- Πανάρετος μοναχὸς Φιλοθεΐτης
ἐκ Πατρῶν
Δύο λόγια γι᾿ αὐτὴν τὴν μεγάλη μουσικὴ μορφὴ τοῦ 20οῦ αἰῶνος μὲ πληροφορίες ποὺ δὲν νομίζω ὅτι ἔχουν δημοσιευθῆ μέχρι τώρα (στὸ διαδίκτυο τοὐλάχιστον)· τὶς συνέλεξα κυρίως ἀπὸ τὰ ἀνίψια του καὶ ἀπὸ μαθητές του.
῾Ο ἀείμνηστος μοναχὸς Πανάρετος (Παναγιώτης Μακρυγιάννης, 1924-1993) ἦταν καλλιφωνότατος ἱεροψάλτης στὴν Πάτρα καὶ περίφημος μουσικοδιδάσκαλος. ἐργαζόταν πνευματικὰ καὶ ἱεραποστολικὰ καὶ δίδασκε τὴν μουσικὴ σὲ κάθε ἐνδιαφερόμενο, συνήθως χωρὶς νὰ πληρώνεται. ἦταν βαθύτατος γνώστης ὄχι μόνον τῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς ἀλλὰ καὶ τῆς ἑλληνικῆς ἐξωτερικῆς καὶ τῆς ἀσιατικῆς (μὲ ὅλα τὰ μακάμια καὶ τοὺς σουπιέδες), καθὼς εἶχε μελετήσει ὅλα σχεδὸν τὰ μουσικὰ καὶ θεωρητικὰ συγγράμματα τῆς καθ᾿ ἡμᾶς μουσικῆς ἀπὸ τὸ 1820 μέχρι τὶς ἡμέρες του· ἀλλὰ ποτὲ δὲν ἔκανε ἐπίδειξι τῶν γνώσεών του. δὲν ὑπῆρχε σὲ ὅλη τὴν ἐπικράτεια ὅμοιός του μουσικοδιδάσκαλος ὡς πρὸς τὴν μεταδοτικότητα καὶ τὴν διδακτικὴ ἱκανότητα. ἔλεγαν χαρακτηριστικὰ ὅτι μποροῦσε νὰ πάρῃ ἕναν γάιδαρο καὶ νὰ τὸν μάθῃ νὰ κελαηδᾷ.
῾Η ἁπλότης του, ἡ εἰλικρινὴς ταπείνωσίς του καὶ ἡ πνευματικότης του ἦσαν παροιμιώδεις. δὲν εἶχε τὸν γνωστὸ ψαλτικὸ ἐγωισμὸ καὶ τῦφο, γι᾿ αὐτὸ δὲν τὸν ἐνδιέφερε ἂν θὰ ἦταν στὴν ἐκκλησία δεξιὸς ψάλτης ἢ ἀριστερὸς ἢ ἀκόμη καὶ βοηθός! ἤθελε μόνον νὰ ψάλλῃ προσευχόμενος καὶ νὰ προσεύχεται ψάλλων. δὲν ἐπεδίωξε μουσικὴ δόξα, ἀλλὰ μόνον τὴν δόξα ποὺ ὁ Χριστὸς χαρίζει στοὺς ἀγαπῶντας αὐτόν· ὡς ἐκ τούτου ἐθεράπευε τὴν μουσικὴ ὄχι ἐπαγγελματικὰ ἀλλὰ μὲ μοναδικὴ πίστι, ἀφοσίωσι καὶ ἐκκλησιαστικὸ φρόνημα, ποὺ πήγαζαν ἀπὸ τὸν θεῖο πρὸς τὸν Χριστὸ ἔρωτα ποὺ εἶχε ἀνάψει στὴν καρδιά του ἀπὸ παιδικῆς ἡλικίας. γι᾿ αὐτὸ ἐγκαταλείπει τὰ ἐγκόσμια καὶ κείρεται μοναχὸς στὸ παλαιὸ καὶ ἱστορικὸ μοναστῆρι τοῦ ᾿Ομπλοῦ (εἰσοδίων τῆς θεοτόκου) Πατρῶν.
