Ἦχος λειτουργίας

[Dionysios]

Συνιστᾶται ἐνίοτε ἐν τῇ πράξει τὸ χερουβικὸν καὶ τὸ κοινωνικὸν νὰ εἶναι ὁμόηχα. δὲν πρόκειται περὶ ὑποχρεωτικῆς διατάξεως ἢ ἀναγκαστικοῦ «ἀγράφου» τυπικοῦ, ἀλλὰ συναντᾶται συχνὰ αὐτὴ ἡ πρακτικὴ ἀκολουθουμένη ὑπὸ παλαιῶν πρωτοψαλτῶν. ὄχι ὅμως μὲ τρόπον ἀπόλυτον καὶ ἄκαμπτον.

(26/6/2008)

[Dionysios]

Συχνὰ διαπιστώνει κανεὶς τὰ ἑξῆς λάθη ἀπὸ πλερᾶς λειτουργικῆς τάξεως (= τυπικοῦ, τελετουργικῆς καὶ πάει λέγοντας)

1. Θεωρεῖται ὡς δεδομένον ὅτι οἱ ἱερουργοῦντες πρέπει νὰ ψάλλουν τὰς δεήσεις καὶ ἐκφωνήσεις.

2. Θεωρεῖται ὡς δεδομένον καὶ ὑποχρεωτικὸν ὅτι πρέπει οἱ ἱερεῖς (καὶ οἱ διάκονοι ἐννοεῖται) νὰ ἀκολουθοῦν τὴν τονικὴν βάσιν καὶ τὸν ἦχον τῶν ψαλτῶν.

3. Θεωρεῖται ὡς δεδομένον ὅτι οἱ ψάλται πρέπει νὰ ψάλλουν κατὰ τὸν ἦχον τῶν ἱερέων.

4. ῾Η παράδοσις τῆς ἐκφωνητικῆς ἀπαγγελίας (κλιτὸν ἢ ὅπως ἀλλιῶς λέγεται) θεωρεῖται ὡς φευκτέα καὶ ἐσχάτη λύσις.

5. Θεωρεῖται ὅτι, ἂν ψάλλωμεν συνεχῶς ἐν ὅλῃ τῇ λειτουργίᾳ τὰ πάντα (κυριολεκτῶ), ὅτι αὐτὸ εἶναι πανηγυρικόν, λαμπρόν, ἐπιθυμητόν κ.λπ. κ.λπ..

᾿Αγαπητοὶ φίλοι, νομίζομεν ὅτι οἱ ἀρχαῖοι χριστιανοὶ ἦσαν ἄμουσοι; ἢ ὀλιγώτερον μουσικόφιλοι ἀπὸ ἡμᾶς; μήπως νομίζομεν ὅτι ἦσαν βλᾶκες, ὅταν διετύπωσαν ὅτι δὲν ψάλλονται αἱ διακονικαὶ καὶ ἱερατικαὶ δεήσεις καὶ ἐκφωνήσεις, ὅτι δὲν ψάλλονται τὰ «Κύριε, ἐλέησον», «Παράσχου, Κύριε» κ.λπ., ὅτι δὲν ψάλλονται τὰ λειτουργικά, ὅταν καθιέρωσαν τί ψάλλεται, τί ἀναγινώσκεται, τί «στιχολογεῖται», τί ἀπαγγέλλεται (ἐμμελῶς); δὲν ἤξευραν ἐκεῖνοι πῶς νὰ πανηγυρίσουν; ἢ μήπως ἐμεῖς εἴμεθα εὐλαβέστεροι καὶ ἑορταστικώτεροι ἐκείνων; μήπως ὅμως συμβαίνει ἐν τέλει τὸ ἀντίθετον; μήπως ἐκεῖνοι ἦσαν ἑορταστικώτεροι καὶ ἐμεῖς κοσμικώτεροι;

Οἱ παλαιοὶ ψάλται εἰς τὴν λειτουργίαν ἔψελναν μόνον δύο ἢ τρεῖς ὕμνους· δύναμις (ἐὰν καὶ ὅποτε ἔλεγαν), χερουβικόν, Ἄξιον ἐστίν (ἐὰν καὶ ὅποτε ἔλεγαν κάτι πανηγυρικόν), καὶ κοινωνικόν. μοῦ τὸ ἐτόνιζεν ἰδιαιτέρως ἕνας ἐκ τῶν δασκάλων μου· στὴν λειτουργία πέραν αὐτῶν δὲν ψάλλουμε. ἐξαιρέσεις ἐγίνοντο εἰς καμμίαν πανήγυριν ναοῦ ἢ κάποιαν ἄλλην εὐκαιρίαν, μία ἢ δύο ἢ ἄντε τρεῖς φορὰς τὸν χρόνο. λειτουργικὰ ἐπίσης σπανίως, καὶ κατὰ προτίμησιν σὲ ἦχον πλ. δ΄, ἀνεξαρτήτως τοῦ ἤχου τῆς κυριακῆς, μὲ σοβαρότητα καὶ μεγαλοπρέπειαν.

Τὸ ὅλον θέμα τὸ ὁποῖον μᾶς ἀπασχολεῖ δὲν ὑφίσταται. ὅσοι κληρικοὶ ψάλλουν ὅσα «οὐ δεῖ ψάλλεσθαι» παρατυποῦν καὶ ἐκτρέπονται. ὁμοίως καὶ οἱ ψάλται.

