐτoὺ ἐν τὴ συριακὴ λειτουργία. Ἐδίδαξε παρθένους μοναχᾶς νὰ ψάλλωσιν ὀρθόδοξα ἄσματα ἐν τὴ Ἐκκλησία. Τὰ ποιήματα αὐτοῦ ἐχρησίμευσαν ὡς ὕλη εἰς τοὺς μεταγενεστέρους ὑμνογράφους π.χ. ἐκ τοῦ πρὸς τὴν Θεοτόκον ὕμνoυ αὐτοῦ «Τιμιωτέρα τῶν Χερουβὶμ καὶ ἀσυγκρίτως πασῶν τῶν οὐρανίων στρατιῶν», ὀρμηθεῖς ὁ μελωδὸς Κοσμᾶς ἐποίησε τὸν Εἱρμὸν καὶ τοὺς λοιποὺς στίχους τῆς Θ' ὠδῆς, οὖς ἐρραψώδησεν εἰς τὰ Διώδια ἢ Τριώδια τῆς Μεγάλης Παρασκευῆς «Τὴν Τιμιωτέραν τῶν Χερουβίμ». Τοῦ Ἐφραὶμ σώζεται ἐκτὸς τῶν πολλῶν αὐτοῦ συγγραμάτων καὶ ἡ εὐχὴ «Ἄσπιλε, ἀμόλυντε, ἄφθορε, ἄχραντε».

Βασίλειος ὁ Μέγας, ὁ τῆς ἐν Καππαδοκίᾳ Καισαρείας ἐπίσκοπος, ἐγεννήθη τῷ 329, ἐξεδήμησε δὲ πρὸς Κύριον τὴ 1 Ἰανουαρίου τοῦ 379. Ἐσπούδασεν ἐν Ἀθήναις διδαχθεῖς πάσαν τὴν θύραθεν καὶ ἔσω σοφίαν καὶ αὐτὴν τὴν Μουσικήν, σχῶν συμμαθητᾶς Γρηγόριον τὸν Ναζιανζηνὸν καὶ τὸν ὕστερον αὐτοκράτορα γενόμενον Ἰουλιανὸν τὸν ΙΙαραβάτην. Πρεσβύτερος ὢν ἐποίησε χάριν τοῦ λαοῦ, βαρυνομένου ἐκ τῶν μακρῶν καὶ ἐκτενῶν προσευχῶν τῆς ἀρχαίας λειτουργίας, ἴδιον τύπον λειτουργίας συντομωτέρας. Εἰς τὴν ἱερὰν μουσικὴν ἐνησχολεῖτο μετὰ τοῦ οὐρανοφάντορος Βασιλείου ἡ μήτηρ αὐτοῦ Ἐμμέλεια, ἡ ἀδελφὴ Μακρίνη καὶ ὁ νεώτερος ἀδελφὸς αὐτοῦ καὶ ὑμνογράφος δοκιμώτατος Γρηγόριος ὁ Νύσσης τῆς Καππαδοκίας ἐπίσκοπος.

Γρηγόριος Ναζιανζηνὸς ὁ καὶ Θεολόγος ἐπωνυμούμενος, ψηφισθεῖς ἐπὶ τῆς Β' Οἰκουμενικῆς Συνόδου ἐπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως. Ἐν Ἀθήναις ἐνησχολήθη εἰς τὴν σπουδὴν πάσης μαθήσεως καὶ δὴ καὶ τῆς Μουσικῆς. Ἐπολέμησε κατὰ τῶν Ἀρειανῶν, καὶ ἐμελούργησε πολλοὺς κατὰ τῶν αἱρετικῶν ὕμνους καὶ ἰδὶα κατὰ τοῦ Ἀπολλιναρίου. Οἱ λόγοι τοῦ Γρηγορίου ἐχρησίμευσαν ὡς πηγὴ εἰς τὴν μετὰ ταῦτα ὑμνογραφίαν. Ἀπέθανε τῷ 391 μ.Χ..

Ἀμφιλόχιος Ἰκονίου ἐπίσκοπος, ὁ ἀνδρείως ἀγωνισθεῖς κατὰ τοῦ Ἀρείου καὶ ὕμνους ἐπὶ τούτω συντάξας. Ἀπέθανε τῷ 391 μ.Χ..

Δίδυμος Ἀλεξανδρεύς, ἔξοχος μελωδὸς τῆς Ἐκκλησίας, ἀκμάσας περὶ τὰ τέλη τοῦ Δ' αἰῶνος.

Ἀμβρόσιος Μεδιολάνων ἐπίσκοπος, ἐγεννήθη εἰς Γαλλίαν τῷ 340, ἀπεδήμησε δὲ τῷ 397. Διέταξε νὰ ψάλλωνται εἰς τὴν ἐπισκοπὴν αὐτοῦ ψαλμοὶ καὶ ὕμνοι κατὰ τὸ ἔθος τῶν Ἐκκλησιῶν τῆς Ἀνατολῆς ἐξ ὑπαμοιβῆς. Ἔγραψε περὶ Μουσικῆς, ἐποίησε 12 ὕμνους ἐκκλησιαστιχούς, καὶ διερρύθμισε διὰ νέου Τυπικοῦ τὴν λειτουργίαν τῆς Δύσεως κατὰ τὸν τύπον τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἀνατολῆς. Ἐγκρατὴς ὢν τοῦ μουσικοῦ τονισμοῦ τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς μουσικῆς, ἐποιήσατο χρῆσιν τῆς μονοσυλλάβου Παοαλλαγῆς τέ, τά, τή, τῷ, καὶ ἐφεῦρε τὴν μονοσύλλαβον Παοαλλαγὴν διὰ τὴν Διαπασών, Νέ, οὔ, τῶς, οὔν, ἅ, νά, βαί, νέ, οὔ, τῷ καί, κά, τά, βαί, νέ. Ἐμορφωσε τὸ λεγόμενον ἀμβροσιανὸν ἄσμα Santus Ambrosianus, οὐ ὁ διακριτικὸς χαρακτὴρ ἣν ἐν γένει ὁ ρυθμός. Ὑπάρχουσιν οἱ παραδεχόμενοι ὅτι ὁ Ἀμβρόσιος πρὸς ἀποφυγὴν τῶν ἐθνικῶν ὀνομασιῶν ἀντεισήγαγεν εἰς τοὺς τέσσαρας ἑλληνικοὺς πρωτοτύπους κυρίους ἤχους, τὸν Δώριον, Λύδιον, Φρύγιον καὶ Μιξολύδιον, ἑτέρας ὀνομασίας Πρῶτος ἦχος, Δεύτερος, Τρίτος, Τέταρτος, τῶν δὲ λοιπῶν τεσσάρων παραγώγων τὰ ὀνόματα, ἅπερ διακρίνονται διὰ τῆς ὑπὸ προθέσεως, Ὑποδώριος, Ὑπολύδιος, Ὑποφρύγιος καὶ Ὑπομιξολύδιος ἀντικατεστάθησαν βραδύτεοον παρὰ Γρηγορίου τοῦ Διαλόγου διὰ τῆς λέξεως Πλάγιος• οἶον Πλάγιος Ἀ', Πλάγιος Β', Πλάγιος Γ΄ ἢ Βαρύς, Πλάγιος Δ'. Ἐπειδὴ δὲ τίνες παραδέχονται οὐ μόνον τὴν ταυτότητα τῶν ἤχων τῶν ἀρχαίων πρὸς τοὺς ἡμετέρους, ἀλλ’ὠρισμένως θεωρούσιν αὐτοὺς ἀντιστοιχοῦντας τὸν μὲν Δώριον πρὸς τὸν Πρώτον, τὸν Λύδιον πρὸς τὸν Δεύτεοον, τὸν Φρύγιον πρὸς τὸν Τρίτον, τὸν Μιξολύδιον πρὸς τὸν Τέταρτον, σημειοῦμεν ἐνταύθα ὅτι τὴν ἀντιστοίχησιν ταύτην δὲν πρέπει νὰ παραδεχώμεθα καὶ ὡς πρὸς τὴν ταυτότητα τοῦ μέλους. Ἐκ τῆς μεθόδου τοῦ Ἀμβροσίου ἔλαβον oι Εὐρωπαῖοι τὸ σύστημα τῆς μουσικῆς αὐτῶν.

Διόδωρος Ἀντιοχεύς, ἤκμασε τῷ 378. Ἀριθμεῖται εἰς τὴν τάξιν τῶν μελωδῶν τῆς Ἐκκλησίας. Ἱερώνυμος (340-420), ὁ πολυμαθέστατος τῶν ἐκκλησιαστικῶν πατέρων τῆς Δύσεως. Ἐν Ρώμῃ ἐδίδαξε τὴν ψαλμωδίαν εἰς ὅμιλον εὐσεβῶν, ἐν οἲς ὑπῆρχον καὶ γυναῖκες ἔγγαμοι, χῆραι καὶ παρθένοι.

Ρουφίνος (345-410), πρεσβύτερός της Ἀκυληίας, Ἰταλὸς τὸ γένος, 27 ἔτη διετέλεσε μετὰ τῆς ὁσίας Μελάνης τῆς Ρωμαίας προϊστάμενος κοινοβίου πεντήκοντα παρθένων μοναζουσῶν, μεθ’ὧν ἐνησκεῖτο εἰς τᾶς ἱερᾶς μελέτας καὶ τὴν Μουσικήν.

Αὐγουστίνος Ἰππωνος ἐπίσκοπος (353-430), ὁ μέγιστος τῶν πατέρων τῆς Δυτικῆς Ἐκκλησίας, διακριθεῖς καὶ ὡς ἔξοχος μελωδός.

Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος (345-407), ὁ τῷ 377 ἀνελθῶν εἰς τὸν ἀρχιεπισκοπικὸν θρόνον Κωνσταντινουπόλεως. Ὡς μουσικὸς καὶ ὑμνογράφος ἀντέταξε κατὰ τῶν Ἀρειανῶν ὕμνους καὶ ὠδᾶς εὐσεβεῖς καὶ εἶδος Τροπαρίων. Εἰς τὸν Χρυσόστομον ἀποδίδεται ἡ αὔξησις καὶ ἐπέκτασις τῶν Ἀναστασίμων Ἀντιφώνων Ἀναβαθμῶν. Ἐκτὸς δὲ τῆς συστάσεως τῶν λιτανειῶν καθιέρωσε καὶ παννυχίδας, δι’ἃς συνέταξε σύντομα τινὰ ἄσματα πρὸς τιμὴν τῆς ἁγίας Τριάδος, μὴ σωζόμενα. Ἀναφέρει δὲ εἰς τᾶς Ὁμιλίας αὐτοῦ ἑωθινοὺς καὶ ἑσπερινοὺς ὕμνους, πρὸς δὲ καὶ πνευματικούς, ψαλλομένους κατὰ τὸ ἅγιον Πάσχα.

Παλλάδιος, γεννηθεῖς ἐν Γαλλίᾳ τῷ 368, ἐποίησεν ὕμνους ἐκκλησιαστικούς.

Συνέσιος ὁ Κυρηναῖος καὶ ἐπίσκοπος Κυρήνης τῆς Αἰγύπτου, ἐγεννήθη περὶ τὰ τέλη τοῦ Δ΄ αἰῶνος. Ἐποίησε τοὺς σωζομένους δέκα λυρικοὺς ἐκκλησιαστικοὺς ὕμνους, ἐξ ὢν διακρίνεται ὁ εἰς Χριστόν, ὅστις ἐψάλλετο ἄλλοτε ἐν πολλαὶς τῆς Ἀνατολῆς Ἐκκλησίαις, καὶ ἐν τῷ ὁποίῳ ἡ αὐστηρότης τοῦ δόγματος διατηρεῖται πλήρης ὑπὸ τὴν ἔξαρσιν τῶν ποιητικῶν εἰκόνων.

Ἰσίδωρος ὁ Πηλουσιώτης, μαθητὴς τοῦ Χρυσοστόμου, διακριθεῖς ὡς μελωδός. Κύριλλος ὁ Ἀλεξανδρείας, εἰς ὂν ἀποδίδονται τὸ Τριαδικὸν ὑμνολόγιον «O μονογενὴς Υἱὸς καὶ Λόγος τοῦ Θεοῦ», τὸ ἐγκώμιον τῆς Θεοτόκου «Ἄξιον ἐστιν ὡς ἀληθῶς», τὸ χαριστήριον Ἀπολυτήριο «Θεοτόκε παρθένε» καὶ ἄλλα ἄσματα. Αὐτὸς ἐποίησε καὶ τὸν ἰδιαίτερον τύπον τῶν Ὠρῶν τῆς Μεγάλης Παρασκευῆς, ὃν ἀνεθεώρησεν ὁ Ἱεροσολύμων Σωφρόνιος. Νεῖλος (450), μαθητὴς τοῦ Χρυσοστόμου• ἐποίησε διαφόρους ἐκκλησιαστικοὺς ὕμνους.

Θεοδώρητος ὁ Κύρου ἐπίσκοπος (387- 458), μαθητὴς τοῦ Χρυσοστόμου, συνέγραψε ἐκκλησιαστικὴν ἱστορίαν, φημίζεται δὲ ἰδίως διὰ τὰ ἐπιγράμματα αὐτοῦ, ἅπερ ἀφιεροι εἰς τοὺς ἁγίους καὶ ἐπέχουσι τόπον Τροπαρίων.

Πρόκλος ἀρχιεπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως, μαθητὴς καὶ διάδοχος τοῦ Χρυσοστόμου εἰς τὸν θρόνον (435). Εἰς αὐτὸν ἀποδίδουσι τὸν Τρισάγιον ὕμνον καὶ ἄλλους ὕμνους.

Ἄνθιμος καὶ Τιμοκλὴς (460), ἐκ τῶν ἀρχαιοτάτων ποιητῶν τῶν Τροπαρίων.

Ἀνατόλιος πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως (449), ἐποίησε καὶ ἐμέλισε πολλὰ στιχηρὰ εἰς διαφόρους ἐορτᾶς. Ὁ Ἀλλάτιος καὶ ἄλλοι εἰς αὐτὸν ἀποδίδουσι τὰ ἐν τὴ Ὀκτωήχω Ἀναστάσιμα στιχηρά, τὰ καλούμενα «Ἀνατολικά», ὧν ποιητὴν Βαρθολομαῖος ὁ Κουτλουμουσιανὸς οὐκ ἀτόπως θεωρεῖ Ἀνατόλιον τὸν Στουδίτην.

Ἀνδρέας ὁ Πύρρος, ἤκμασε περὶ τὰ μέσα τοῦ Ἐ' αἰῶνος. Ἐποίησε τὰ αὐτόμελα ἑσπέρια στιχηρὰ προσόμοια εἰς τὴν ἑορτὴν τῶν Ἀποστόλων Πέτρου καὶ Παύλου (29 Ιoυνιoυ) πρὸς ἦχον Β' «Ποίοις εὐφημιῶν στέμμασιν» καὶ ἄλλα.

Γεώργιος ὁ Χοιροβοσκὸς καλούμενος ὑπὸ τῶν ἐχθρῶν αὐτοῦ, ἤκμασε κατὰ τὸν Ἐ' αἰώνα, ἣν δὲ ἄριστος γραμματικὸς καὶ μουσικός.

Κύρος Σμύρνης ἐπίσκοπος, ἀνθήσας κατὰ τὸν Ἐ' αἰώνα καὶ ποιήσας τὰ στιχηρὰ μετὰ τῶν εὐχῶν καὶ ἅπασαν τὴν ἀκολουθίαν τοῦ ἁγιασμοῦ τῶν Θεοφανείων.

Αὐξέντιος, ὁ ἀββᾶς τῆς Βιθυνίας, ἤκμασε κατὰ τὸν Ἐ' αἰώνα. Τὴ προσκλήσει τοῦ αὐτοκράτορος Μαρκιανoὺ παρέστη κατὰ τὴν Δ' Οἰκουμενικὴν Σύνοδον, ὄτε καὶ συνέστησε πάσι τοὶς παρ’αὐτῶ νὰ ἐνασχολῶνται εἰς τὴν Μουσικὴν καὶ εἰς πνευματικὰ ἄσματα. Ἐποίησε διαφόρους ὕμνους καὶ Τροπάρια.

