«᾿Αναστάς ἐκ τοῦ μνήματος» καί «῾Υπερευλογημένη»

[Ιωαννίδης Δημήτριος]

Εάν πάρουμε τη λογική του κάθε Ήχου ( δηλαδή, όπως υπάρχουν τα "Σήμερον σωτηρία" και "Υπερευλογημένη " ) δέχομαι την μελοποίηση του "Αναστάς εκ νεκρών" στους Πλάγιους Ήχους.
Δεν πρέπει όμως να ξεχνάμε σε καμία περίπτωση, ότι το "Αναστάς εκ νεκρών", είναι Κάθισμα του Β΄. Ήχου και ψάλλεται την Τετάρτη της Εβδομάδας των Μυροφόρων.
Προσωπικά, παρ'ότι έχω μελοποιήσει κατόπιν φορτικής πιέσεως Φίλων και Μαθητών μου στο "Υπερευλογημένη", καταλήξεις για κάθε Ήχο, προκειμένου να δένει με την επόμενη Δοξολογία ( και αυτό μπορεί να γίνει φυσικά, εφ' όσον υπάρχει προσυνεννόηση μεταξύ των δύο Ιεροψαλτών, για τις βάσεις και την Δοξολογία ), είμαι της αρχής, ότι το μέν "Σήμερον σωτηρία" θα πρέπει να ψάλλεται ΠΑΝΤΟΤΕ σε Β΄. Ήχο Χρωματικό και το "Υπερευλογημένη" ΠΑΝΤΟΤΕ σε καθαρό Β΄.

[Dionysios]

Εάν πάρουμε τη λογική του κάθε Ήχου ( δηλαδή, όπως υπάρχουν τα "Σήμερον σωτηρία" και "Υπερευλογημένη " ) δέχομαι την μελοποίηση του "Αναστάς εκ νεκρών" στους Πλάγιους Ήχους.
Δεν πρέπει όμως να ξεχνάμε σε καμία περίπτωση, ότι το "Αναστάς εκ νεκρών", είναι Κάθισμα του Β΄. Ήχου και ψάλλεται την Τετάρτη της Εβδομάδας των Μυροφόρων.
Προσωπικά, παρ'ότι έχω μελοποιήσει κατόπιν φορτικής πιέσεως Φίλων και Μαθητών μου στο "Υπερευλογημένη", καταλήξεις για κάθε Ήχο, προκειμένου να δένει με την επόμενη Δοξολογία ( και αυτό μπορεί να γίνει φυσικά, εφ' όσον υπάρχει προσυνεννόηση μεταξύ των δύο Ιεροψαλτών, για τις βάσεις και την Δοξολογία ), είμαι της αρχής, ότι το μέν "Σήμερον σωτηρία" θα πρέπει να ψάλλεται ΠΑΝΤΟΤΕ σε Β΄. Ήχο Χρωματικό και το "Υπερευλογημένη" ΠΑΝΤΟΤΕ σε καθαρό Β΄.

Γιὰ τὸ «Σήμερον σωτηρία» καὶ τὸ «᾿Αναστὰς ἐκ τοῦ μνήματος» κάπου νομίζω ὅτι εἶδα, σὲ κάποια ἔκδοσι, ὅτι ὑπάρχουν μαρτυρίες σὲ χειρόγραφα ὅτι ἐψάλλοντο σὲ διάφορους ἤχους. οἱ μαρτυρίες αὐτὲς δὲν εἶναι καὶ τόσο σαφεῖς, ἀλλὰ εἶναι πολὺ παλαιές, καὶ μᾶς πᾶνε περίπου 1100 χρόνια πίσω! θέλω νὰ τὸ ψάξω λίγο παραπάνω, μόλις μπορέσω (δὲν ἔχω τώρα τὸ βιβλίο εὔκαιρο), διότι μία τέτοια μαρτυρία θὰ εἶναι σημαντική.