Στὸ μοναστῆρι τοῦ ᾿Ομπλοῦ ἠχογραφεῖ καθημερινῶς καὶ δημιουργεῖ μία σειρὰ μὲ τὰ κυριώτερα κλασσικὰ μαθήματα ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς (ἀναστασιματάριον, εἱρμολόγιον, μαθήματα τοῦ ἐνιαυτοῦ, τριῴδιον, μεγάλη ἑβδομάς, πεντηκοστάριον, μαθήματα λειτουργίας, διακονικὲς καὶ ἱερατικὲς αἰτήσεις καὶ ἐκφωνήσεις, καὶ πολλὰ ἄλλα) σὲ ὅλους τοὺς ἤχους παραλλαγὴ καὶ μέλος. μοναδικό του μέλημα νὰ βοηθήσῃ τοὺς ἀδελφούς του χριστιανοὺς στὴν σωστὴ ἐκμάθησι τῆς ψαλτικῆς, πάντοτε πρὸς δόξαν Θεοῦ. οἱ φωνοταινίες του ἀντιγράφονται ἀπὸ μαθητὲς καὶ γνωστούς του καὶ βοηθοῦν ὀρθοδόξους φιλομούσους ὄχι μόνον στὴν ῾Ελλάδα ἀλλὰ καὶ σὲ ὅλον τὸν κόσμο.
᾿Επιθυμῶντας ἀκόμη ὑψηλότερη μοναχικὴ ζωὴ ἀναχωρεῖ γιὰ τὸν ἐπιβλητικὸ Ἄθωνα καὶ μονάζει στὴν μονὴ Φιλοθέου μέχρι τὸ τέλος τῆς ἐπιγείου ζωῆς του. ἐκεῖ διδάσκει μουσικὴ σὲ ῾Αγιορεῖτες μοναχοὺς καὶ ἠχογραφεῖ ἐκ νέου ὅλα τὰ μαθήματα τῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς (παραλλαγὴ καὶ μέλος) σὲ νέα σειρά, πλουσιώτερη καὶ πληρέστερη ἀπὸ τὴν πρώτη, καθὼς προσθέτει πολλὰ κλασσικὰ μαθήματα ἀλλὰ καὶ νεώτερα μουσικὰ βιβλία· ᾿Αναστασιματάριον ᾿Ιωάννου, Εἱρμολόγιον, Μουσικὴ κυψέλη τοῦ Στεφάνου, Μουσικὴ πανδέκτη τοῦ 1851, Μουσικὴ συλλογὴ Πρωγάκη, Μουσικὸς θησαυρὸς ἑσπερινοῦ καὶ λειτουργίας καὶ Καλλίφωνος ἀηδών, Μουσικὸς πανδέκτης ἐκδόσεων «Ζωῆς», ὅλα τὰ βιβλία τοῦ ᾿Αθανασίου Καραμάνη, καὶ ἄλλα! στοὺς ῾Αγιορεῖτες μαθητές του ἀνήκει καὶ ὁ γνωστὸς καλλίφωνος ἱερομόναχος ῾Ιερόθεος, πρώην Φιλοθεΐτης.