Συμεὼν Θαυμαστορείτης ὁ καὶ Στυλίτης ἐπωνυμούμενος (527-595), συνέταξεν εὐχᾶς, λόγους διαφόρους καὶ πολλὰ στιχηρὰ προσόμοια καὶ ἰδιόμελα.

Σωφρόνιος Ἱεροσολύμων πατριάρχης, ἔζη κατὰ τὸν Ζ' αἰώνα, ἐγεννήθη δὲ ἐν Δαμασκῷ τῆς Συρίας. Ὡς ἄριστος μουσικὸς καὶ ὑμνογράφος ἐποίησε διάφορα Τροπάρια, τὰ στιχηρὰ ἰδιόμελα τῶν μεγάλων Ὡρῶν τῶν Δεσποτικῶν ἑορτῶν Χριστουγέννων καὶ Θεοφανείων, τῆς Μεγάλης Παρασκευῆς καὶ τοῦ Μεγάλου Ἁγιασμοῦ «Φωνὴ Κυρίου». Θεωρεῖται ὁ πρῶτος ποιητὴς τῶν Τριωδίων καὶ Τετραωδίων, ὧν ὁ ἀριθμὸς ἣν πολυάριθμος. Βαθμιαίως ἡ χρῆσις αὐτῶν παρελείφθη καὶ ἰδὶα ἀφ’ἧς ἐποχῆς ἡ μονὴ τοῦ Στουδίου ἐθέσπισεν ἴνα χρῆσις γίνηται τῶν ὑπὸ τῶν Στουδιτῶν Πατέρων συντασσομένων τοιούτων. Ὁ Σωφρόνιος μοναχὸς ὢν ἀνεθεώρησε τὸ Τυπικὸν τοῦ ἁγίου Σάββα, συνεπλήρωσε τὸν Ἐπιλύχνιον ὕμνον, καὶ κατέστησεν αὐτὸν κρείττονα κατὰ τὲ μέλος καὶ τὸν ρυθμόν. Ἐπ’ ὀνόματι τοῦ Σωφρονίου σώζεται μουσικὸν ἀργὸν Στιχηράριον, ἑρμηνευθὲν εἰς τὴν νέαν γραφικὴν μέθοδον ἐκ τῆς ἀρχαίας ὑπὸ Γρηγορίου τοῦ Πρωτοψάλτου.

Γεώργιος Συρακουσῶν ἐπίσκοπος, ὁ ἐν τῷ Μηναίῳ Σικελιώτης καλούμενος, ὑπὸ δὲ Λέοντος τοῦ Ἀλλατίου Σικελός. Ἤκμασε περὶ τὰ μέσα τοῦ Ζ' αἰῶνος. Ἐποίησεν ἀνακρεοντείους τινὰς στίχους, ὡς καὶ πολλὰ στιχηρά, ἐν οἲς τὸ «Εὐφραίνου ἐν Κυρίῳ πόλις Θεσσαλονίκη» εἰς τὸν μεγαλομάρτυρα Δημήτριον.

Γεώργιος Πισίδης, ἔζησε κατὰ τᾶς πρώτας δεκαετηρίδας τοῦ Ζ' αἰῶνος, διετέλεσε χαρτοφύλαξ, σκευοφύλαξ καὶ ρεφερενδάριος τῆς Μεγάλης Ἐκκλησίας, ἤτοι τῆς Ἁγίας Σοφίας, ἀπήλαυε δὲ τῆς εὐνοίας Ἡρακλείου του αὐτοκράτορος καὶ Σεργίου τοῦ Πατριάρχου. Ἔξοχος ποιητὴς καὶ ἀσματογράφος, ποιήσας διάφορα ποιήματα εἰς ἰαμβικοὺς στίχους, στιχηρά, διαφόρους ἀσματικοὺς κανόνας καὶ τὸν Ἀκάθιστον ὕμνον τῆς Θεοτόκου, συγκείμενον ἐξ 24 Οἴκων, ἀκολουθούντων κατὰ τάξιν τὰ 24 γράμματα τοῦ Ἀλφαβήτου.

Θεόδωρος Συκεώτης, συνεχρόνησε τῷ Πισίδῃ• ἐποίησε διάφορα στιχηρά.

Μάξιμος Ὁμολογητὴς (580-662), ὑπῆρξεν ἰδιαίτερος γραμματεὺς τοῦ αὐτοκράτορος Ἡρακλείου, εἴτα δὲ ἐμόνασεν εἰς τὴν ἐν Χρυσοπόλει μονήν, ἧς καὶ ἡγούμενος ἀνεδείχθη. Ἔγραψε πολλὰ καὶ διάφορα, διάσημος ἐπὶ παιδεία καὶ ἀσματογραφία.

Γερμανὸς Ὁμολογητής, πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως, γεννηθεῖς ἐν Κῶν/πόλει μεσοῦντος τοῦ Ζ' αἰῶνος καὶ τελευτήσας τῷ 740. Ὑπῆρξεν ἐκ τῶν διασήμων ἀσματογράφων, ποιήσας καὶ μελωδήσας πολλὰ στιχηρὰ εἰς μνήμας ἁγίων καὶ ἄλλας Δεσποτικᾶς καὶ Θεομητορικᾶς ἐορτᾶς καὶ ἀσματικοὺς Κανόνας.

Λέων Βύζας ἢ Βυζάντιος ὁ καὶ Σχολαστικός, ἐκ τῶν ἐπισήμων ὕμνογραφων καὶ ἀσματογράφων τῆς Ἐκκλησίας, ἀνθήσας κατὰ τᾶς ἀρχὰς τῆς Ζ' ἑκατονταετηρίδος• ἐποίησε πολλὰ στιχηρὰ καὶ ἄλλα Τροπάρια.

Κοσμᾶς Ξένος ἢ Ἱκέτης, ἐκ τῶν ἐν Καλαβρίᾳ τῆς Ἰταλίας Ἑλλήνων καταγόμενος. Καὶ Ξένος μὲν καλεῖται διότι μετὰ τῶν ἄλλων Χριστιανῶν αἰχμαλωτισθεῖς ἐκ τῆς ὑπὸ τῶν Σαρακηνῶν κυριευθείσης Ἰταλίας μετηνέχθη καὶ αὐτὸς εἰς τὴν τῶν κρατούντων πρωτεύουσαν πόλιν Δαμασκόν. Ἐξηγόρασε δ’αὐτὸν ἐκ τῶν φυλακῶν ἕνεκα τῆς πολυμαθείας αὐτοῦ ὁ εὐσεβὴς Σέργιος, πατὴρ Ἰωάννου τοῦ Δαμασκηνοῦ, τὰ μάλιστα ἰσχύων παρὰ τοὶς Καλίφαις, καὶ διετήρει ἐν τῷ μεγάρῳ αὐτοῦ. Ἐπειδὴ δὲ εἰς ἀντιμισθίαν τῆς ἀπελευθερώσεως τῆς ζωῆς αὐτοῦ ἱκέτευε νυχθημερὸν τὸν Ὕψιστον ὑπὲρ τοῦ εὐεργέτου αὐτοῦ Σεργίου, ἐκλήθη καὶ Ἱκέτης. Ὁ Κοσμᾶς λέγεται καὶ Ἀσύγκριτος, ὡς μὴ ὑνάμενος νὰ συγκριθῆ κατὰ τὴν παιδείαν καὶ ἀρετὴν μετὰ τῶν συγχρονησάντων αὐτῶ. Ὁ Κοσμᾶς ἐδίδαξε τὰ ἱερὰ γράμματα καὶ τᾶς λοιπᾶς ἐπιστημονικᾶς γνώσεις τῆς ἑλληνικῆς παιδείας καὶ τὴν ἱερὰν Μουσικὴν εἰς τὸν γνήσιoν υἱὸν τοῦ Σεργίου Ἰωάννην τὸν Δαμασκηνόν, καὶ τὸν θετὸν υἱόν, Κοσμᾶν τὸν Ἁγιοπολίτην ἢ Ἱεροσολυμίτην καὶ Μελωδὸν ἐπωνυμούμενον. Κατέλυσε τὸν βίον τῷ 740 μ.Χ.

Ρωμανὸς ὁ μελωδός, ὁ κορυφαῖος τῶν ὑμνογράφων τῆς Ἐκκλησίας ἠμῶν, ποιητὴς τῶν Κοντακίων καὶ διάκονος τῆς ἐν Βηρυττῷ Ἐκκλησίας, ἐγεννήθη εἰς τὴν Ἔμεσσαν πόλιν τῆς Συρίας. Ἤκμασε κατὰ τὸν στ΄ αἰώνα, ὅστις εἶναι οὕτως εἰπείν, ὁ χρυσοὺς αἰὼν τῆς ἐκκλησιαστικῆς ὑμνογραφίας. Ἡ γονιμότης τοῦ Ρωμανοῦ ὑπῆρξεν ἀνεξάντλητος, διότι ἐξύμνησεν ἁπάσας σχεδὸν τᾶς ἐορτᾶς τοῦ ἔτους καὶ πλείστους τῶν ἁγίων. Θαυμάζεται ἰδὶα παρ’αὐτῶ τὸ πῦρ τοῦ ἐνθουσιασμοῦ, τὸ βάθος τοῦ συναισθήματος καὶ ἡ μεγαλοπρέπεια τῆς γλώσσης. Ὁ Ρωμανὸς εἶναι μέχρι σήμερον τὸ ἀντικείμενον τῆς μελέτης καὶ ἐρεύνης πολλῶν σοφῶν της Ἑσπερίας, Ἰταλῶν, Γάλλων, Ἄγγλων καὶ ἰδὶα Γερμανῶν. Εἰς τούτων ἀποκαλεῖ αὐτὸν «νέον Πίνδαρον», ἕτερος δὲ «τὸν μέγιστον ἐκκλησιαστικὸν ποιητὴν τοῦ κόσμου». Ἐκ τῆς Συρίας ἦλθεν εἰς τὴν ἐν Κῶν/πόλει μονὴν τῆς Θεοτόκου τοῦ Κύρον, ἔνθα σχολάζων ἔτυχε κατὰ τὴν νύκτα τῆς τῶν Χριστουγέννων ἑορτῆς νὰ ὑπνώση ἐν τὴ στ' ὠδὴ πλησίον εἰς τὸν ἄμβωνα. Κατ' ὄναρ δὲ ἡ Θεοτόκος ἐπέδωκεν αὐτῶ εἱλιγμένον χαρτίον («κόντος» καὶ «κοντάκιον»), ὅπερ φαγῶν αὐτὸς εὐθὺς ἠξιώθη τοῦ ποθουμένου χαρίσματος, ἤτοι ἐγένετο μουσικὸς καὶ καλλίφωνος, πρότερον ὢν ἄμουσος παντελῶς καὶ ἀηδὴς κατὰ τὴν φωνήν, καὶ ἀμέσως ποιήσας καὶ μελωδήσας ἔψαλεν ἀπ’ ἄμβωνος, θαυμαζόντων πάντων τῶν εὐσεβῶν ἀκροατῶν, τὸ «Ἡ παρθένος σήμερον», ὅπερ «κοντάκιον» ὠνόμασεν ὁ θεῖος Ρωμανός. Πρῶτος ἐποίησεν ὑπὲρ τὰ χίλια Κοντάκια, ἐν οἲς διακρίνονται καὶ τὰ ἑξῆς «Ἐπεφάνη σήμερον», «Τὰ ἄνω ζητῶν», «Τὴν ἐν πρεσβείαις ἀκοίμητον Θεοτόκον», «Ὡς ἀπαρχᾶς τῆς φύσεως» καὶ ἄλλα, ἅτινα κατὰ τὸν στ' αἰώνα ἀντικατέστησαν ἐν μέρει τᾶς βιογραφίας τῶν ἁγίων, αἵτινες μέχρι τῆς ἐποχῆς τοῦ Ρωμανοῦ ἀπετέλουν οὐσιῶδες μέρος τῆς θείας λατρείας. Συνέταξεν ὕμνους εἰς τᾶς Δεσποτικᾶς, Θεομητορικᾶς καὶ τᾶς τῶν ἐπιφανῶν ἁγίων ἐορτᾶς, ὡς καὶ τὰ εἰς τὰ Προεόρτια της Χριστοῦ Γεννήσεως ψαλλόμενα αὐτόμελα προσόμοια στιχηρὰ εἰς ἦχον Πλάγιον Β' «Αἳ Ἀγγελικαὶ προπορεύεσθαι δυνάμεις». Ἔργον αὐτοῦ εἶναι καὶ ὁ ἐν τῷ Μεγάλῳ Κανόνι ψαλλόμενος συγκινητικὸς ὕμνος «Ψυχή μου, ψυχή μου, ἀνάστα τί καθεύδεις;» ὃν ἀπεμιμήθη εἴτα ἐπὶ τὸ περιφραστικώτερον Ἀνδρέας ὁ Κρήτης. Ὁ Ρωμανὸς ἐποίησε πρῶτος καὶ τοὺς Οἴκους (κατὰ μεταφορὰν ἐκ τοῦ Οἴκου, περιέχοντος τὴν περιουσίαν), ἤτoι καὶ μετὰ τὰ Κοντάκια ἀναγινωσκόμενα Τροπάρια, τὰ περιέχοντα ἐν ἐαυτοὶς ἅπασαν τὴν τοῦ ἁγίoυ καὶ τῆς ἑορτῆς ὑπόθεσιν. Ὡς πηγαὶ δὲ πρὸς σύνθεσιν τῶν Οἴκων καὶ Κοντακίων ἐχρησίμευσαν τῷ μελωδῷ αὑταὶ αἳ βιογραφίαι τῶν μαρτύρων μετ' ἄλλων ὑπομνημάτων. Ὁ ἐν Μονάχῳ διάσημος βυζαντινολόγος καθηγητὴς Κρουμβάχερ ἐξέδωκε πολλὰ ἀνέκδοτα ἄσματα τοῦ Ρωμανοῦ καὶ ἄλλων, ἐκ χειρογράφων της ἐν Πάτμῳ βιβλιοθήκης τῆς μόνης του ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Θεολόγου. Ὑπὸ τὸ ὄνομα «Κοντακάριον» εὔρηται ἐν τὴ βιβλιοθήκη τῆς Μόσχας ἑλληνικὴ περγαμηνὴ χειρόγραφος, περιέχουσα Κοντάκια καὶ Οἴκους δι’ὄλον τὸν ἐνιαυτόν, ἀλλ’ οὐχὶ καὶ πάντα τὰ τοῦ Ρωμανοῦ ἔργα. Ἤδη δὲν ἀναγινώσκομεν τὰ πολλά του Ρωμανοῦ Κοντάκια, διότι ταῦτα διεδέχθησαν oι Κανόνες. Ἐν χρήσει ὅμως παρέμεινεν ἰδὶα ὁ περιώνυμός του Ρωμανοῦ ὕμνος εἰς τὴν Γέννησιν τοῦ Χριστoύ, οὐ ἡ πρώτη στρoφὴ ἀπήρτισε τὸ γνωστὸν Κοντάκιον τῶν Χριστουγέννων καὶ ὅστις μέχρι τοῦ ΙΒ' αἰῶνος ἐψάλλετo κατ’ἔτος εἲν καιρῶ τῶν ἐπισήμων γευμάτων ὑπὸ τῶν ἡνωμένων χορῶν τῶν λεγομένων Ἁγιοσοφιτῶν καὶ Ἀποστολιτῶν. Ἡ Ἐκκλησία ἠμῶν γεραίρει τὴ 1 Ὀκτωβρίου τὴν μνήμην Ρωμανοὺ τοῦ Μελωδοῦ ὡς ἁγίου.