Γιὰ τὸ «῾Υπερευλογημένη» καὶ ἐγὼ παλαιότερα διδάχτηκα (πρακτικῶς, ἐπὶ τοῦ ἀναλογίου) ὅτι ἔπρεπε νὰ τὸ λέῃ ὁ ἀριστερὸς στὸν ἦχο τῆς Κυριακῆς, ὁ ὁποῖος συνήθως εἶναι καὶ ὁ ἦχος τῆς ἑπομένης δοξολογίας. ὅμως εἶναι τελείως λάθος αὐτό, γιὰ πολλοὺς μάλιστα λόγους.
Κατ᾿ ἀρχὰς τὸ «῾Υπερευλογημένη» εἶναι θεοτοκίον, καὶ ψάλλεται στὸ «Καὶ νῦν»· ἑπομένως ἢ ἔχει δικό του ἦχο καὶ ψάλλεται σ᾿ αὐτὸν πάντοτε, ἢ ὡς θεοτοκίον ὀφείλει νὰ εἶναι ὁμόηχο μὲ τὸ δοξαστικὸ ποὺ προηγεῖται. αὐτὲς οἱ δύο περιπτώσεις εἶναι οἱ μόνες σωστὲς σύμφωνα μὲ τὸ τυπικό· ἐννοῶ σύμφωνα μὲ ὅσα προβλέπει περὶ θεοτοκίων τὸ τυπικὸ γενικά· διότι ξέρουμε τί προβλέπει τὸ Τ.Μ.Ε. εἰδικῶς γιὰ τὸ «῾Υπερευλογημένη». ἀλλὰ καὶ νὰ ψάλλεται στὸν ἦχο τοῦ προηγηθέντος δοξαστικοῦ, αὐτὸ μπορεῖ νὰ μὴν προβλέπεται ἀπὸ τὸ Τ.Μ.Ε., ἀλλὰ νομίζω ὅτι δὲν εἶναι λάθος οὔτε παράτυπο. ξέρει κανεὶς κάποιο τυπικὸ ποὺ νὰ ὁρίζῃ τὸ θεοτοκίον στὸν ἦχο τοῦ ἑπόμενου καὶ ὄχι τοῦ προηγούμενου ὕμνου;
Μετὰ ὁ δεξιὸς ψάλτης θὰ ψάλῃ τὴν δοξολογία σὲ ὅ,τι ἦχο θέλει (ἢ πρέπει) καὶ σὲ ὅποια βάσι θέλει. ποῦ βρέθηκε διάταξις ὁ ἀριστερὸς ψάλτης νὰ δίνῃ τὴν βάσι στὸν δεξιό; καὶ μάλιστα στὴν δοξολογία; αὐτὸ γίνεται μόνον ὅταν ὁ ἀριστερὸς ξεκινᾷ πρῶτος κάποια μέλη, π.χ. προσόμοια τοῦ μηναίου στὰ ἑσπέρια ἢ στοὺς αἴνους (ὅταν λέγωνται μόνον 3 προσόμοια ἐκ τοῦ μηναίου καὶ ὄχι 4), ἢ ὅταν ὁ ἀριστερὸς ξεκινᾷ τὰ ἀπόστιχα τοῦ ἑσπερινοῦ. ἐκεῖ μάλιστα, κατὰ τὴν τάξιν τὶς βάσεις τὶς κανονίζει ὁ ἀριστερός. ὄχι ὅμως στὴν δοξολογία!

[Dionysios]

Γιὰ τὸ «Σήμερον σωτηρία» καὶ τὸ «᾿Αναστὰς ἐκ τοῦ μνήματος» κάπου νομίζω ὅτι εἶδα, σὲ κάποια ἔκδοσι, ὅτι ὑπάρχουν μαρτυρίες σὲ χειρόγραφα ὅτι ἐψάλλοντο σὲ διάφορους ἤχους. οἱ μαρτυρίες αὐτὲς δὲν εἶναι καὶ τόσο σαφεῖς, ἀλλὰ εἶναι πολὺ παλαιές, καὶ μᾶς πᾶνε περίπου 1100 χρόνια πίσω! θέλω νὰ τὸ ψάξω λίγο παραπάνω, μόλις μπορέσω (δὲν ἔχω τώρα τὸ βιβλίο εὔκαιρο), διότι μία τέτοια μαρτυρία θὰ εἶναι σημαντική.

Τελικὰ ἔψαξα λίγο καὶ βρῆκα κάποιες ἀναφορὲς χειρογράφων.