Ἂς μὴ νομίσῃ κανεὶς ὅτι οἱ ἠχογραφήσεις ποὺ ἔκανε τότε ὁ μακαριστὸς Πανάρετος μοιάζουν μὲ τὶς σύγχρονες. δὲν εἶχε εἰδικὰ καὶ ἀκριβὰ μηχανήματα οὔτε ἐπαγγελματίες ἠχολῆπτες νὰ τὸν βοηθήσουν. ἠχογραφοῦσε στὸ κελλί του, μόνος του, μὲ ἕνα ἁπλὸ μαγνητόφωνο ποὺ τοῦ εἶχε δωρίσει ἕνας γνωστός του, ὁ ὁποῖος τὸ εἶχε φέρει ἀπὸ τὴν ᾿Αμερική. δὲν ἦταν κάτι τὸ ἰδιαίτερο· ἕνα ἁπλὸ μαγνητόφωνο τῆς σειρᾶς, τὸ ὁποῖο ἁπλῶς προσέθετε στὴν φωνὴ μία ἠχώ (echo). καὶ μὲ αὐτὸ τὸ ἁπλὸ ἐργαλεῖο βάλθηκε ὁ ζηλωτὴς περὶ τὴν μουσικὴν Πανάρετος νὰ ἠχογραφήσῃ «ἅπαντα τὰ μαθήματα τῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς», ἄργα καὶ σύντομα, σὲ παραλλαγὴ καὶ μέλος! ἐνίοτε μαζί του συμψάλλει κάποιος ἀπὸ τοὺς ἀνιψιούς του ἢ κανένας συμμοναστής του. ἡ ἠχογράφησις γινόταν μὲ κόπους καὶ θυσίες, μὲ στερήσεις πολλές, μὲ πόνους λόγῳ τῶν ἀσθενειῶν του, ἐνίοτε καὶ μὲ στέρησι ἀκόμη καὶ αὐτοῦ τοῦ λιγοστοῦ φαγητοῦ του. κατόπιν ἀπὸ τὶς πρωτότυπες φωνοταινίες ἔκανε ἀντίγραφα καὶ τὰ ἔδινε δωρεὰν στοὺς συγγενεῖς του, στοὺς μαθητές του καὶ σὲ κάθε ἕναν ποὺ τοῦ ζητοῦσε.
Τὸ ἔργο ποὺ ἄφησε, ἕνα βουνὸ ἀπὸ φωνοταινίες μὲ ἠχογραφήσεις του, εἶναι σημαντικώτατο καὶ μοναδικό. πρέπει νὰ ληφθῇ σοβαρὴ μέριμνα νὰ συγκεντρωθοῦν ὅλες οἱ ἠχογραφήσεις του, νὰ καθαριστοῦν, νὰ διασωθοῦν ὅσες δὲν ἔχουν ὑποκύψει στὴν φθορὰ τοῦ χρόνου, νὰ ψηφιοποιηθοῦν καὶ νὰ κυκλοφορήσουν τόσο στὸ διαδίκτυο δωρεὰν ὅσο καὶ σὲ ψηφιακοὺς δίσκους μὲ πολὺ χαμηλὴ τιμή. τὸ ἔχω γράψει καὶ ἄλλοτε ὅτι τὸ διαδίκτυο δὲν εἶναι ἕνας σταθερὸς καὶ ἀξιόπιστος τόπος γιὰ τὴν ἀποθήκευσι καὶ διάσωσι κάποιου πολύτιμου καὶ ἀξιόλογου ὑλικοῦ· δὲν ὑποκαθιστᾷ οὔτε τὸ βιβλίο οὔτε τὶς φωνοταινίες ἢ τοὺς ἀκουστικοὺς δίσκους. τὸ διαδίκτυο εἶναι ἐντελῶς ἄυλο, πιὸ ἄυλο καὶ ἀπὸ τὸν ἀέρα, σχεδὸν κενό· πολὺ εὔκολα θὰ μποροῦσε αὔριο τὸ πρωὶ νὰ μὴν ὑπάρχῃ διαδίκτυο πουθενὰ στὴν οἰκουμένη καὶ νὰ χαθοῦν διὰ παντὸς ὅλα ὅσα ἔχουν καταγραφῆ σ᾿ αὐτό. κατὰ πρῶτον λόγο τὸ βιβλίο μὲ τὰ γράμματα ἢ μὲ τὴν μουσικὴ παρασημαντικὴ καὶ κατὰ δεύτερον οἱ ἠχητικὲς ἐγγραφὲς σὲ (ψηφιακοὺς) δίσκους καὶ φωνοταινίες, καὶ ἡ διασπορά τους σὲ εἰδικὲς συλλογές, βιβλιοθῆκες, ἀρχεῖα κ.λπ. σὲ ὅλον τὸν κόσμο, ὅπου θὰ ὑπάρχῃ καὶ ἡ ἀνάλογη συντήρησις αὐτοῦ τοῦ ὑλικοῦ κ.λπ., βοηθοῦν ἀποτελεσματικὰ στὴν διάσωσι τῆς ἐπιστήμης καὶ τοῦ παγκόσμιου πολιτισμοῦ.