Γρηγόριος ὁ Διάλογος (590-604) πάπας Ρώμης, ἀπεβίωσεν ἐν ἡλικίᾳ 72 ἐτῶν. Οὗτος καλλωπίσας καὶ διαρρυθμίσας τὴν ἀπὸ τῶν ἀποστολικῶν χρόνων ὑπάρχουσαν θείαν λειτουργίαν τῶν ΙΙροηγιασμένων, εἰσήγαγε ταύτην εἰς τὲ τὴν Δύσιν καὶ τὴν Ἀνατολήν. Ἣν γνώστης τοῦ μουσικοῦ συστήματος τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνων. Ἐπειδή, δὲ τὸ Ἀμβροσιανὸν ἄσμα ἐκινδύνευε νὰ διαφθαρῆ, ὁ ἱερὸς Γρηγόριος ἀνεμόρφωσεν αὐτὸ ὡς Santus Romanus καὶ παρέσχεν αὐτῶ μεγαλοπρέπειαν τινά, ἧς ἐστερεῖτο τὸ τοῦ Ἀμβροσίου. Εἰσήγαγεν εἰς τὸ μουσικὸν σύστημα καὶ τοὺς τέσσαρας πλαγίους ἤχους ἴνα πλατύνη τὴν ἀσματικὴν ὑμνολογίαν τῆς ἐκκλησιαστικῆς ψαλμωδίας. Συνέταξε συλλογὴν τῶν παραδεδεγμένων μελωδιῶν, περιέχουσαν ἅπαντα τὰ λειτουργικὰ ἄσματα καὶ κληθεῖσαν Ἀντιφωνάριον. Οὕτως ἐμορφώθη τὸ Ἀντιφωνάριον τῶν Ρωμαίων, ὅπερ χρησιμεύει ὡς βάσις διὰ τὴν μουσικὴν τῆς καθολικῆς Ἐκκλησίας. Εἰς τὸν ἱερὸν Γρηγόριον ἀποδίδουσι τὴν ἐν τὴ ἡμετέρα μουσικὴ εἰσαγωγὴν τοῦ Στιχηραρικοῦ εἴδους, ὅπερ ἐκάλλυνε κατόπιν ὁ Ἱεροσολύμων Σωφρόνιος.

Ἀνδρέας Κρήτης ἐπίσκοπος ὁ καὶ Ἱεροσολυμίτης ὡς χρηματίσας ἁγιοταφίτης μοναχὸς καὶ γραμματεὺς Θεοδώρου τοῦ πατριάρχου Ἱεροσολύμων, ἐκ τῶν ἐξόχων τῆς Ἐκκλησίας ὑμνογράφων καὶ ἀσματογράφων. Νέα ἐποχὴ ἄρχεται ἐν τὴ ἐκκλησιαστικὴ ὑμνογραφία δι’Ἀνδρέου τοῦ Κρήτης, ὅστις ἤκμασε λήγοντος τοῦ Ζ΄ αἰῶνος. Πρὶν ἢ διορισθῆ ἐπίσκοπος Κρήτης ὑπηρέτησεν ὡς διάκονος ἐν τὴ Μεγάλη Ἐκκλησία. Παρέστη κατ’ἐντολὴν τοῦ Πατριάρχου Ἱεροσολύμων εἰς τὴν ἐν Κωνσταντινουπόλει τὸ β΄ συγκροτηθεῖσαν στ΄ Οἰκουμενικὴν Σύνοδον. Πλὴν τῶν ἱερῶν αὐτοῦ συγγραμμάτων, ἐμουσούργησε τοὺς Αἴνους τῆς Χριστοῦ Γεννήσεως καὶ ἄλλα Δοξαστικά, κανόνας ἀσματικοὺς εἰς διαφόρους δεσποτικᾶς καὶ θεομητορικᾶς ἐορτᾶς καὶ μνήμας ἁγίων, ἐμπεριεχομένους ἐν τῷ Τριωδίῳ, Πεντηκοσταρίω, καὶ ἐν τοὶς 12 Μηνιαίοις τοῦ ἐνιαυτοῦ. Αὐτὸς ὑπῆρξεν ὁ πρῶτος εἰσηγητὴς τῶν λεγομένων Κανόνων ἐν τὴ Ἐκκλησία. Ἀριθμεῖται ὁ πρῶτος ἐν τοὶς Θεοτοκαριογράφοις τῆς Ἐκκλησίας, ποιήσας εἰς ὀκτὼ ἤχους κανόνας παρακλητικοὺς εἰς τὴν Θεοτόκον. Κατὰ τὴν ἐν Κωνσταντινουπόλει διαμονὴν αὐτοῦ ἐποίησε καὶ τὸ κράτιστον τῶν ἔργων αὐτοῦ, τὸν ἐννεαώδιον Μέγαν Κανόνα «Βοηθὸς καὶ σκεπαστῆς», ὅστις συγκείμενος ἐκ 280 Τροπαρίων ψάλλεται τὴ ἑσπέρα τῆς Τετάρτης τῆς Ἐ' ἑβδομάδος τῆς Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς, καὶ ἐν τῷ ὁποίῳ ἐξιστορεῖ τὴν Παλαιὰν καὶ Νέαν Διαθήκην, συλλέξας παραδείγματα τῆς ἀρετῆς καὶ τῆς κακίας, τῆς μὲν ἀρετῆς ἀμειβομένης, τῆς δὲ κακίας τιμωρουμένης ὑπὸ τoυ Θεοῦ, χορηγεῖ ἀρίστας συμβουλᾶς καὶ διδαχᾶς πρὸς ἀποφυγὴν τῆς ἁμαρτίας καὶ ἀπομίμησιν τῆς ἀρετῆς ἐπὶ ψυχικὴ σωτηρία. Κατὰ τὴν μαρτυρίαν δὲ τῶν βυζαντινῶν ἱστορικῶν, τὴν ἡμέραν καθ’ἣν ἐψάλλετο ὁ Μέγας Κανών, οἱ Αὐτοκράτορες τοῦ Βυζαντίου μετεκόμιζον τὴν ὑπὸ Λουκᾶ τοῦ Εὐαγγελιστοῦ ζωγραφισθείσαν εἰκόνα τῆς Ὁδηγητρίας ἐκ τοῦ ἐν Βλαχέρναις ναοῦ εἰς τὰ ἀνάκτορα, τὴν Τρίτην δὲ τῆς Διακαινησίμου ἐπανέφερον αὐτὴν λιτανεύοντες εἰς τὸν ναὸν αὐτῆς, ἔνθα ὁ Πατριάρχης ἐτέλει καὶ λειτουργίαν.

[Dionysios]

Η ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΜΕΣΑΙΩΝΑ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ (700-1453)

ΠΕΡΙΟΔΟΣ Γ'

ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΣ: Ο ΤΗΣ ΙΕΡΑΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ ΔΙΑΡΡΥΘΜΙΣΤΗΣ ΚΑΙ ΑΝΑΚΑΙΝΙΣΤΗΣ


Βίος Ἰωάννου τοῦ Δαμασκηνοῦ.

Ὡς ἐν τὴ ἱστορία ἀναφαίνoνται ἱεράρχαι, οἵτινες οὐ σμικρᾶν ἐπιρροὴν ἐξασκούσιν ἐπὶ τοῦ βίου τῆς Ἐκκλησίας, τὰ δὲ ὀνόματα αὐτῶν εἶναι ἐποχαὶ χαρακτηριστικαὶ τῆς ἱστορίας αὐτῆς τῆς Ἐκκλησίας, οὕτω καὶ ἐν τὴ ἱστορία τῆς καθ’ἠμᾶς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς βλέπομεν ἐξόχους ὑμνογράφους καὶ μουσικωτάτους ἄνδρας, ἀποκρυσταλλώσαντας ἐν τὴ θεία τέχνη τὴν ἰδὶαν αὐτῶν προσωπικότητα, διότι ἡ ἱστορία αὐτῶν εἶναι καὶ ἱστορία τῆς ἱερᾶς μουσικῆς. Ἐν τοὶς τοιούτοις καταλεκτέον τὸν ἐν ἁγίοις Ἰωάννην τὸν Δαμασκηνόν, τὸν μέγαν τοῦτον πατέρα καὶ διδάσκαλον τῆς Ἐκκλησίας, ὅστις ἣν κατὰ τὴν μαρτυρίαν τοῦ Σουΐδα «ἀνὴρ ἐλλογιμώτατος καὶ οὐδενὸς δεύτερος τῶν κατ’αὐτὸν ἐπὶ παιδεία λαμψάντων», διακριθεῖς ὡς βαθὺς ἀριστοτελικὸς φιλόσοφος, ὡς διάσημος θεολόγος τᾶς βάσεις θέμενος τῆς δογματικῆς θεολογίας, καὶ ὡς ἔξοχος ὑμνογράφος, ἰδὶα δὲ ὡς κορυφαῖος ἐν τοὶς ἱερoὶς τῆς Ἐκκλησίας μελωδοις καὶ ἀσματογράφοις, θεωρούμενος τὸ μεταίχμιον τῆς ἀρχαίας καὶ νεωτέρας ἐκκλησιαστικῆς ἠμῶν μουσικῆς, διαρρυθμίσας καὶ ἀνακαινίσας τὴν ἱερὰν μουσικὴν καὶ τὴν παρασημαντικὴν αὐτῆς καὶ φραγμὸν θέμενος εἰς τὴν ἀρξαμένην ἀπὸ τοῦ Δ' μ.Χ. αἰῶνος καὶ προϊόντος του χρόνου ἐπαυξήσασαν περὶ τὴν μουσικὴν κατάχρησιν, καὶ ἀποκαθάρας τὸ ἐκκλησιαστικὸν ἄσμα ἐκ τῶν ἀπρεπῶν καὶ ἀναρμόστων μελῶν τῆς ἐν τὴ Ἐκκλησία εἰσαχθείσης θυμελικῆς μουσικῆς, μηδαμῶς ὅμως ἀπορρίψας τὰ προγενέστερα ἐκκλησιαστικὰ ἄσματα, ἄτε ὑπὸ τῆς ἀρχαιότητος καθιερωμένα. Καὶ ὡς oι ἀρχαῖοι Ἕλληνες τὴν μoυσικὴν αὐτῶν παρέλαβον μὲν ἐν μέρει παρ’ ἄλλων λαῶν, τῶν Φρύγων καὶ Λυδῶν (Φρύγιος καὶ Λύδιος τρόπος ἢ ἦχος), ἐφρόντισαν ὅμως εἴτα ν’ ἀναπτύξωσι καὶ προαγάγωσιν αὐτὴν καὶ νὰ ἐνατυπώσωσιν εἰς τὴν ξένην μουσικὴν τὸν ἴδιον χαρακτήρα ἀναδείξαντες αὐτὴν ὄντως ἑλληνικήν, οὕτω καὶ ὁ Χριστιανισμὸς μὴ ἀρκεσθεῖς εἰς ὅ,τι παρέλαβε παρὰ τῆς ἐθνικῆς τῶν Ἑλλήνων μουσικῆς, ἐφρόντισε νὰ μεθαρμόση τὴν μoυσικὴν τούτων εἰς τᾶς ἀνάγκας τῆς θείας λατρείας αὐτοῦ, νὰ καλλιεργήση δ’εἴτα καὶ προαγάγη αὐτὴν σὺν τῷ χρόνῳ εἰς βαθμὸν κινήσαντα τὸν θαυμασμόν. Οὕτω διεμορφώθη ἡ Βυζαντινὴ λεγομένη μουσική, oύσα ἡ ἀρχαία Ἑλληνική, τροποποιηθεῖσα ὅμως καὶ διαρρυθμισθεῖσα ὑπὸ τῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας καὶ ἰδὶα ὑπὸ τοῦ Δαμασκηνοῦ, συμφώνως πρὸς τᾶς ἀπαιτήσεις τῆς ἁγίας ἠμῶν θρησκείας καὶ τὸν χαρακτήρα τῆς ἐκκλησιαστικῆς ποιήσεως καὶ ὑμνωδίας. Ἀπὸ τοῦ Δαμασκηνοῦ ἄρχεται ἡ δευτέρα περίοδος τῆς μελοποιΐας, καθ’ ἣν τὸ ἡνωμένον ἔργον τοῦ συγγραφέως καὶ μουσικοῦ ἤρξατο νὰ διακρίνηται, διὸ καὶ οἱ ποιηταὶ ἐκαλοῦντο ὑμνογράφοι καὶ οὐχὶ μελωδοί• σπανίως δὲ oι αὐτοὶ ἐποίουν ἐκεῖνο ὅπερ ἐμέλιζον, ὡς Μανουὴλ ὁ Χρυσάφης καὶ ἄλλοι. Καὶ ἡ μὲν Ἅ΄ περίοδος τῆς μελοποιΐας ἀρχομένη ἀπὸ τῶν πρώτων αἰώνων καὶ ἐξικνουμένη μέχρι τοῦ Ἠ' αἰῶνος περιλαμβάνει τὸ Εἰρμολογικὸν καὶ Στιχηραρικὸν μέλος, καθ’ὁ αἳ μελωδίαι ἤσαν μᾶλλον λιταὶ καὶ σύμμετροι καὶ ἀνάλογοι πρὸς τᾶς ὅλως πλατωνιζούσας ἰδέας περὶ ἱερᾶς μουσικῆς τῶν ἐκκλησιαστικῶν Πατέρων τῶν πρώτων αἰώνων• ἡ δὲ Β' περίοδος περιλαμβάνει διάφορα ψαλτικῆς εἴδη, oίoν, χερουβικά, κοινωνικά, ἀλληλουάρια, κρατήματα, πολυελαίους, ἀνήκοντα εἰς τὸ ΙΙαπαδικόν μέλος, τὸ καὶ διεξοδικώτερον τῶν ἄλλων.

Ὁ Δαμασκηνός, κατὰ τοὺς βιογραφησαντας αὐτὸν Θεοφάνην τὸν Ὁμολογητήν, τὸν περὶ τὰ μέσα τοῦ Ἰ' αἰῶνος ἀκμάσαντα πατριάρχην Ἱεροσολύμων Ἰωάννην, τὸν Μ. Λογοθέτην Κωνσταντῖνον τὸν Ἀκροπολίτην, τὸν Σουΐδαν καὶ τὸν Κεδρηνόν, γεννηθεῖς τῷ 676 μ.Χ. μετέστη πρὸς Κύριον τῷ 756. Πατρίδα ἔσχε τὴν Δαμασκόν, ἐξ ἧς καὶ Δαμασκηνὸς καλεῖται, συγχεόμενος ὑπὸ πολλῶν τῶν νεωτέρων πρὸς τοὺς ἑξῆς συνωνύμους Δαμασκηνούς: 1) Ἰωάννην Δαμασκηνὸν τουπίκλην Μεσουὲ (855), ἀκμάσαντα ἐπὶ Θεοφίλου αὐτοκράτορος, τὸν ἰατρὸν ἐπαγγελλόμενον καὶ ὀπαδὸν τοῦ δόγματος τοῦ Νεστορίου• 2) Δαμασκηνὸν τὸν Στουδίτην μοναχὸν Θεσσαλονικέα, συγγράψαντα διαφόρους ἐκκλησιαστικοὺς λόγους εἰς τᾶς μνήμας τῶν ἁγίων εἰς ὕφος κοινότατον• 3) τὸν ἐπίσκοπον Δαμασκηνόν, τὸν τὰ Ποικίλα συντάξαντα εἰς κοινὴν γλώσσαν ἐκ τὲ τοῦ Αἰλιανoὺ καὶ Ἀριστοτέλους καὶ ἄλλων περὶ τῆς τῶν ζώων φύσεως• 4) τὸν Δαμασκηνὸν ἐπίσκοπον Ρονδίνης, ἔχοντα σύγγραμα, δι’ οὐ ταλανίζει τοὺς ἐπισκόπους της Ἑλλάδος.