Κῶδιξ Ε.Β.Ε. 2622 (14ου αἰῶνος), ἔχει τὸ «᾿Αναστὰς ἐκ τοῦ μνήματος» τονισμένο σὲ διάφορους ἤχους (Π. Ν. Τρεμπέλα, Μικρὸν Εὐχολόγιον Β΄, σ. 208)

῾Ο ἴδιος Κῶδιξ Ε.Β.Ε. 2622 μᾶς παρέχει ἄλλη μία σημαντικὴ ἔνδειξι· «Καὶ πάλι οἱ ἱερεῖς τὸ “᾿Αναστὰς [ἐκ τοῦ μνήματος]” μέχρι τέλους. Καὶ ψαλλομένου τούτου ἀσπάζονται οἱ ἱερεῖς τὸ ἅγιον εὐαγγέλιον καὶ ἀνέρχονται εἰς τὸ σύνθρονον καὶ λέγουσι ταῦτα κατ᾿ ἦχον εὐλογοῦντες τὸν λαόν· “Σήμερον σωτηρία τῷ κόσμῳ γέγονεν” <μετὰ μέλους> “᾿Αναστὰς ἐκ τοῦ μνήματος” τρίς». (Π. Ν. Τρεμπέλα, Μικρὸν Εὐχολόγιον Β΄, σ. 207)
῾Η φράσις «λέγουσι ταῦτα κατ᾿ ἦχον» συνηθίζεται στὶς τυπικὲς ὁδηγίες τῶν χειρογράφων καὶ μὲ τὴν σημασία· κατὰ τὸν ἦχο τῆς ἡμέρας ἢ τῆς κυριακῆς ἢ τῆς ἑορτῆς.

Κῶδιξ Ε.Β.Ε. 2062 (14ου αἰῶνος) ἔχει τὸ «᾿Αναστὰς ἐκ τοῦ μνήματος» σὲ β΄ ἦχο καὶ τὸ «Σήμερον σωτηρία» σὲ γ΄! (Δ. Κ. Μπαλαγεώργου, Ψαλτικὴ Παράδοσις Βυζαντινοῦ Κοσμικοῦ τυπικοῦ, σ. 159)

Δύο ἐπισημάνσεις.
1ον) Τὰ χειρόγραφα αὐτὰ μπορεῖ νὰ εἶναι τοῦ 14ου αἰῶνος, ἀλλὰ ἀναφέρονται στὴν ἀρχαία ᾀσματικὴ ἀκολουθία τοῦ ὄρθρου, ποὺ εἶναι πολὺ διαφορετικὴ ἀπὸ τὸν σημερινὸ ὄρθρο. δηλαδὴ εἶναι διατάξεις ἀπὸ τὸ ἀρχαῖο ᾀσματικὸ τυπικόν, ποὺ εἶναι πολὺ διαφορετικὸ ἀπὸ τὸ σημερινὸ (μοναστικὸ κατὰ βάσιν) τυπικόν. τὸ ᾀσματικὸν τυπικὸν ἔφτασε στὴν ἀκμή του μεταξὺ 9ου καὶ 10ου αἰῶνος, γι᾿ αὐτὸ θεωρῶ ὅτι οἱ μαρτυρίες τῶν ἀνωτέρω χειρογράφων ἀνάγονται σὲ ἀκόμη ἀρχαιοτέρα ἐποχή, περίπου 1100 χρόνια πρὶν ἀπὸ σήμερα.

2ον) Στὸ ἀρχαῖο ᾀσματικὸ τυπικὸν δὲν ὑπῆρχαν οὔτε κανόνες στὸν ὄρθρο οὔτε τὰ κατ᾿ ἦχον ἀναστάσιμα στιχηρὰ τῶν αἴνων. ἡ ἐναλλαγὴ τῶν ἤχων ἦταν περιωρισμένη, καὶ τὰ περισσότερα ψαλλόμενα μέλη (διάφοροι ψαλμοί, ἀντίφωνα, προκείμενα καὶ τροπάρια) ἐψάλλοντο σὲ σταθεροὺς ἤχους. λίγα στοιχεῖα εἶχαν ἐναλλασσόμενους ἤχους. ἂν λοιπὸν σὲ μιὰ τέτοια λιτὴ σὲ ἤχους ἀκολουθία βλέπουμε νὰ ψάλλωνται τὰ «᾿Αναστὰς ἐκ τοῦ μνήματος» καὶ «Σήμερον σωτηρία» σὲ διάφορους ἤχους (β΄, γ΄, πλ. δ΄), νομίζω ὅτι σήμερα μὲ τὰ κατ᾿ ἦχον ἀναστάσιμα στιχηρὰ εἶναι ἀναμενόμενη καὶ φυσικὴ ἐξέλιξις νὰ ψάλλωνται καὶ στοὺς ὀκτὼ ἤχους.