Ὁ ἱερὸς Δαμασκηνὸς εἶλκε τὸ γένος ἐξ ἐπιφανεστάτου οἴκου• ὁ πατὴρ αὐτοῦ Σέργιος, διοικητὴς ὧν τῆς εἰς τοὺς Σαρακηνοὺς ὑποτεταγμένης Δαμασκοῦ, κατ’ἄλλους δὲ θησαυροφύλαξ τοῦ Καλίφου Ἀβδοὺλ Μελὶκ τοῦ Ἀ', ἐξηγόρασε τὸν ἐκ Καλαβρίας τῆς Ἰταλίας ὁρμώμενον αἰχμάλωτον Κοσμᾶν, τὸν καὶ Ξένον καὶ Ἱκέτην καὶ Ἀσύγκριτον ἐπιλεγόμενον, ὑφ’ὃν καὶ ἐξεπαίδευσεν ἐπιμελῶς τὸν Ἰωάννην, ὡς καὶ τὸν συνώνυμον τῷ διδασκάλῳ, καὶ διάσημόν της Ἐκκλησίας ἀσματογράφον, τὸν ὕστερον χρηματίσαντα ἱεράρχην τῆς εἴκοσι στάδια ἀπεχούσης τῆς Γάζης ἐπισκοπῆς Μαϊουμᾶ. Προτροπὴ καὶ παρακλήσει τοῦ πατριάρχου Ἱεροσολύμων Ἰωάννου ἐνδύεται ὁ Δαμασκηνὸς τὸ μοναχικὸν τριβώνιον καὶ χειροτονεῖται, ὑπ’αὐτoὺ πρεσβύτερος. Ἐκλεξάμενος δὲ ὡς ἐρημητήριον τὴν οὐ μακρὰν τῶν Ἱεροσολύμων κειμένην μονὴν τοῦ ἁγίου Σάββα, ἐξ oυ καὶ Ἱεροσολυμίτης λέγεται,, διῆλθεν ἐν αὐτῇ τὸν βίον συγγράφων καὶ μελετῶν, καὶ πολεμῶν ἰσχυρῶς κατὰ τῶν εἰκονομάχων αὐτοκρατόρων Λέοντος Γ' τοῦ Ἰσαύρου καὶ Κωνσταντίνου τοῦ Κοπρωνύμου καὶ δι’ἐπιστολῶν παραινῶν τοὺς ἐν Κωνσταντινουπόλει, καὶ προασπίζων τὴν τιμὴν καὶ προσκύνησιν τῶν εἰκόνων. Ἱστορεῖται μάλιστα ὅτι ὁ Λέων παροργισθεῖς διέταξε νὰ μιμηθώσι τὴν γραφὴν τοῦ Δαμασκηνοῦ καὶ ἀπέστειλεν εἰς τὸν Καλίφην πλαστὴν ἐπιστολὴν αὐτοῦ, δι’ἧς οὖτος προσέφερε τὴν Δαμασκὸν εἰς τοὺς Βυζαντινούς, ὁ δὲ Καλίφης ἀπέταμε τὴν δεξιὰν αὐτοῦ, ἥτις ὅμως ἰάθη ἐκ θαύματος• τότε δὲ ὁ ἱερὸς ψάλμωδος ἀνέμελψε τὸν Ἅ΄ Εἱρμὸν τοῦ Κανόνος τοῦ Ἀ' ἤχου «Σου ἡ τροπαιοῦχος δεξιά, θεοπρεπῶς ἐν ἰσχύϊ δεδόξασται». Ἕνεκα τῆς εὐγλωττίας αὐτοῦ ἐπωνομάσθη καὶ «Χρυσορρόας» ἢ «Χρυσόστομος» ὑπὸ δὲ τῶν μελωδῶν «Μαΐστωρ τῆς μουσικῆς». Ὑπὸ τοῦ Κοπρωνύμου ἐκλήθη σκωπτικῶς «Μανσούρ», ὑπ’ἄλλων δὲ πολεμίων αὐτοῦ ἐπωνυμικῶς πρὸς χλεύην «Σαραβαΐτης» καὶ «Ἀρκλᾶς». Ἡ Ἀνατολικὴ Ἐκκλησία ἑορτάζει τὴν μνήμην αὐτοῦ τὴ 4 δεκεμβρίου, ἡ δὲ Δυτικὴ τὴ 6 μαΐoυ.

[Dionysios]

ΠΕΡΙΟΔΟΣ Δ'

ΑΠΟ ΤΟΥ Η' ΑΙΩΝΟΣ ΜΕΧΡΙ ΤΟΥ ΜΑΪΣΤΟΡΟΣ ΙΩΑΝΝΟΥ ΤΟΥ ΚΟΥΚΟΥΖΕΛΗ (700-1100)


Οἱ σύγχρονοί του Δαμασκηνοῦ ὑμνογράφοι καὶ ἀσματογράφοι.

Κοσμᾶς ὁ Μελωδὸς κατ’ ἐξοχὴν ἐπονομασθεῖς, Ἱεροσολυμίτης δὲ καὶ Ἁγιοπολίτης ὡς ἐπὶ μακρὸν ἐν τῷ περιωνύμῳ μοναστηρίω τοῦ ἁγίoυ Σάββα συμμονάσας μετὰ τοῦ ἰσαδέλφου φίλου αὐτοῦ Ἰωάννου τοῦ Δαμασκηνοῦ, διετέλεσεν ἐπίσκοπος Μαϊουμᾶ τῆς Γάζης (750). Ὀρφανὸς ὢν υἱοθετήθη ὑπὸ τοῦ Σεργίου, πατρὸς τοῦ φωστῆρος τῆς Δαμασκοῦ καὶ συνεσπούδασε μετὰ τοῦ Ἰωάννου παρὰ τῷ σοφῷ Κοσμᾶ τῷ ἐξ Ἰταλίας Ξένω ἢ Ἱκέτη καὶ Ἀσυγκρίτω ἐπικαλουμένω. Ὁ ἱερὸς Κοσμᾶς συνέγραψε πολλοὺς Κανόνας καταλογάδην τὲ καὶ ἰαμβικοὺς καὶ πολλὰ Τροπάρια. Μεταξὺ τῶν πανηγυρικῶν Κανόνων αὐτοῦ τὴν ὑπέροχον θέσιν κατέχει ὁ εἰς τὴν Χριστoὺ Γέννησιν «Χριστὸς γεννᾶται δοξάσατε, ληφθεῖς αὐτολεξεὶ ἐκ τῆς ἀρχῆς τοῦ Πανηγυρικοῦ λόγου Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου, μελισθεῖς δὲ εἰς ἦχον Ἅ΄• τῷ Β' ἤχω ἐχρήσατο εἰς τὴν δευτέραν ἑορτὴν τοῦ Κυρίoυ, τὰ Θεοφάνεια• τῷ Γ' ἤχω εἰς τὴν τρίτην ἑορτὴν τοῦ Κυρίου, τὴν Ὑπαπαντήν• τῷ Δ', εἰς τὴν τετάρτην ἑορτήν, τὰ Βαΐα• εἰς τὴν Μεγάλην Ἑβδομάδα τῶν ΙΙαθών παραλείπων τὸν Πλ. Ἀ' ἦχον ὡς πανηγυρικόν, χρῆσιν ποιεῖται τοῦ Β' καὶ Πλ. Β' κατακόρως, ὡς ὄντων ἀμφοτέρων πενθίμων ἤχων. Ἐν τὴ ἑορτὴ τῆς Πεντηκοστῆς χρῆσις γίνεται τοῦ Βαρέως ἤχου, ἐν δὲ τὴ τελευταῖα ἑορτή, τὴ Ὑψώσει τοῦ Σταυροῦ, τοῦ Πλ. Δ΄. Προσέτι ἐποίησε καὶ κανόνας εἰς τὴν Μεταμόρφωσιν τοῦ Σωτῆρος «Χοροὶ Ἰσραὴλ ἀνίκμοις ποσί», εἰς τὴν Κοίμησιν τῆς Θεοτόκου «Πεποικιλμένη τὴ θεία δόξη» καὶ ἄλλους πολυαρίθμους, εἰς οὖς λεπτομερῆ ἑρμηνείαν ἐποίησαν Γρηγόριος ὁ Κορίνθου, Θεόδωρος ὁ Πτωχοπρόδρομος καὶ Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης, τὰ δι’ἑκάστην ἡμέραν τῆς Μεγάλης Ἑβδομάδος βραχύτερα ποιήματα, τὰ ὀνομαζόμενα κατὰ τὸν ἀριθμὸν τῶν ὠδῶν Διώδιον, Τριώδιον, Τετραώδιον, κατὰ μίμησιν τῶν ὁποίων oι Στουδίται Θεόδωρος καὶ Ἰωσὴφ ἐποίησαν Τριώδια εἰς ἄλλας ἡμέρας καὶ ἰδὶα τῆς Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς.

Στέφανος Σαββαΐτης ὡς ἐν τὴ μόνη του ἁγίου Σάββα, μονάσας, ὁ καὶ Ἁγιοπολίτης ἐπωνυμούμενος; ἄτε μοναχὸς διατελέσας τῆς ἁγίας πόλεως Ἱερουσαλήμ, σύγχρονος Ἰωάννου τοῦ Δαμασκηνοῦ, ζήσας δὲ ἀσκητικῶς ἐτελεύτησε τῷ 790. Ἐμελούργησε πολλοὺς ἀσματικοὺς κανόνας, τροπάρια καὶ πενθίμους ὕμνους εἰς τὸν θάνατον τοῦ Ἰησοῦ.

Ἰάκωβος Ἐδέσσης ἐπίσκοπος (710), συντάξας ὕμνους κατὰ τοὺς ὀκτὼ ἤχους.

Ἠλίας Κρήτης ἐπίσκοπος, ὁ καὶ Ἔκδικος, ἐκ τῶν ὑμνoγράφων του Ἠ' αἰῶνος, ἀριθμούμενος ἐν τοὶς Θεοτοκαριογράφoις τῆς Ἐκκλησίας ὡς συντάξας Κανόνας εἰς τὴν Θεοτόκον.

Νικηφόρος Κωνσταντινουπόλεως πατριάρχης (806), ἐπίσημος διὰ τᾶς μουσικᾶς αὐτοῦ γνώσεις.

[Dionysios]

ΠΕΡΙΟΔΟΣ Δ'

ΑΠΟ ΤΟΥ Η' ΑΙΩΝΟΣ ΜΕΧΡΙ ΤΟΥ ΜΑΪΣΤΟΡΟΣ ΙΩΑΝΝΟΥ ΤΟΥ ΚΟΥΚΟΥΖΕΛΗ (700-1100)


Ἡ μονὴ τοῦ Στουδίου καὶ οἱ ἐν αὐτῇ ὑμνογράφοι καὶ ἀσματογράφοι κατὰ τὸν Θ' αἰώνα.

Ἀπὸ τῆς ἀρχῆς ἤδη τοῦ Θ' αἰῶνος κυριώτατον κέντρον τῆς ἐκκλησιαστικῆς ὑμνογραφίας καὶ μουσικῆς ἀπέβη ἡ Κωνσταντινούπολις, καὶ δὴ ἡ ἐν αὐτῇ μονὴ τοῦ Στουδίου, ἥτις κατέχει ἐπιφανῆ θέσιν ἐν τὴ καθόλου ἐκκλησιαστικὴ ἱστορία καὶ ἐν τὴ Ἱστορία τῆς μουσικῆς, καθότι ἡ κυριωτέρα ἐνασχόλησις τῶν Στουδιτῶν Πατέρων ἣν ἡ σύνταξις ἐκκλησιαστικῶν ὕμνων καὶ ἀσμάτων. Τὰ ἔργα τῶν Στουδιτῶν μοναχῶν στεροῦνται βεβαίως τοῦ ὕψους καὶ τῆς πρωτοτυπίας τοῦ Ρωμανοῦ, τῆς τέχνης καὶ τῆς ἀκριβείας τοῦ Δαμασκηνοῦ καὶ τοῦ Κοσμᾶ, ἔχουσι δὲ κοινὸν γνώρισμα τὸ πομπικὸν ὕφος, τοὺς πλατειασμοὺς καὶ τὴν ἐφευρετικότητα ἀπειρίας νέων ἐπιθέτων π.χ. ἓν τινι κανόνι Θεοδώρου τοῦ Στουδίτου ἀπαντώσιν 104 ἐπίθετα σύνθετα ὡς ἐπὶ τὸ πολὺ ἐκ τῶν λέξεων, φῶς, φάος καὶ ἄλλων παρομοίων. Ἀλλ’ ὁπωσδήποτε ἐν τῷ μοναστηρίῳ τοῦ Στουδίου ἔσχεν ἡ ἐκκλησιαστικὴ ὑμνογραφία τὴν τελευταίαν ἀξίαν λόγου ἀναλαμπὴν αὐτῆς. Ἐν τὴ μονὴ ἤκμασαν oι ἑξῆς:

Θεόδωρος ὁ Στουδίτης, ἐγεννήθη ἐν Κωνσταντινουπόλει, ζήσας δὲ 67 ἔτη ἐτελεύτησε τῷ 829. Ἱστορεῖται ὅτι εἰς τοὺς Στουδίτας μοναχοὺς ἐδίδασκε τὴν ψαλμωδίαν τῶν ὕμνων, ἀναδείξας πολλοὺς μαθητᾶς. Ἔγραψε διάφορα ἐκκλησιαστικὰ συγγράματα, στιχηρά, ἀσματικοὺς κανόνας, Τριώδια, καὶ ὁλοκλήρους ἀκολουθίας, τοὺς ἐν τὴ Δαμασκηναία Ὀκτωήχω Ἀναβαθμούς, τὸν Ἐπιτάφιον Θρῆνον «Ἡ ζωὴ ἐν τάφῳ», κανόνας εἰς τὴν Θεοτόκον (ἐξ οὐ καὶ Θεοτοκαριογράφος) καὶ ἄλλα. Εἰς αὐτὸν ἀποδίδοται καὶ τὸ Τυπικὸν τῆς μονῆς τῶν Στουδιτῶν.

Ἰωσὴφ ὁ Θεσσαλονίκης, ἀδελφὸς Θεοδώρου τοῦ Στουδίτου, ἀπέθανε τῷ 833. Ἐποίησε κανόνας, Τριώδια, Τετραώδια καὶ στιχηρά. Οἱ δυὸ ἀδελφοὶ συλλέξαντες πάντα τὰ μέχρις αὐτῶν ψαλλόμενα Τριώδια κατὰ τᾶς ἡμέρας τῆς Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς ἐτακτοποίησαν αὐτὰ καὶ προσθέσαντες τὰ ἴδια αὐτῶν στιχηρὰ καὶ τροπάρια συνέταξαν Τριώδιον.

Ἀνατόλιος ὁ Στουδίτης, μαθητὴς Θεοδώρου τοῦ Στουδίτου, ἤκμασε τῷ 770. Εἰς αὐτὸν ἀποδίδονται τὰ ἐν τὴ Δαμασκηναία Ὀκτωήχω ἐν χρήσει Ἀναστάσιμα στιχηρὰ τὰ ἐπιγραφόμενα «Στιχηρὰ Ἀνατολικά» καὶ ἄλλα πολλὰ τοιαῦτα εἰς διαφόρους Δεσποτικᾶς καὶ Θεομητορικᾶς ἐορτᾶς καὶ εἰς ἄλλους ἁγίoυς.

Θεόκτιστος Στουδίτης, καὶ αὐτὸς μαθητὴς Θεοδώρου τοῦ Στουδίτου. Ἐποίησε στιχηρὰ ἰδιόμελα καὶ ἀσματικοὺς κανόνας, ἐν οἲς καὶ τοὺς εἰς τὴν Θεοτόκον (ἐξ οὐ καὶ Θεοτοκαριογράφος).

Κλήμης Στουδίτης, δεύτερος ἡγούμενος τῆς μονῆς τοῦ Στουδίου μετὰ τὸν διδάσκαλον αὐτοῦ Θεόδωρον τὸν Στουδίτην. Αὐτῶ ἀνήκουσιν ἀσματικοὶ κανόνες, ἐφ’ὧν φέρεται τὸ ὄνομα αὐτοῦ «Κήμεντος» ἄνευ τοῦ λ, καὶ ἄλλοι ἀνέκδοτοι κανόνες κατακείμενοι εἰς διαφόρους βιβλιοθήκας τῆς Εὐρώπης, καὶ διάφορα στιχηρὰ ἰδιόμελα. Καὶ αὐτὸς ἀριθμεῖται ἐν τοὶς Θεοτοκαριογράφοις.