[dkalpakidis]

Τα δύο Αναστάσιμα Απολυτίκια του Όρθρου "Σήμερον σωτηρία" και "Αναστάς εκ του μνήματος" τα έχω δώσει στον Λαμπαδάριο του Ναού σε ήχο δ'
[μαλακό χρώμα όπως το έχει μελοποιημένο περίπου ο Αθ. Καραμάνης ] ενώ το "Αναστάς εκ του μνήματος" σε ήχο β'.

Ο λόγος που επιμένω στην τάξη αυτή δεν έχει να κάνει με την ορθότητα ή όχι του ήχου [άλλωστε άλλα αποδεικνύονται από τις πηγές] αλλά με το πρακτικό μέρος.

Έχω διαπιστώσει ότι η βάση του Δι ταιριάζει- βοηθάει αν θέλετε- τους Ιερείς να λάβουν μια "φυσιολογική" βάση στην έναρξη της Θ. Λειτουργίας.

[Ιωαννίδης Δημήτριος]

Σέβομαι τις απόψεις κάθε Αγαπητού Συναδέλφου, όπως και τις απόψεις ή τα γραφόμενα κάθε ασχολουμένου με "κάποιο" αντικείμενο. Τις βλέπω και είναι απλά ΑΠΟΨΕΙΣ.
Πάνω απ' όλα όμως, σέβομαι και τηρώ χωρίς σχόλια ή άλλες συζητήσεις και νομίζω κατά την ταπεινή μου γνώμη, ότι αυτό θα πρέπει να ισχύει για όλους, τα καθιερωμένα από το λέγόμενο Άγραφο Τυπικό και μάλιστα αυτό του Πατριαρχικού Ναού.

[Dionysios]

Τα δύο Αναστάσιμα Απολυτίκια του Όρθρου "Σήμερον σωτηρία" και "Αναστάς εκ του μνήματος" τα έχω δώσει στον Λαμπαδάριο του Ναού σε ήχο δ'
[μαλακό χρώμα όπως το έχει μελοποιημένο περίπου ο Αθ. Καραμάνης ] ενώ το "Αναστάς εκ του μνήματος" σε ήχο β'.

Ο λόγος που επιμένω στην τάξη αυτή δεν έχει να κάνει με την ορθότητα ή όχι του ήχου [άλλωστε άλλα αποδεικνύονται από τις πηγές] αλλά με το πρακτικό μέρος.

Έχω διαπιστώσει ότι η βάση του Δι ταιριάζει- βοηθάει αν θέλετε- τους Ιερείς να λάβουν μια "φυσιολογική" βάση στην έναρξη της Θ. Λειτουργίας.

᾿Αγαπητὲ Δημήτριε Καλπακίδη, νομίζω ὅτι ἐσὺ γνώριζες ἀπὸ πρὶν αὐτὲς τὶς μαρτυρίες ποὺ παρέθεσα ἀνωτέρω, διότι εἶσαι ἄνθρωπος ποὺ σέβεσαι τὸ τυπικὸν καὶ τὴν παράδοσι καὶ μελετᾷς ὅσο μπορεῖς. ξέρεις ἄλλωστε ὅτι τὸ τυπικὸν δὲν εἶναι δόγμα τῆς ἐκκλησίας αἰώνιον καὶ ἀμετάθετον διὰ παντός, γι᾿ αὐτὸ καὶ μὲ τὴν πάροδο τοῦ χρόνου μεταβάλλεται καὶ προσαρμόζεται στὶς λατρευτικὲς ἀνάγκες τῆς ὀρθοδόξου ἐκκλησίας. αὐτὴ ἡ ἀλλαγὴ καὶ προσαρμογὴ τοῦ τυπικοῦ εἶναι ἀρχαιοπαράδοτος καὶ κατὰ πάντα σύμφωνη μὲ τὴν ἐκκλησιαστικὴ διδασκαλία.