Κυπριανὸς Στουδίτης, ἐκ τῶν ἀρίστων μαθητῶν Θεοδώρου τοῦ Στουδίτου. Ἐποίησε διάφορα δοξαστικά, στιχηρὰ καὶ τὸ ἀπολυτίκιον «Μεγάλα τὰ τῆς πίστεως κατορθώματα».

Νικόλαος Στουδίτης, ἐκ τῶν μαθητῶν καὶ διαδόχων τοῦ Θεοδώρου, χρηματίσας καὶ ἡγούμενος τῆς μονῆς τοῦ Στουδίου• διεκρίθη ὡς Θεοτοκαριογράφος, ἐποίησε δὲ καὶ στιχηρὰ καὶ ἀσματικὸν κανόνα.

Πέτρος Στουδίτης, ἐκ τῶν τοῦ Θεοδώρου μαθητῶν, ἀσχολούμενος εἰς τὴν ποίησιν ἀσματικῶν κανόνων καὶ τὴν μέλισιν στιχηρῶν ἰδιομέλων καὶ ἄλλων.

Συμεὼν Στουδίτης, καὶ αὐτὸς μαθητὴς τοῦ Θεοδώρου, ἐποίησε διάφορα τροπάρια καὶ στιχηρά.

Συμεὼν μοναχός, μαθητὴς Θεοδώρου τοῦ Στουδίτου, ἤκμασεν ἐπὶ τῆς βασιλείας Λέοντος τοῦ Σοφοῦ.

[Dionysios]

ΠΕΡΙΟΔΟΣ Δ'

ΑΠΟ ΤΟΥ Η' ΑΙΩΝΟΣ ΜΕΧΡΙ ΤΟΥ ΜΑΪΣΤΟΡΟΣ ΙΩΑΝΝΟΥ ΤΟΥ ΚΟΥΚΟΥΖΕΛΗ (700-1100)


Οἱ κατὰ τὸν Θ' αἰώνα ὑμνογράφοι καὶ μελωδοὶ τῆς Ἐκκλησίας.

Θεόδωρος καὶ Θεοφάνης oι Γραπτοὶ ὀνομαζόμενοι, διότι ὁ τελευταῖος τῶν εἰκονομάχων αὐτοκρατόρων Θεόφιλος ἐνέγραψεν ἐπὶ τοῦ μετώπου τῶν θεοφρόνων αὐταδέλφων διὰ πεπυρακτωμένου σιδήρου 12 στίχους ἰαμβικούς. Καλοῦνται καὶ Ὁμολογηταί, διετέλεσαν δὲ μοναχοὶ τῆς τοῦ ἁγίου Σάββα μονῆς.
Ἀμφότεροι ἐποίησαν πολλοὺς ἀσματικοὺς κανόνας, στιχηρὰ ἰδιόμελα καὶ ἄλλα διάφορα ἄσματα, πρὸς δὲ καὶ παρακλητικοὺς κανόνας εἰς τὴν Θεοτόκον (ἐξ οὐ καὶ Θεοτοκαριογράφοι). Ἐξορισθέντες ὑπὸ τοῦ αὐτοκράτορος Θεοφίλου εἰς Θεσσαλονίκην oι δυὸ ἀδελφοὶ ἐμέλιζον ἄσματα, ἐκλέξαντες διὰ τὰ τῆς ἐξορίας δεινοπαθήματα αὐτῶν τὸν Πλ. Ἅ΄ ἦχον, ὡς συμπαθητικὸν καὶ φιλοικτίρμονα. Μετὰ τὸν θάνατον τοῦ Θεοδώρου, γενόμενον τῷ 838, ὁ Θεοφάνης ἐψηφίσθη ὑπὸ τοῦ ΙΙατριάρχου Κῶν/πόλεως Μεθοδίου ἐπίσκοπος Νικαίας, ἐτελεύτησε δὲ τῷ 850. Ὁ Θεοφάνης κατέλιπε στιχηρά, προσέτι δὲ καὶ κανόνας πολλοὺς ἐν τοὶς Μηναίοις, συμποσουμένους εἰς 150.

Ταράσιος Κωνσταντινουπόλεως πατριάρχης (784), ὁ τοῦ ἱερωτάτου Φωτίου πατραδελφός, ἐποίησε κανόνα καὶ ἄλλους ὕμνους.

Θεόφιλος αὐτοκράτωρ (830), ἐγίνωσκε τὴν ρυθμικὴν χειρονομίαν καὶ τὴν τῶν χαρακτήρων χειρονομίαν τῆς ποσότητος. Περὶ τοῦ εἰκονομάχου Θεοφίλου ὁ Κεδρηνὸς λέγει τάδε «Ἐφιλοτιμεῖτο δὲ καὶ μελωδὸς εἶναι• διὸ καὶ ὕμνους ποιῶν τίνας καὶ στιχηρὰ μελίζων ἄδεσθαι, προετρέπετο ... . Φέρεται δὲ καὶ τὶς λόγος ὡς ἔρωτι τοῦ μέλουs βαλλόμενος κατὰ τὴν Μεγάλην Ἐκκλησίαν ἐν φαιδρᾷ πανηγύρει οὐ παρητήσατο τὸ χειρονομείν, δοὺς τῷ κλήρῳ ὑπὲρ τούτου χρυσίου λίτρας ἑκατόν», (Ἀ' 918. ἔκδ. ΙΙαρισίων).

Μιχαὴλ Ἀνανεωτὴς ὁ καὶ Σύγκελλος τοῦ πατριάρχου Ἱεροσολύμων (830), θεωρεῖται ὁ πρῶτος ἄριστος μελουργὸς τῶν Οἴκων, ὃν ἐμιμήθησαν, κατὰ Μανουὴλ τὸν νέον Χρυσάφην, καὶ oι μεταγενέστεροι Ἰωάννης ὁ Γλυκύς, Νικηφόρος ὁ Ἠθικός, Ἰωάννης ὁ Κουκουζέλης, καὶ Ἰωάννης ὁ Κλαδᾶς• ἐποίησεν ὕμνους, ἐγκώμια καὶ μουσουργήματα διάφορα κατὰ τὰ ἀρχαία μέλη.

Μεθόδιος Ὁμολογητὴς πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως (842), ἐποίησε στιχηρὰ ἰδιόμελα, καὶ στιχηρὰ Θεοτοκία καὶ Σταυροθεοτοκία.

Μητροφάνης Σμύρνης ἐπίσκοπος, ἤκμασε περὶ τὰ μέσα τοῦ Θ' αἰῶνος, ἐποίησε τοὺς ἐν τὴ Δαμασκηναία, Ὀκτωήχω Τριαδικοὺς Κανόνας ὅλων τῶν ἤχων καὶ ἄλλους ἀσματικοὺς κανόνας εὑρισκομένους εἰς τὰ Μηναῖα, καὶ παρακλητικοὺς κανόνας εἰς τὴν Θεοτόκον (ἐξ οὐ καὶ Θεοτοκαριογράφος).

Ἐφραὶμ Καρίας, ἀνθήσας περὶ τὰ μέσα τοῦ Θ' αἰῶνος, ἐποίησε πολλὰ στιχηρὰ ἰδιόμελα καὶ δοξαστικά.

Βασίλειος ὁ Μακεδών, αὐτοκράτωρ τοῦ Βυζαντίoυ (867) καὶ ἄριστος μελωδός.

Γεώργιος Ἀμάστριδος ἐπίσκοπος (870), ποιητὴς καὶ μουσικός, ποιήσας στιχηρὰ ἰδιόμελα καὶ διαφόρους ἀσματικοὺς κανόνας.

Θεοστήρικτος μοναχός, ὑμνογράφος καὶ μουσικός, ποιήσας τὸν λεγόμενον Μικρὸν Παρακλητικὸν Κανόνα πρὸς τὴν Θεοτόκον, ὄντα καὶ ἀρχαιότερόν του Μεγάλου.

Γεώργιος Νικομήδειας ἐπίσκοπος, πρότερον δὲ Χαρτοφύλαξ καὶ Ρήτωρ τῆς Μεγάλης Ἐκκλησίας, ἐποίησε πολλὰ καλλιεπῆ ἀσματικὰ τροπάρια, διάφορα στιχηρὰ δοξαστικά, ἐν οἲς διακρίνεται τὸ εἰς τὴν μνήμην τῶν ἑπτὰ Οἰκουμενικῶν Συνόδων «Τῶν ἁγίων Πατέρων ὁ χορός», πολλοὺς κανόνας, ἐν οἲς καὶ εἰς τὴν Θεοτόκον (ἐξ οὐ καὶ Θεοτοκαριογράφος).

Σέργιος Ἁγιοπολίτης μοναχός, ἀκμάσας ἐπὶ τοῦ αὐτοκράτορος Θεοφίλου, ἐμελούργηαε πολλὰ στιχηρὰ ἰδιόμελα, δοξαστικὰ καὶ ἄλλα προσόμοια.

Θεοδόσιος Συρακουσῶν ἐπίσκοπος, ἐποίησε Τροπάρια εἰς τὴν Μεγάλην Τεσσαρακοστήν.

Θέκλα μοναχὴ ἀριθμεῖται ἐν τοὶς Θεοτοκαριογράφοις τῆς Ἐκκλησίας, ποιήσασα πρὸς τὴν Θεοτόκον ἰκετηρίους κανόνας.

Ἀνατόλιος Θεσσαλονίκης ἐπίσκοπος, ἐποίησε διάφορα στιχηρὰ εἰς διαφόρους ἁγίους.

Ἰωσὴφ ὁ Ὑμνογράφος κατ’ἐξοχὴν καλούμενος, ὡς φιλοπονήσας ὑπὲρ πάντας τοὺς ἄλλους μελωδοὺς πλείονας ἀσματικοὺς κανόνας (840-883), ἀνερχομένους εἰς τριακοσίους, περιεχομένους δὲ ἐν τοὶς 12 τοῦ ἔτους Μηναίοις, ἐν τὴ Ὀκτωήχω Παρακλητική, Τριωδίω καὶ τῷ χαρμοσύνῳ Πεντηκοσταρίω. Ἐποίησε καὶ κανόνας εἰς τὴν Θεοτόκον, ἐξ oυ καὶ ἐν τοὶς Θεοτοκαριογράφοις ἀριθμούμενος.

Ἰγνάτιος Κωνσταντινουπόλεως πατριάρχης, ὃν διεδέξατο εἰς τὸν θρόνον ὁ πολὺς Φώτιος. Ἐποίησεν ὡς ὑμνογράφος καὶ μουσικὸς πολλοὺς ἀσματικοὺς κανόνας εἰς διαφόρους ἁγίους καὶ εἰς τὴν Θεοτόκον.

Φώτιος Κωνσταντινουπόλεως πατριάρχης ἐψηφίσθη τὴ 25 δεκεμβρίου τοῦ 857 ἐπὶ Βασιλείου τοῦ Μακεδόνος• ἀνὴρ πολυμαθέστατος καὶ ἀσματογράφος. Ἐποίησε διάφορους κανόνας, στιχηρὰ ἰδιόμελα, ἐν οἲς καὶ δοξαστικὸν ψαλλόμενον τῷ μεγάλῳ Σαββάτω καὶ κοινῶς εἰς τὴν Κασσιανὴν ἀποδιδόμενον, καὶ ἰκετηρίους κανόνας εἰς τὴν Θεοτόκον• εἰσήγαγεν εἰς τὴν ἐκκλησιαστικὴν ἱερουργίαν τὸν τοῦ ὑμνογράφου Ἰωσὴφ Ἀκάθιστον Ὕμνον μετὰ τῶν στιχηρῶν, καθιέρωσε τὸν τὴν ἡμέραν τῶν Θεοφανείων τελούμενον ἁγιασμὸν τῶν ὑδάτων, συνέταξε τὸν τύπον τοῦ Μικροῦ Ἁγιασμοῦ, ἐθέσπισε διὰ Συνόδου ἴνα τὴν ἀρχὴν ἑκάστου μηνὸς ἁγιάζηται τὸ ὕδωρ ἐναντίον τοῦ παρὰ τῷ λαῷ τηρουμένων ἄχρι τῆς ἐποχῆς ἐκείνης εἰδωλολατρικοῦ ἐθίμου τοῦ ἀνάπτειν πυρὰ κατὰ τὴν νουμηνίαν ἐνώπιον τῶν οἰκιῶν καὶ πηδᾶν ὑπεράνω αὐτῶν, διότι ἐπίστευεν ὅτι διὰ τοῦ τρόπου τούτου ἐξαγνίζεται διὰ τὸν προσεχῆ μήνα.

Ἀρσένιος μοναχὸς ὁ βραδύτερον ἀρχιεπίσκοπος Κερκύρας, σύγχρονός του πατριάρχου Φωτίου, διακριθεῖς ὡς ὑμνογράφος, καὶ ποιήσας κανόνας εἰς τὴν Θεοτόκον καὶ ἄλλους, καὶ διάφορα στιχηρὰ κατὰ διαφόρους ἤχους.

Λέων ὁ Σοφὸς (886-911), οὕτω κληθεῖς ὡς γενόμενος μαθητὴς τοῦ σοφωτάτου Φωτίου καὶ τῆς σοφίας ἀναδειχθεῖς θερμὸς προστάτης, αὐτοκράτωρ τοῦ Βυζαντίου, υἱὸς καὶ διάδοχος Βασιλείου τοῦ Μακεδόνος, διάσημος ὑμνογράφος καὶ μουσικός. Ἐκ τῶν ποιημάτων αὐτοῦ ἄλλα μέν, ἐν οἲς καὶ τὰ ἕνδεκα Ἑωθινὰ φέρουσι τὴν ἐπιγραφὴν «Λέοντος τοῦ Σοφοῦ», ἄλλα «Λέοντος τοῦ Δεσπότου» ὡς τὸ εἰς ἦχον Πλ. Δ' δοξαστικόν του ἑσπερινοῦ της Πεντηκοστῆς «Δεῦτε λαοὶ τὴν τρισυπόστατον θεότητα προσκυνήσωμεν», καὶ ἄλλα «Λέοντος τοῦ Βασιλέως». Ὁ εὐσεβὴς αὐτοκράτωρ Λέων ἐτέρπετο ψάλλων τὰ ποιήματα αὐτoὺ ἐν τὴ Ἐκκλησία, καὶ συμψάλλων μετὰ τῶν ψαλτῶν καὶ χειρονομῶν ἐν τῷ ψάλλειν κατὰ τὰ σχήματα τῆς ρυθμοποιΐας.

Κωνσταντῖνος Πορφυρογέννητος, αὐτοκράτωρ τοῦ Βυζαντίου, υἱὸς Λέοντος τοῦ Σοφοῦ. Ἐποίησε τὰ ἕνδεκα ἀναστάσιμα Ἐξαποστειλάρια κατὰ τὴν ἔννοιαν ἐνὸς ἑκάστου ἑωθινοῦ Εὐαγγελίου. Ἔγραψε περὶ μουσικῆς ὑπὸ τὸν τίτλον «Ἁρμονικά» εἰς τόμους τέσσαρας, ἔνθα πραγματεύεται περὶ τῶν πολυσυλλάβων φθόγγων, ἀπηχημάτων καὶ τῆς παραγωγῆς αὐτῶν θεολογικῶς.

Κτενᾶς Δομέστικος ἀκμάσας ἐπὶ Λέοντος τοῦ Σοφοῦ, ἦτο Δομέστικος τῆς νέας Ἐκκλησίας, ὡς ἀναφέρει, Κωνσταντῖνος ὁ Πορφυρογέννητος, καὶ ἔμπειρος περὶ τὴν Μουσικήν.

Συμεὼν Μεταφραστῆς, Μέγας Λογοθέτης χρηματίσας ἐπὶ Κωνσταντίνου τοῦ Πορφυρογεννήτου, ὑμνογράφος ἐκ τῶν κρατίστων, ποιήσας στιχηρὰ καὶ κανόνας.

Βασίλειος Πηγαριώτης, ἐπίσκοπος Καισαρείας Καππαδοκίας, καὶ σύγχρονος Κωνσταντίνου τοῦ Πορφυρογεννήτου, ἐποίησε κανόνας καὶ στιχηρά.

Κασσιανὴ μοναχὴ ἡ καὶ Κασσία καὶ Κασία καὶ Ἰκασία καλουμένη, θεωρεῖται μία τῶν ἐξόχων ὑμνογράφων καὶ ἀσματογράφων τοῦ Θ΄αἰῶνος, διακρινομένη ἅμα διὰ τὴν εὐσέβειαν, τὸ κάλλος, τὴν πολυμάθειαν καὶ τὸ εὐγενές της καταγωγῆς αὐτῆς.
............................................................................................
Ἔκτοτε ἡ Κασσιανὴ ἐκλείσθη εἰς μοναστήριον Ἰκάσιoν καλούμενον, ἔνθα πρὸς τοὶς ἀλλοις ἐμουσούργησε καὶ τὸ ἀξιοπερίεργον ἀνεξαρτησίαν πνεύματος καὶ βάθος συναισθήματος μαρτυροῦν γνωστὸν στιχηρὸν Δοξαστικὸν «Κύριε ἡ ἐν πολλαὶς ἁμαρτίαις περιπεσοῦσα γυνή»,
.........................................................................................
Ἡ Κασσιανὴ ἐποίησε πολλοὺς κανόνας, ἐξ ὢν εἰς φέρει τὸ ὄνομα αὐτῆς, ὁ τοῦ Μεγάλου Σαββάτου «Κύματι θαλάσσης» ποιήσασα τούτου μόνον τοὺς Εἱρμούς τους ἀπὸ τῆς πρώτης (Ἅ) μέχρι τῆς πέμπτης (Ἔ) ὠδῆς, τῶν Τροπαρίων τῶν Εἱρμῶν μελουργηθέντων ὑπὸ Μάρκου μοναχοῦ τοῦ βραδύτερον Ἰδροῦντος τῆς Ἰταλίας ἐπισκόπου, συγχρόνου Λέοντος τοῦ Σοφοῦ, ὁλοκλήρων δὲ τῶν ὠδῶν ΣΤ', Ζ', Η' καὶ Θ' ἀποδιδομένων εἰς Κοσμᾶν τὸν Μελωδόν. Προσέτι ἐμουσούργησεν ἡ Κασσιανὴ καὶ λαμπρὰ στιχηρά, ἐν οἲς ἀριθμεῖται τὸ εἰς ἤχoν Β' Δοξαστικὸν τῶν ἑσπερίων τῆς Χριστοῦ Γεννήσεως «Αὐγούστου μοναρχησαντος».

Γαβριὴλ ἱερομόναχος (880), ἐποίησεν ὕμνους καὶ συνέγραψεν ἐγχειρίδιον περὶ τοῦ «Τί ἔστι ψαλτικὴ καὶ περὶ τῆς ἐτυμολογίας τῶν σημαδίων ταύτης».

[Dionysios]

ΠΕΡΙΟΔΟΣ Δ'

ΑΠΟ ΤΟΥ Η' ΑΙΩΝΟΣ ΜΕΧΡΙ ΤΟΥ ΜΑΪΣΤΟΡΟΣ ΙΩΑΝΝΟΥ ΤΟΥ ΚΟΥΚΟΥΖΕΛΗ (700-1100)


Ἡ ἀπὸ τοῦ Ἰ' αἰῶνος παρακμὴ τῆς ὑμνογραφίας καὶ οἱ πρὸ τοῦ Μαΐστορος Κουκουζέλη ὑμνογράφοι καὶ μουσικοί.

Μετὰ τὸν Θ' αἰώνα ἄρχεται ἡ ἐν τὴ Ὑμνογραφία παρακμή, εἰς ἣν συνετέλεσε κατὰ πολὺ ἡ ἐν τῷ μεταξὺ ἀχθεῖσα εἰς πέρας συμπλήρωσις τῆς Λειτουργίας καὶ πάσης καθόλου ἐκκλησιαστικῆς ἀκολουθίας, δι’ἣν δυσκόλως ἠδύναντο νὰ εὔρωσι πλέον χῶρον ἐν αὐταις νέοι ὕμνοι. Ἔκτοτε, ἑξαιρέσει τοῦ παρὰ τὴν Ρώμην ἐν ἔτει 1004 ἱδρυθέντος μοναστηρῖου τοῦ τάγματος τοῦ ἁγίoυ Βασιλείου Grotta Feratta, ὅπερ ἐπὶ τίνα χρόνον ὑπῆρξε φυτώριον ἐκκλησιαστικῶν ὑμνογράφων καὶ μελωδῶν, ἀπαντώσι μεμονωμένα παραδείγματα ὑμνογράφων.

Ἰωάννης Καμνιάτης (904), Θεσσαλονικεύς, κληρικὸς ἐλλόγιμος καὶ μουσικός.

Πανάρετος Πατζάδας ὁ Πράσινος, μουσικὸς δόκιμος ἀκμάσας κατὰ τὸν Ἰ' αἰώνα, ποιήσας διάφορα μουσουργήματα ἐξηγηθέντα ἐκ τῆς ἀρχαίας εἰς τὴν νέαν παρασημαντικὴν καὶ ὑπάρχοντα εἰς διαφόρους μουσικᾶς Ἀνθολογίας. Ἐδίδαξε τὴν μουσικὴν καὶ εἰς τὸν υἱὸν αὐτοῦ Γεώργιον τὸν δομέστικον τὸν καὶ Λαοσυνάκτην λεγόμενον, ὡς ἔχοντα τὸ καθῆκον νὰ προσκαλῆ εἰς τὴν ἐκκλησίαν τοὺς ἀνωτέρους κληρικοὺς καὶ τοὺς ἀνωτέρους ὑπαλλήλους τοῦ Παλατῖου, ἀναδειχθέντα δὲ διάσημον μουσικὸν καὶ ὑμνογράφον, μελοποιήσαντα οὐ μόνον ἐκκλησιαστικὰ ἀλλὰ καὶ δημοτικὰ ἄσματα, ποιήσαντα καὶ ὕμνους. Τινὰ τῶν ἐκλεκτῶν ἔργων τοῦ Γεωργίου ἐδημοσιεύθησαν εἰς διαφόρους μουσικᾶς Ἀνθολογίας, μετανεχθέντα ἐκ τῆς ἀρχαίας εἰς τὴν νέαν παρασημαντικήν.

Νεῖλος μοναχὸς τῆς Καλαβρίας, ὁ νεώτερος, ζήσας 95 ἔτη ἐτελεύτησε τῷ 1005. Ἐποίησεν ὕμνους εἰς τὸν ἅγιον Βενέδικτον, οὖς ἔμελψε μετὰ μελωδικῆς ψαλμωδίας ἐν παννυχίδι καὶ μετὰ ἐξηκονταμελοὺς χοροῦ.

Βαρθολομαῖος μοναχός, ἡγούμενος τῆς μονῆς τῆς ἐν Καλαβρίᾳ Γροτταφερράτης, μαθητὴς ἐγένετο τοῦ μοναχοῦ Νείλου καὶ ἰσότιμος αὐτῶ διὰ τὲ τὴν παιδείαν, τὴν ἁγιότητα καὶ τὰ ἀσματικὰ ἔργα. Ἐτελεύτησε τῷ 1040. Ἐποίησεν ὕμνους, μὴ διασωθέντας, εἰς τὴν Θεοτόκον καὶ ἄλλους ἁγίους.

Παῦλος ὁ Ἀμμορίου ὁ καὶ τῆς Εὐεργέτιδος ἕνεκα τῆς ἐν τὴ μονὴ τῆς Θεομήτορος τῆς Εὐεργέτιδος διαμονῆς αὐτοῦ, ἧς ὑπῆρξε καὶ ἱδρυτής. Ἀκμάσας πιθανῶς κατὰ τὸν Ἴ΄ αἰώνα, ἐποίησεν ὕμνον ἰκετήριον εἰς τὴν Θεοτόκον καὶ στιχηρὰ εἰς αὐτὴν συμπεριληφθέντα ἐν τὴ Ὀκτωήχω Ἰωάννον τοῦ Δαμασκηνoύ.

Νικηφόρος Ἠθικὸς ὁ μοναχός, ζήσας κατὰ τὸν Ι` αἰώνα, ποιήσας Οἴκους (κατὰ μέλος) καὶ πλατύνας τὸ μιλος τοῦ Οἰκηματαρίου εἴδους, κοινωνικὰ καὶ ἄλλα μουσουργήματα.

Ἰωάννης Γλυκὺς (900), ἔξοχος μουσικὸς καὶ μονογράφος αὐτὸς πρῶτος μελίσας τὰ δογματικά του Δαμασκηνοῦ εἰς τὸ Μαθηματάριον εἶδος; τὰ ἕνδεκα Ἑωθινὰ Λέοντος τοῦ Σοφοῦ κατὰ τὸ παλαιὸν ἡ ἀργὸν Στιχηράριον, προσέτι δὲ τὸ ἀρχαῖον «Δύναμις», ἀλληλουάριον εἰς ἦχον Πλ. Ἀ', Χερουβικὸν καὶ Κοινωνικόν• ὑπῆρξε ποιητῆς τῶν Οἴκων κατὰ τὸ μέλος, ἐποίησε μικρᾶν ΙΙροπαίδειαν κατά, τὸ ἀργὸν στιχηραρικὸν εἶδος εἰς ἦχον Ἀ' πρὸς ἐκγύμνασιν τῶν ἀρχαρίων εἰς τὸ διατονικὸν γένος, ἐκανόνισε τοὺς ὅρους τῆς συνθέσεως τῶν μουσικῶν θέσεων κατὰ τὸ εἶδος τῆς μετροφωνίας, ἐκαλλώπισε τὸ εἶδος τοῦ παλαιοῦ ἢ ἀργοῦ Στιχηραρίου, ἐποίησεν ὕμνονς, ἄσματα, προσέτι δὲ καὶ θέματα τοῦ Στιχηραρίον, Κρατηματαρίου, Παπαδικῆς καὶ τοῦ Μαθηματαρίoυ κατὰ τοὺς ἀναγραμματισμούς. Τὰ μουσουργήματα τοῦ Γλυκέως μετηνέχθησαν ἐκ τῆς ἀρχαίας παρασημαντικῆς εἰς τὴν νῦν παρ’ἠμὶν ἐν χρήσει.

Ἰωάννης Πλουσιαδηνὸς ὁ καὶ Κουκουμᾶς καλούμενος, ἔζησε πρὸ τοῦ μαΐστορος Ἰωάννου τοῦ Κουκκουζέλη. Ὁ διάσημος οὖτος ἐπὶ παιδεία καὶ μουσικὴ ἐμπειρία ἀνὴρ ἐμέλισε διάφορα ἀργὰ μουσουργήματα, συνέγραψε Θεωρητικόν της Μουσικῆς, εἰς ὁ πραγματεύεται περὶ μουσικῶν σημείων, μετροφωνίας καὶ ἤχων, ἐποίησε δὲ καὶ τὸ λεγόμενον Μέγα Ἴσον, ἐπιγραφόμενον «Μέθοδος Ἰωάννον τοῦ Πλουσιαδηνοῦ», ἑτέραν Προπαίδειαν μικροτέραν εἰς ὀκτώηχον πρὸς ἐκγύμνασιν τῶν ἀρχαρίων μαθητῶν, ἥτις φέρει ἐπιγραφὴν «Μέθοδος ἁγιορείτικη», προσέτι καὶ ἕνα Τροχὸν τῆς Μουσικῆς, ἑρμηνευθέντα σὺν τοὶς ἄλλοις ἐκ τῆς ἀρχαίας εἰς τὴν νῦν ἐν χρήσει παρασημαντικήν, καλούμενον δὲ «Ἡ σοφωτάτη Παραλλαγή».

Ἰωάννης Εὐχαΐτων ἐπίσκοπος, ὁ καὶ Μαυρόπους ἐπικληθεῖς ὡς ἐκ τοῦ χρώματος τῶν ποδῶν αὐτοῦ, ἤκμασε κατὰ τᾶς ἀρχὰς τοῦ ΙΑ' αἰῶνος, ἐποίησε πολυαρίθμους ἀσματικοὺς κανόνας, ἐξ ὢν 70 πρὸς τὴν Θεοτόκον εἰς ὀκτὼ ἤχους, 25 εἰς τὸν Κύριον Ἰησοῦν, 11εις Ἰωάννην τὸν Πρόδρομον, 8 εἰς Ἰωσὴφ τὸν Ὑμνογράφον, τὴν ἀκολουθίαν τῶν Τριῶν Ἱεραρχῶν καὶ διάφορα στιχηρὰ τροπάρια ἰδιόμελα.

Κατὰ τὸν ΙΑ' αἰώνα ἤκμασαν καὶ οἱ ὑμνογράφοι,

Γεώργιος Σκυλίτσης, ποιητὴς κανόνων,

Λέων Μαγίστωρ, ποιητὴς στιχηρῶν ἰδιομέλων τροπαρίων καὶ δοξαστικῶν,

Ἰωάννης Ζωναρᾶς (1048), ποιητὴς κανόνος δογματικοῦ εἰς τὴν Ὑπεραγίαν Θεοτόκον,

Νικήτας Στηθάτος, μοναχός της ἐν Κωνσταντινουπόλει μονῆς τοῦ Στουδίου, μελωδήσας ἄσματα καὶ κανόνα εἰς τὸν ἅγιον Νικόλαον.

Νικήτας Σερρῶν ἐπίσκοπος καὶ εἴτα Ἡρακλείας (1075), ποιητὴς ἀσματικῶν κανόνων,

Θεοφάνης Κεραμεύς, ἀρχιεπίσκοπος τῆς Ταυρομενίας ἐν Σικελίᾳ, ἀσματογράφος,

Μιχαὴλ Ψελλὸς (1020-1106), ἀνὴρ σοφώτατος, σπουδαῖον περὶ Μουσικῆς ἔργον γράψας, (oυ ἀποσπάσματα ἐξέδοτο ὁ Γάλλος Ruelle), οὐ τὸ περιεχόμενον εἶναι συνάθροισις λέξεων ὑπαγομένων εἰς τὴν μουσικὴν ἐπιστήμην, ὁρισμοὶ τῶν κανόνων τῆς μελοποιΐας καὶ διαίρεσις τῶν ἤχων καὶ τῶν κλάδων αὐτῶν.

[Dionysios]

ΠΕΡΙΟΔΟΣ Ε'

ΑΠΟ ΤΟΥ ΚΟΥΚΚΟΥΖΕΛΗ ΜΕΧΡΙ ΤΗΣ ΑΛΩΣΕΩΣ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ (1100-1453)

Ἰωάννης Μαϊστωρ ὁ Κουκκουζέλης.