Γνωρίζεις ὅτι αὐτὸ ποὺ τηρεῖς γιὰ τὸν ἦχο τῶν δύο ἀναστασίμων τροπαρίων ἐν τῷ τέλει τοῦ ὄρθρου τῆς κυριακῆς δὲν εἶναι ἁπλῶς μία προσωπική σου γνώμη ἢ ἄποψι, ἀλλὰ κάτι ποὺ μαρτυρεῖται ἀκόμη καὶ σήμερα στὰ ἐν χρήσει (ἄρα ἰσχύοντα) λειτουργικὰ βιβλία καὶ σὲ σοβαρὰ καὶ ἔγκυρα τυπικά, ὅπως τοῦ Γεωργίου ῾Ρήγα, σ. 175·

μετὰ τὴν δοξολογίαν «ψάλλομεν εἰς μὲν τὸν α΄ β΄ γ΄ καὶ δ΄ ἦχον τὸ τροπάριον τοῦ Δαμασκηνοῦ “Σήμερον σωτηρία τῷ κόσμῳ γέγονεν” εἰς ἦχον δ΄ ψαλλόμενον, εἰς δὲ τὸν πλ. α΄ πλ. β΄ βαρὺν καὶ πλ. δ΄ ἦχον λέγομεν τοῦ αὐτοῦ τροπάριον “᾿Αναστὰς ἐκ τοῦ μνήματος” ψαλλόμενον εἰς ἦχον β΄».

Συχνὰ τέτοιες παλαιότερες λειτουργικὲς διατάξεις παραμένουν ἐν χρήσει σὲ τοπικὲς ἐκκλησίες καὶ μετὰ τὴν πάροδον αἰώνων· καὶ ἐνῷ ἐν τῷ μεταξὺ ἔχουν γίνει κάποιες ἀλλαγὲς στὸ τυπικόν, διατηροῦνται κατὰ τόπους παλαιότερες διατάξεις, χαρακτηριζόμενες συχνὰ ὡς τοπικὰ ἔθιμα ἢ ὡς ἄγραφον τυπικόν. ἡ ἔρευνα τῶν πηγῶν ὄχι σπάνια ἀποδεικνύει ὅτι αὐτὰ τὰ ἄγραφα ἔθιμα δὲν εἶναι οὔτε τόσο τοπικὰ οὔτε τόσο ἄγραφα ὅσον νομίζουμε. καὶ στὴν πραγματικότητα ἄγραφο τυπικὸ μέσα στὴν ἐκκλησία δὲν ὑπάρχει ἐκτὸς ἴσως ἀπὸ κάποιες λεπτομέρειες τελετουργικοῦ καὶ πρακτικοῦ κυρίως χαρακτῆρος, οἱ ὁποῖες συνήθως δὲν καταγράφονται, διότι κανονικὰ δὲν ὑπάρχει ἀνάγκη νὰ καταγραφοῦν, ὅπως ἐπὶ παραδείγματι σὲ κανέναν τηλεφωνικὸ κατάλογο δὲν θὰ βρῇς ὁδηγίες πῶς νὰ καλέσῃς ἕναν ἀριθμὸ μὲ τὴν τηλεφωνική σου συσκευή. ἡ χρῆσις τηλεφωνικοῦ καταλόγου προϋποθέτει ὅτι ξέρεις νὰ χρησιμοποιήσῃς τὴν τηλεφωνικὴ συσκευή, εἰδάλλως ὁ κατάλογος σοῦ εἶναι ἄχρηστος καὶ χρειάζεσαι μαθήματα ἄλλου ἐπιπέδου. νομίζω ὅτι τὸ παράδειγμα εἶναι εὔγλωττον καὶ κατανοητόν, καὶ δὲν χρειάζεται νὰ ἐξηγήσω περισσότερα.

Γιὰ τὸ θέμα τῶν μετὰ τὴν δοξολογίαν δύο ἀναστασίμων τροπαρίων πρέπει νὰ πῶ ἐπίσης ὅτι τὸ νὰ ψάλλωνται σὲ διάφορους ἤχους εἶναι μαρτυρημένο σὲ παλαιὰ χειρόγραφα, τὸ δὲ νὰ ψάλλωνται στὸν ἦχο τῆς προηγηθείσης δοξολογίας εἶναι σύμφωνο καὶ μὲ τὴν πρᾶξι τῆς Κωνσταντινουπόλεως. εἰδάλλως οἱ μαρτυρίες τῶν χειρογράφων εἶναι μὲν σπουδαῖες, πρέπει ὅμως νὰ χρησιμοποιοῦνται μὲ προσοχή. χρειάζεται νὰ γίνεται ἡ σωστὴ ἑρμηνεία τους. ὅπως εἶπα καὶ πρίν, τὸ τυπικὸν δὲν εἶναι δόγμα τῆς ἐκκλησίας, καὶ οἱ ἀπόλυτες καὶ δογματικὲς ἀντιλήψεις δὲν προάγουν τὴν λογικὴ λατρεία τῆς ἐκκλησίας. θέλω νὰ πῶ ὅτι δὲν εἶναι σωστὸ νὰ στηριζώμαστε ἐπὶ παραδείγματι στὸ τυπικὸν τοῦ ῾Ρήγα, γιὰ νὰ ἀκυρώνουμε τὸ Τ.Μ.Ε.! δὲν ἔχουν τὸ ἴδιο κῦρος αὐτὰ τὰ συγγράμματα. ἄλλωστε τὸ ἰσχῦον Τ.Μ.Ε. εἶναι ἀρχαιότερο τοῦ ῾Ρήγα ὡς γραπτὸ κείμενο κατὰ 25 ἔτη περίπου, ὡς ἔκδοσι κατὰ ἕναν αἰῶνα.