Ὁ ὀνομαστότατος οὗτος μελοποιὸς τῶν βυζαντινῶν χρόνων, ἡ δευτέρα πηγὴ τῆς Μουσικῆς μετὰ τὸν θεῖον Δαμασκηνόν, ὁ καὶ «Μαΐστωρ τῆς μουσικῆς» ἐπικληθεῖς, ἀποτελεῖ ἰδὶαν ἐποχὴν ἐν τὴ ἱστορία τῆς ἱερᾶς τέχνης οὐ μόνον ὡς κατακοσμήσας τὴν ἐκκλησιαστικὴν ψαλμωδίαν διὰ μελισταγῶν ἀσμάτων, ἀλλὰ καὶ ὡς ἐπενεγκῶν τροποποιήσεις τινὰς καὶ μεταβολᾶς ἢ προσθαφαιρέσεις ἒν τισι σημείοις τῆς ὑπὸ τοῦ φωστῆρος τῆς Δαμασκοῦ καθιερωθείσης συμβολικῆς γραφῆς τῶν μελωδιῶν, ἣν καὶ ἠρμήνευσε διὰ βραχείας ἑρμηνείας, μαρτυρούσης ὅτι ἐν μουσικὸν σημεῖον, ὡς π.χ. τὸ Οὐράνισμα, συνίσταται, παρ’αὐτῶ ἐξ 20 ἁπλῶν σημείων. Τῆς παρασημαντικῆς τοῦ Κουκκουζέλη χρῆσις ἐγίνετο μέχρι τῶν μέσων τοῦ ΙΗ' αἰῶνος, ὄτε ὁ Πρωτοψάλτης τῆς Μ. Ἐκκλησίας Ἰωάννης ὁ Τραπεζούντιος (1756), κελεύσει τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου Κυρίλλου του ἀπὸ Νικομηδείας, χάριν εὐχερεστέρας μεταδόσεως τῆς ψαλμωδίας μετέβαλε τὸ σύστημα τῶν χαρακτήρων, εἰσαγαγῶν ἁπλουστέραν μέθοδον παρασημαντικῆς, χαρακτήρας δηλονοῦν μoυσικοὺς στοιχειώδεις ἐν μέρει καὶ κατὰ τί διαφόρους τῶν πρὸ αὐτoὺ ἐν χρήσει, κλίνοντας δὲ ἐπὶ τὸ ἐξηγηματικόν.

Ἐγεννήθη ὁ Ἰωάννης κατὰ τὸν ΙΒ' αἰώνα ἐν Δυρραχίῳ τῆς Ἰλλυρίας, ὠνομάσθη δὲ Κουκκουζέλης διότι ἐρωτώμενος τί τρώγει ὑπὸ τῶν συμμαθητῶν αὐτοῦ ἐν τὴ ἐν Κωνσταντινουπόλει αὐτοκρατορικὴ σχολή, εἰς ἣν εἰσήχθη ὀρφανὸς πατρὸς ταὶς ἐνεργείαις τῆς μητρὸς αὐτοῦ, ἀπήντα «κουκκία καὶ ζέλια» (χόρτα), ἄτε δι’αὐτῶν τρεφόμενος ἕνεκα τῆς πτωχείας αὐτοῦ.

Ὁ Ἰωάννης κλίσιν παιδιόθεν αἰσθανόμενος οὐ μόνον πρὸς τὰ γράμματα ἀλλὰ καὶ πρὸς τὴν ἱερὰν μουσικήν, διαπρέπων δὲ καὶ διὰ τὸ ἠδυμελίφθογγον τῆς φωνῆς αὐτοῦ, προσελήφθη καὶ εἰς τὴν βασιλικὴν Μουσικὴν Σχολήν, ἀναδειχθεῖς κράτιστος μύστης τῆς θείας τέχνης καὶ ἐφελκύσας τὴν ἀγάπην τῶν μεγιστάνων τῆς ἐποχῆς καὶ τὴν εὔνοιαν τοῦ αὐτοκράτορος, ὑφ’οὐ διορίζεται, ἀρχιμουσικὸς τῶν αὐτοκρατορικῶν ψαλτῶν. Ἀλλ’ὁ Ἰωάννης, καῖπερ ἀπολαύων ἐν τῷ Παλατίῳ πάντων τῶν ἀγαθῶν, καὶ γινώσκων τὴν ἐπιθυμίαν τοῦ αὐτοκράτορος ὅπως εἰσαγάγη αὐτὸν εἰς συγγενικὴν συνάφειαν μετὰ τίνος τῶν μεγιστάνων, προνοῶν ὅμως μᾶλλον περὶ τῆς ψυχῆς αὐτοῦ, ἀποφασίζει νὰ ἐγκαταλείψη τὸ Παλάτιον. Ἐπὶ τούτω ἀπατᾶ τὸν αὐτοκράτορα καὶ μεταβαίνει εἰς τὴν γενέθλιον χῶραν ὅπως λάβη δῆθεν τὴν ἐπὶ τῷ γενησομένῳ γάμω μητρικὴν συγκατάθεσιν. Ἐκεῖ ἐμέλισε τὴν θρηνωδίαν (μυρολόγι) «Βουλγάραν» καλουμένην, ἣν ἤκουσε κρυφὰ ἱστάμενος ἐντὸς τῆς οἰκίας παρὰ τῆς θρηνωδούσης μητρὸς αὐτοῦ, πρὸς ἣν φίλοι του Ἰωάννου ψευδῶς καὶ σκοπίμως ἀνήγγειλαν τὸν θάνατον τοῦ υἱoὺ αὐτῆς.

Ἐπανελθῶν ὁ Ἰωάννης εἰς Κωνσταντινούπολιν καὶ πληροφορηθεῖς παρὰ τοῦ ἕνεκα ὑποθέσεων ἐν τῷ Βυζαντίῳ εὑρισκομένου ἡγουμένου τῆς ἐν Ἁγίῳ Ὄρει μονῆς τῆς Μεγίστης Λαύρας τὰ περὶ τοῦ βίου τῶν ἐν Ἄθῳ ἐρημιτῶν, ἀπεφάσισε δραπετεύων νὰ μεταβῆ εἰς Ἅγιον Ὅρος, φέρων μεθ’ἑαυτοῦ τὴν ράβδον καὶ τὸν χιτώνα αὐτοῦ. Ἐν τὴ μονὴ τῆς Λαύρας ἐρωτηθεῖς ὁ Ἰωάννης ὑπὸ τοῦ θυρωροῦ τὶς ἥν, καὶ τί θέλει, ἀπεκρίθη ὅτι εἶναι ἄνθρωπος χωρικός, ποιμὴν προβάτων καὶ ὅτι ἐπιθυμεῖ τὸ μοναχικὸν σχῆμα. Ἐπὶ τὴ παρατηρήσει δὲ τοῦ θυρωροῦ περὶ τῆς νεότητος τοῦ ξένου, ὁ Ἰωάννης ταπεινῶς ἀπήντησε τὸ τοῦ Ἱερεμίου «Ἀγαθὸν ἀνδρί, ὅταν ἄρη ζυγὸν ἐν τὴ νεότητι αὐτοῦ» (Θρήν. Γ' 27). Ἐν τὴ Λαύρα κείρεται μοναχὸς καὶ διορίζεται, ποιμὴν τῶν τράγων τῆς μονῆς. Ἀνεγνωρίσθη δὲ ὑπὸ τοῦ ἡγουμένου, ὡς ἐκ τοῦ ἑξῆς γεγονότος: Ἡμέραν τινὰ ὁ Ἰωάννης καθήμενος καὶ φυλάττων τὸ ποίμνιον αὐτοῦ ἤρξατο ψάλλων• ἐρημίτης δὲ τὶς ἤκουσε τὴν γλυκυτάτην αὐτοῦ φωνὴν καὶ μετ’ἐκπλήξεως παρετήρησεν ὅτι καὶ αὐτοὶ oι τράγοι ἠτένιζον πρὸς τὸν ποιμένα αὐτῶν ὡς ἐκ τoυ μέλους τῆς ψαλμωδίας αὐτοῦ• ἀναγγέλει τότε ταῦτα τῷ ἠγουμένῳ τῆς Λαύρας, ὑφ’οὐ προσκαλεῖται ὁ Ἰωάννης, ἀναγνωρίζεται καὶ ἐπιτιμᾶται ὡς μὴ δηλώσας ἐγκαίρως ὅτι ἦτο ὁ πεφιλημένος ἠδύφωνος μουσικός του αὐτοκράτορος. Ὁ ἡγούμενος ἀναγγέλλει τὰ κατὰ τὸν Ἰωάννην εἰς τὸν αὐτοκράτορα, συγκατατεθέντα ὅμως νὰ μὴ ἐνοχλήση τὸν δραπετεύσαντα ἐκ τοῦ Παλατῖου ἀγαπητὸν μουσικὸν αὐτοῦ.

Ἔκτοτε ὁ Ἰωάννης ἔζη ἐντὸς κελλίου τινὸς τῆς Λαύρας, τᾶς δὲ Κυριακᾶς καὶ ἐορτᾶς ἔψαλεν εἰς τὸν ναὸν μετὰ κατανύξεως σὺν τοὶς ἄλλοις ἱεροψάλτοις. Οἱ κόποι δὲ αὐτοῦ καὶ ὁ πρὸς τὴν μελωδίαν ζῆλος ἀντημείφθησαν δι’oυρανίου ἐπισκέψεως. Κατὰ τὴν παράδοσιν, ἓν τινι παννυχίδι τῷ σαββάτῳ τῆς Ἒ ἑβδομάδος τῶν Νηστειῶν, ὄτε ψάλλεται ὁ Ἀκάθιστος ὕμνος, μετὰ τὸ τέλος τοῦ κανόνος ὁ Ἰωάννης κεκοπιακῶς ἐκ τῆς ἀγρυπνίας ἀπεκοιμήθη εἰς τὸ στασίδιον, καὶ ἀφυπνισθεῖς εὑρίσκει ἐν τὴ χειρὶ αὐτοῦ τὸ δῶρον τῆς Θεοτόκου, χρυσοῦν νόμισμα, οὐ τὸ ἥμισυ ἄχρι, σήμερον εὔρηται παρὰ τὴν εἰκόνα τῆς Θεοτόκου ἐν τῷ ναῷ τῆς Λαύρας, τὸ δ’ἕτερον ἥμισυ ζητηθέν, λόγω εὐλαβείας, ἐστάλη εἰς τὴν Ρωσσίαν. Ἐντεῦθεν ὁ Ἰωάννης ὑπερηύξησε τὸν πρὸς τὴν ψαλμωδίαν ζῆλον αὐτοῦ καὶ ἔψαλεν ἐν τῷ ναῷ καθ' ἑκάστην, παθῶν δὲ τὸν πόδα ὡς ἐκ τῆς συνεχοῦς στάσεως κατὰ τὴν ψαλμωδίαν ἐν τῷ ναῷ, ἐθεραπεύθη ὑπὸ τῆς Θεοτόκου. Ὁ Ἰωάννης ἐθαυμάζετο ἐπὶ τὲ τὴ τέχνη καὶ γλυκύτητι τῆς φωνῆς καὶ ἐπὶ τὴ ὡραῖα αὐτοῦ μορφή. Κατετάχθη ἐν τῷ χορῷ τῶν ἁγίων της Ἐκκλησίας, γεραιρόμενος τὴ 1 Ὀκτωβρίου.

Ὁ Κουκουζέλης συνέγραψε θεωρητικὸν ἔργον περὶ Μουσικῆς τέχνης, καὶ βιβλίον διὰ μουσικῶν σημείων περιέχον ἐκκλησιαστικὰ ἄσματα. Ἐποίησε τὸ λεγόμενον Μέγα Ἴσον τῆς Παπαδικῆς, ὅπερ εὐρισκόμενον εἰς τᾶς παλαιᾶς Παπαδικᾶς μετηνέχθη ὑπὸ Πέτρου τοῦ Πελοποννησίου εἰς τὴν ἐαυτοῦ παρασημαντικήν, εἰς δὲ τὴν νέαν ὑπὸ τῶν τριῶν ἐφευρετῶν τοῦ νέου συστήματος• προσέτι τὸν κυκλικὸν Μέγιστον Τροχὸν τῆς μουσικῆς, ὅστις ἔχει περὶ αὐτὸν ἑτέρους τέσσαρας μικροτέρους Τροχούς, ἐξ ὢν οἱ μὲν δυό, ἄνωθεν δεξιὰ καὶ ἀριστερά, oι δὲ δυὸ κάτωθεν ὁμοίως. Ἕκαστος δὲ τούτων διὰ μαρτυριῶν παριστᾶ τὴν πλαγίαν πτῶσιν ἐνὸς ἑκάστου πλαγίου ἤχου πρὸς τὸν ἐαυτοῦ κύριον ἦχον, καὶ ἔνθα, παραβάλλει ὁ ποιητὴς τοὺς καθ’ἠμᾶς ὀκτὼ ἤχους μετὰ τῶν ὀκτὼ ἤχων τῶν ἀρχαίων• ἄνωθεν δὲ καὶ κάτωθεν τῶν μικροτέρων Τροχῶν φέρει ὁλογράφως τὰ ὀνόματα τῶν κυρίων καὶ πλαγῖων ἤχων, ὡς, Δώριος, Λύδιος, Φρύγιος, Μιξολύδιος, Ὑποδώριος, Ὑπολύδιος, Ὑποφρύγιος, Ὑπομιξολύδιος. Ἐμουσούργησε προσέτι κατὰ τοὺς ὀκτὼ ἤχους Χερουβικὰ σύντομα καὶ μακρὰ ἔντεχνα, ἐξ ὢν σώζεται ἐν εἰς ἦχον Πλ.Β΄ (παλατιανόν), ἐν Κοινωνικὸν «Αἰνεῖτε» εἰς ἦχον Πλ.Α΄, καὶ ἐν «Γεύσασθαι» εἰς ἦχον Πλ. Ἅ΄, τὰ μεγάλα καὶ ἔντεχνα Ἀνοιξαντάρια, τὸ ἀργὸν «Μακάριος ἀνήρ», τὸ εἰς τὴν ἀρτοκλασίαν «Χαῖρε κεχαριτωμένη» κατ’ἀναγραμματισμὸν εἰς ἦχον Ἅ΄ τετράφωνον, Ἀλληλουάρια εἰς ἦχον Α΄ καὶ Πλ. Ἀ', τὸ «Ἄνωθεν oι Προφῆται», τὴν φήμην «Τὸν δεσπότην καὶ ἀρχιερέα», πολυελέους, δοχᾶς, καλοφωνικοὺς εἱρμούς, πασαπνοάρια καὶ ἄλλα πλεῖστα, ὧν τινὰ εἰσιν ἐκδεδομένα καὶ ἄλλα ἀνέκδοτα.

[Dionysios]

ΠΕΡΙΟΔΟΣ Ε'

ΑΠΟ ΤΟΥ ΚΟΥΚΚΟΥΖΕΛΗ ΜΕΧΡΙ ΤΗΣ ΑΛΩΣΕΩΣ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ (1100-1453)


Οἱ ἀπὸ τοῦ ΙΒ' μέχρι τοῦ ΙΕ΄ αἰῶνος ὑμνογράφοι καὶ μουσικοί.

Γρηγόριος Κουκκουζέλης, μοναχός, δομέστικος τῆς ἐν Ἁγίῳ Ὄρει ἱερᾶς μονῆς τῆς Μεγίστης Λαύρας, ἔνθα ἐμόναζε κατὰ τὸν ΙΒ' αἰώνα• ἐκ τῶν μαθητῶν τοῦ ὀνομαστοῦ Ἰωάννου τοῦ Κουκκουζέλη. Ὑπῆρξε μουσικὸς πεφημισμένος.

Γεώργιος Κοντοπετρής, δομέστικος, ἀκμάσας κατὰ τὸν ΙΒ' αἰώνα μετὰ τὸν Κουκκουζέλην. Ἔχει μουσουργήματα πολλὰ εἰς τὸ Στιχηράριον, Μαθηματάριον, Κρατηματάριον καὶ τὴν Παπαδικήν, μετενεχθέντα καὶ εἰς τὴν νῦν ἐν χρήσει παρασημαντικὴν καὶ ἐκδοθέντα εἰς διαφόρους Μουσικᾶς Ἀνθολογίας.

Ξένος ὁ Κορώνης, ἐκ Κορώνης τῆς Πελοποννήσου καταγόμενος, Πρωτοψάλτης τῆς Ἁγίας Σοφίας, ἀκμάσας μετὰ τὸν Ἰωάννην τὸν Κουκκουζέλην. Ὁ ἔξοχος οὖτος μουσικὸς εἶχε καὶ ἀδελφὸν μουσικὸν τὸν Ἀγάθωνα, ποιήσαντα μαθήματα εἰς τὴν Παπαδικήν, καὶ υἱὸν μουσικὸν τὸν Μανουήλ, μελίσαντα μαθήματα εὑρισκόμενα εἰς τὸ Μαθηματάριον. Ξένος ὁ Κορώνης, συνέγραψε περὶ Μουσικῆς Ἐγχειρίδιον, εἰς ὁ πραγματεύεται περὶ ἤχων, περὶ φθορῶν κτλ. ἀνεδείχθη ὁ ἐξοχώτερος πάντων τῶν θεματογράφων τοῦ Μαθηματαρίου εἴδους τῶν ἀναγραμματισμῶν καὶ τοῦ Κρατηματαρίου. Ἐμέλισε τὸ εἰς ἦχον Β' «Δύναμις» μετὰ τοῦ κρατήματος, τὸ «Ἅγιος, Κύριος Σαβαώθ» τῆς λειτουργίας τοῦ Μεγάλου Βασιλείου, καὶ τὸ «Ἐπὶ σοῖ χαίρει» εἰς ἦχον Πλ. Δ', καὶ ἄλλα τινά.

Θεόδωρος Πρόδρομος (1150), συνέγραψεν ἑρμηνείαν εἰς τοὺς ἱεροὺς Κανόνας Ἰωάννου τοῦ Δαμασκηνοῦ καὶ Κοσμᾶ• περὶ τὴν ποίησιν καὶ μουσικὴν ἔμπειρος.

Εὐστάθιος Θεσσαλονίκης ἀρχιεπίσκοπος (1170), συνέγραψε περὶ μουσικῆς προσωδίας, ἠρμήνευσε δὲ καὶ τὸν εἰς τὴν Πεντηκοστὴν ἰαμβικὸν κανόνα τοῦ Δαμασκηνοῦ.

Θεόδωρος Βαλσαμῶν, ὁ τῷ 1190 πατριάρχης Ἀντιοχείας, καὶ ἐν τοὶς μελωδοὶς ἀριθμούμενος.

Χριστόφορος ὁ πατρίκιος καὶ ἐξ ἀπορρήτων της αὐτοκρατορικῆς αὐλῆς, ἤκμασε κατὰ τὸν ΙΒ' αἰώνα, ποιήσας κανόνας, προσόμοια εἰς διαφόρους ἁγίους καὶ ἄλλα ἱερὰ ἄσματα.

Θεόκτιστος μοναχός, ἀκμάσας κατὰ τὸν ΙΒ' αἰώνα καὶ τακτοποιήσας τὰ διάφορα ἐκκλησιαστικὰ βιβλία. Ἔγραψε Μηναῖα, τὰ ὁποῖα εἶναι γεγραμμένα διὰ μουσικῶν σημείων, ἐποίησε δὲ καὶ διάφορα στιχηρά.

Ἰωάννης Βατάτζης, αὐτοκράτωρ τοῦ Βυζαντίου (1222), ἐποίησε πολυελέους καὶ δοξολογίας.

Νικηφόρος Βλεμμίδης (1198-1272), σοφὸς μοναχός, ἀριθμούμενος ἐν τοὶς μελωδοὶς τῆς Ἐκκλησίας.

Γερμανὸς ὁ νέος, πατριάρχης Κῶν/πόλεως (1222), ἐποίησεν ἄσματα ἰδιόμελα καὶ τὴν ἀκολουθίαν τῆς ἰα' Ὀκτωβρίου.

Θεόδωρος Λάσκαρις αὐτοκράτωρ Νικαίας (1255-1269). Ὁ εὐσεβὴς βασιλεὺς ἀπόβλητος ὢν τοῦ θρόνου ὑπὸ τῶν Σταυροφόρων, καὶ στενάζων ἐν Νικαίᾳ ἐποίησε τὸν πρὸς τὴν Θεοτόκον ἐξαίρετον παρακλητικὸν κανόνα εἰς ἦχον Πλ. Δ' πρὸς τὸ «Ἀρματηλάτην Φαραώ», ψαλλόμενον κατὰ τὴν δεκαπενθήμερόν της Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου νηστείαν καὶ συμπεριληφθέντα ἐν τὴ Παρακλητική. Τοῦ ἐστεμμένου μελωδοῦ σώζεται καὶ ἕτερος κανὼν εἰς τὴν Θεοτόκον. Εἰς αὐτὸν ἀποδίδονται καὶ Κοινωνικὰ καὶ μαθήματα τοῦ Κρατηματαρίου.

Ἀθανάσιος ὁ νέος, πατριάρχης Κῶν/πόλεως, ἀριθμεῖται ἐν τοὶς Θεοτοκαριογράφοις τῆς Ἐκκλησίας, ποιήσας κανόνας παρακλητικοὺς εἰς τὴν Θεοτόκον.

Γιωβάσκος ὁ Βλάχος, ἄριστος μελοποιός, ἀκμάσας κατὰ τὸν ΙΓ΄αἰώνα. Ἐμέλισε διάφορα ἄσματα καὶ ἰδὶα Δοξολογίας, ἐξ ὢν διακρίνεται ἡ εἰς τὴν Ὕψωσιν τοῦ Τιμίου Σταυροῦ πανηγυρικὴ καὶ χαρμόσυνος εἰς ἦχον Δ' μετὰ δυὸ ἀσματικῶν εἰς τὸν αὐτὸν ἤχoν (ὧν τὸ μὲν ἐκτενέστερον, τὸ δὲ συντομώτερον), μετενεχθέντων παρὰ Πέτρου τοῦ Πελοποννησίου εἰς τὴν παρασημαντικὴν αὐτοῦ, παρὰ δὲ Γρηγορίου τοῦ Πρωτοψάλτου καὶ Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος εἰς τὴν σήμερον ἐν χρήσει, ψαλλομένων δὲ καὶ νῦν κατὰ τὴν ἑορτὴν τῆς Ὑψώσεως τοῦ Σταυροῦ καὶ τὴν Γ΄Κυριακὴν τῶν Νηστειῶν.


Γρηγόριος Σιναΐτης μοναχός, τελευτήσας τῷ 1310. Ἐποίησε τροπάρια καὶ κανόνας.

Ἰσίδωρος Βουχηρᾶς, πατριάρχης Κῶν/πόλεως, ἐτελεύτησε τῷ 1349. Εἰς αὐτὸν ἀποδίδονται κανόνες καὶ ὕμνοι Ἀκάθιστοι εἰς ἁγίους κτλ.

Νικηφόρος Καβάσιλας (1350), ἀρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης, συνέγραψε πρὸς τοὶς ἄλλοις καὶ «Ἑρμηνείαν τῆς θείας λειτουργίας», ἐν ᾑ καὶ περὶ τῶν ἱερῶν ψαλμωδιῶν.

Νικηφόρος Κάλλιστος, ἱερεὺς τοῦ ναοῦ τῆς ἁγίας Σοφίας, ἀνὴρ πολυμαθής, γόνιμος ὑμνογράφος καὶ ἀσματογράφος, γεννηθεῖς περὶ τὰ μέσα τοῦ ΙΔ' αἰῶνος, ἐποίησεν ἀκολουθίαν εἰς τὴν Ὑπεραγίαν Θεοτόκον τῆς Ζωοδόχου Πηγῆς καὶ συναξάριον περὶ τῆς ἑορτῆς, ἀκολουθίαν τῶν ἐγκαινίων τοῦ νoυ τῆς Ζωοδόχου Πηγῆς, κανόνα εἰς τὴν Θεοτόκον, διάφορα ἀσματικὰ προϊόντα, τροπάρια, συναξάρια εἰς τᾶς ἐπισήμους ἐορτᾶς τοῦ Τριωδίου, σύνoψιν Τριωδίου καὶ Πεντηκοσταρίου, σύνοψιν Τριωδίου ἀκριβεστάτην, ἑρμηνείαν τῶν Ἀναβαθμῶν τῶν ὀκτῶ ἤχων καὶ πολλὰ ἄλλα ἔργα.

Μανουὴλ Βρυέννιος (1320), ὁ ἐξοχώτερος τῶν μουσικῶν θεωρητικῶν διδασκάλων τῆς βυζαντινῆς ἐποχῆς, συγγράψας ἀξιόλογον περὶ Μουσικῆς σύγγραμμα, ἐν ὢ πραγματεύεται περί, τῆς ποιότητος, περὶ τῶν ὀκτὼ ἤχων, περὶ φθόγγων, περὶ τῶν τῶν κοινῶν τετραχόρδων τῶν ἀρχαίων μεθ' ἐνὸς σφαιρικοῦ σχεδίου κατὰ τὸ σχῆμα τῆς διαπασὼν καὶ τῆς δὶς διαπασών, καὶ συνεχομένου μεθ' ἐνὸς πυθαγορικοὺ πίνακος, ἐφ’οὐ δεικνύονται τὰ ὀνόματα τῶν χορδῶν καὶ αἳ κατὰ κλάδον ἀφαιρέσεις τῶν ἤχων. Ἐκ τοῦ συγγράμματος τούτου καρπούμεθα ὠφέλειαν τινὰ περὸ τῆς μουσικῆς τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνων, διότι πολλὰ ἠρανίσατο ὁ Βρυέννιος ἐκ τῶν Ἀλεξανδρινῶν μουσικῶν, ἰδίως ἐκ τοῦ Εὐκλείδου καὶ Ἀριστείδου, ΙΙτολεμαίου καὶ ἄλλων, παρενείρει δὲ καὶ οὐκ ὀλίγα ἴδια περὶ τῶν συγχρόνων αὐτοῦ μελοποιῶν, τὰ πλεῖστα ὅμως σκοτεινὰ καὶ ἀσαφῆ, συμπεπιλημένα μάλιστα μετὰ δυσκαταλήπτων μαθηματικῶν ἀκριβολογιῶν. Ἐν γένει ὁ Βρυέννιος ἐγένετο ἡ κυρία ἀφορμὴ τῶν περὶ τῆς βυζαντινῆς μουσικῆς γενομένων εἰρευνῶν, αἵτινες πρώτιστα καὶ μάλιστα ἀποβλέπουσι πρὸς τὴν διευκρίνησιν τῶν διαφόρων ἱστορικῶν ἀλλοιώσεων τῆς ἀρχαίας, τῆς μεσαιωνικῆς καὶ τῆς καθ’ἠμᾶς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς.

Θεόληπτος Φιλαδελφείας μητροπολίτης γενόμενος τῷ 1310, ἐποίησε κατανυκτικοὺς ὕμνους, ἐν οἲς καὶ κανόνας.

Γρηγόριος Παλαμᾶς μητροπολίτης Θεσσαλονίκης ἀναδειχθεῖς τῷ 1347, συναριθμεῖται ἐν τοὶς ἀσματογράφοις τῆς Ἐκκλησίας.

Φιλόθεος Κωνσταντινουπόλεως πατριάρχης (1354), ἀνὴρ διάσημος ἐπὶ παιδεία καὶ ὑμνογραφικὴ δεξιότητα, ποιήσας ἀσματικᾶς ἀκολουθίας εἰς διαφόρους ἁγίους, κανόνας, τροπάρια, στιχηρὰ καὶ ἀκαθίστους ὕμνους, καὶ ἄλλα.

Λέων Βάρταλης ὁ καὶ Μαγίστωρ ἐπωνυμούμενος, ἀνθύπατος, πατρίκιος ἐπὶ Ἀνδρονίκου τοῦ πρεσβυτέρου. Συνέγραψε πόνημα περὶ Τροπαρίων, ἐποίησε δὲ καὶ διάφορα δοξαστικά.

Θεόδουλος Θηκαρᾶς, ἐπὶ Ἀνδρονίκου τοῦ πρεσβυτέρου ὑπῆρξε μάγιστρος καὶ ρήτωρ τῆς αὐλῆς, φημιζόμενος ὡς μουσικὸς καὶ ὑμνογράφος. Ἐποίησε διαφόρους ὕμνους καὶ στιχηρά, μαθήματα τῆς Παπαδικῆς καὶ τοῦ Στιχηραρίου, ἔγραψεν Ὡρολόγιον περιέχον ὕμνους καὶ εὐχᾶς διαφόρων Πατέρων καὶ Θεοτοκάριον περιλαμβάνον παρακλητικοὺς κανόνας διαφόρων ὑμνωδῶν.

Μανουὴλ Παλαιολόγος ὁ αὐτοκράτωρ (1391-1425), ἐποίησεν ἄσματα ἐκκλησιαστικά,

Συμεὼν Θεσσαλονίκης ἀρχιεπίσκοπος ἀναδειχθεῖς τῷ 1410, τιμήσας τὴν μνήμην ἁγίων δι’ἱερῶν ὕμνων.

Ἰωάννης Κλαδᾶς, λαμπαδάριος τῆς Ἁγίας Σοφίας, θεωρούμενος μετὰ τὸν Δαμασκηνὸν καὶ Κουκουζέλην «ἡ τρίτη πηγὴ τῆς Μουσικῆς», ἀνὴρ λογιώτατος καὶ μουσικώτατος. Ἔγραψε περὶ Μουσικῆς, πραγματευσάμενος περὶ μετροφωνίας, μουσικῶν σημείων κτλ., ἐμελοποίησε τὸν Ἀκάθιστον ὕμνον κατὰ μίμησιν τῶν πρὸ αὐτοῦ ἀκμασάντων ἐξόχων μελωδῶν, ἐποίησε διάφορα ἄσματα, Ἀνοιξαντάρια μεγάλα, μαθήματα τοῦ Μαθηματαρίου εἴδους τῶν ἀναγραμματισμῶν, Χερουβικὰ ἐκτεταμένα ὀκτῶ, ἰσάριθμα Κοινωνικὰ τῶν Κυριακῶν «Αἰνεῖτε», τὸ μέγα καὶ τὸ μικρὸν «Γεύσασθε» τῆς λειτουργίας τῶν Προηγιασμένων, τὸ νεκρώσιμον μέγα ἄσμα «Ἅγιος ὁ Θεός» καὶ τὸ «Τὴν γὰρ σὴν μήτραν», ἅτινα μετηνέχθησαν εἰς τὴν νῦν ἐν χρησει παρασημαντικήν, καὶ τίνα ἐξ αὐτῶν τύποις ἐξεδόθησαν. Συνέσιος ἁγιορείτης μοναχός, ζήσας πρὸ τῆς ἁλώσεως, ἐποίησε μαθήματα ἀνήκοντα εἰς τὸ Παπαδικὸν μέλος.

Μάρκος Εὐγενικός, ὁ Ἐφέσου μητροπολιτής, ἤκμασε κατὰ τὸ πρώτον ἥμισύ του ΙΕ' αἰῶνος, τελευτήσας τῷ 1451, ἐκ τῶν διασ΄μῶν ἀσματογράφων τῆς Ἐκκλησίας, ποιήσας μαθήματα εἰς τὲ τὴν Ἰιαπαδικὴν καὶ τὸ Κρατηματάριον, ἀσματικοὺς κανόνας καὶ στιχηρά, ἐρμηνεύσας δὲ καὶ τοὺς ὕμνους τοῦ ἱεροῦ Δαμασκηνoύ.

Θεόδωρος, Βυζάντιος τὴν πατρίδα, ἤκμασεν ἐπὶ τῆς βασιλείας Ἰωάννου καὶ Κωνσταντίνου τῶν Παλαιολόγων, ἔζη δὲ τῷ 1453. Ὑπῆρξε δόκιμος ὑμνογράφος καὶ περὶ τὴν μουσικὴν ἐμπειρότατος, γράψας μάλιστα καὶ περὶ Ἐκκλησιαστικῆς Μουσικῆς. Οὐκ ὀλίγα μουσουργήματα ἐμέλισε, μετενεχθέντα ἐκ τῆς ἀρχαίας παρασημαντικῆς εἰς τὴν νῦν ἐν χρήσει.

Γεράσιμος Χαλκόπουλος, μοναχὸς καὶ Δομέστικος ἐν Ἄθῳ, σύγχρονος δὲ Θεοδώρου τοῦ Ἀγαλλιανοῦ. Ὑπῆρξε μαθητὴς Μανουὴλ τοῦ Χρυσάφου, μελίσας ἄσματα εἰς τὸ Παπαδικὸν μέλος.