Τώρα ἂν τὸ πρόβλημα εἶναι μετὰ τὸ ἀναστάσιμον τροπάριον τί βάσι θὰ λάβουν οἱ ἱερεῖς γιὰ τὴν ἔναρξι τῆς λειτουργίας καὶ προσπαθεῖς νὰ τοὺς βοηθήσῃς μὲ τὴν βάσι τοῦ Δι, ὥστε νὰ πιάσουν μιὰ «φυσιολογικὴν» βάσι, βεβαίως καλὰ κάνεις. ἀσφαλῶς ὅμως ἀναφέρεσαι στὴν νεωτέρα καὶ κακὴ νοοτροπία τῶν ἱερέων [ἀλλὰ καὶ τῶν ψαλτῶν] ὅτι πρέπει νὰ πιάσουν τὴν βάσι τῶν ψαλτῶν, γιὰ νὰ ψάλλουν [κυριολεκτῶ] τὶς αἰτήσεις καὶ ἐκφωνήσεις. δὲν μπορεῖς σήμερα νὰ τοὺς τὸ βγάλῃς ἀπὸ τὸ μυαλὸ ὅτι ἐκεῖνος ποὺ ψέλνει εἶναι ὁ ψάλτης καὶ ὄχι ὁ ἱερεύς, ἢ μᾶλλον πιὸ σωστὸ εἶναι νὰ πῶ ὅτι δὲν μπορεῖς νὰ τοὺς κάμῃς νὰ καταλάβουν ἕνα πολὺ ἁπλὸ πρᾶγμα· ψάλλονται μόνον οἱ ὕμνοι, ποὺ ἔχουν καὶ ἦχο. οἱ ἐκφωνήσεις, οἱ δεήσεις καὶ οἱ εὐχὲς εἶναι πεζὰ κείμενα καὶ ὄχι ὕμνοι· δὲν ψάλλονται. ἡ δουλειὰ τοῦ ἱερέως δὲν εἶναι νὰ ψάλλῃ· ἔχει ἄλλη ἐργασία πολὺ σπουδαιότερη νὰ ἐπιτελέσῃ. τέλος πάντων δὲν ἐπεκτείνομαι σὲ αὐτό.

Γιατί ὅμως νὰ τοὺς βοηθῇ ὁ Δι νὰ πιάσουν μία φυσιολογικώτερη βάσι; διότι ἀπὸ μουσικῆς ἀπόψεως πρέπει κανονικὰ νὰ τοὺς βοηθῇ ἡ φυσικὴ βάσις, δηλαδὴ ὁ Νη! καὶ ἂν τοὺς βοηθῇ ὁ Δι, γιατί νὰ μὴν τοὺς βοηθῇ ἐξίσου καλὰ καὶ ὁ Γα ἢ ὁ Κε; ὅσον γιὰ νὰ δίδεται ἡ βάσις Δι, νομίζω ὅτι αὐτὸ δὲν σημαίνει ὅτι μᾶς περιορίζει σὲ ἕναν μόνον ἦχο. ἐκτὸς ἀπὸ τὸν δ΄ (χρωματικὸ) καὶ τὸν β΄ ἦχο καταλήξεις σὲ Δι ἔχουν ἐπίσης ὁ πλ. α΄ (στιχηραρικῶς) καὶ ὁ πλ. β΄. καὶ γιὰ τοὺς ἄλλους ἤχους ἴσως νὰ μπορέσῃς νὰ βρῇς κάτι.