(26/6/2008)

[Dionysios]

Γιὰ προτίμησι λειτουργικῶν σὲ ἦχο πλ. δ΄ ἐκ προφορικῆς παραδόσεως τὸ ἔχω· αὐτὰ μὲ ἐδίδαξαν ὡς προτιμότερα, ἀλλὰ τὰ ἴδια ἄκουσα καὶ ἀπὸ ὡρισμένους ἐν ᾿Αθήναις.

(26/6/2008)

[Dionysios]

᾿Ακριβῶς αὐτὸ ποὺ γράφω καὶ λέγω εἶναι ὅτι οἱ ἱερεῖς δὲν πρέπει νὰ ἐκφωνοῦν σὲ κανέναν ἦχο, οὔτε νὰ δίνουν τὸν ἦχο στοὺς ψάλτες οὔτε τίποτε. κάνουν κουμάντο σὲ τόσα ἄλλα πράγματα, στοὺς ἤχους ὅμως κουμάντο κάνει ὁ ψάλτης, αὐτὸ λέει τὸ τυπικόν. ὁ ψάλτης ψάλλει καὶ ὁ ἱερεὺς εὔχεται καὶ τελετουργεῖ. ὁ καθένας τὴν δουλειά του σὲ ἀγαστὴ συνεργασία. ἑπομένως ὅταν οἱ ψάλται ψάλλουν σὲ πλ. β΄, οἱ ἱερεῖς δὲν ἐκφωνοῦν οὔτε σὲ πλ. β΄ οὔτε σὲ βαρὺν οὔτε ἀλλάζουν ἦχον οὔτε ἀλλάζουν τὰ φῶτα τοῦ ψάλτη.

Κάποιος ἀνέφερε ὅτι σὲ μίαν λειτουργίαν τῆς 24ης τοῦ μηνὸς ἀπὸ τὸ χερουβικὸν μέχρι τὸ «Ἄξιον ἐστίν» ἄλλαξε 6 ἤχους(!) καὶ κόντεψε ἴσως νὰ πάθῃ ἐγκεφαλικὸ προσπαθῶντας νὰ ἀκολουθήσῃ τὶς ὅποιες ἱερατικὲς ἐκφωνήσεις. ὅλα αὐτὰ ἂν οἱ ἱερεῖς τὰ ἔκαμαν ἐνσυνειδήτως καὶ διὰ λόγους κακῶς νοουμένης πανηγυρικῆς χροιᾶς τῆς λειτουργίας, ὑπερέβησαν τὰ ἐσκαμμένα καὶ ἦσαν παράτυποι. αὐτὸ δὲν δημιουργεῖ καμμίαν ὑποχρέωσιν στὸν ψάλτη νὰ τοὺς ἀκολουθήσῃ στὰ τερτίπια τους. ὅταν ὁ ἱερεὺς ξεχνᾷ τὴν θέσιν του καὶ ἀρχίζει ὄχι ἁπλῶς νὰ ψάλλῃ ἀλλὰ κυριολεκτικῶς νὰ τραγουδᾷ τὶς δεήσεις καὶ ἐκφωνήσεις, τότε ὁ ψάλτης ἔχει κάθε δικαίωμα νὰ παύσῃ νὰ ψάλλῃ καὶ νὰ ἀνταποκρίνεται χῦμα, ἐντελῶς χῦμα. τὸ ἔχω κάμει πολλάκις καὶ θὰ συνεχίσω νὰ τὸ κάμνω ἀδιαφορῶντας γιὰ τὶς ὅποιες συνέπειες...

῾Ο ἱερεὺς ποὺ ἔχει μουσικὲς γνώσεις καὶ ἱκανότητες θὰ προσαρμοστῇ στὶς βάσεις τῶν ψαλτῶν, ὁ δὲ μὴ ἔχων αὐτὴν τὴν δυνατότητα, διότι εἶναι δυνατὸν ὁ ἱερεὺς νὰ εἶναι ἐντελῶς ἄμουσος, ὀφείλει νὰ εἶναι σεμνοπρεπὴς καὶ μὲ γνῶσιν τῶν ἀδυναμιῶν του καὶ νὰ μάθῃ νὰ ἐκφωνῇ στὸ λεγόμενον κλιτὸν ὕφος τὸ κατὰ δύναμιν, ἢ ἔστω σὲ κάποιο ἁπλοῦν ὕφος καὶ τρόπον, ὥστε νὰ ἐπιτρέπῃ στοὺς ψάλτες νὰ ψάλλουν ὅσον τὸ δυνατὸν ἀνεπηρέαστοι.

Βεβαίως γνωρίζω ὅτι μελῳδικώτατοι καὶ καλλιφωνότατοι κληρικοὶ δύσκολα μποροῦν νὰ ἀντισταθοῦν στὴν μελῳδικωτέραν ἐκφορὰν τῶν δεήσεων, ἀλλὰ ἂν σέβωνται τὴν τάξιν τῆς λατρείας ὅπως τὴν προέγραψα, τότε δὲν θὰ εἶναι πρόσκομμα στὸ μουσικὸν ἔργον τῶν ψαλτῶν, ἀλλὰ μᾶλλον βοήθημα.

(26/6/2008)

[Dionysios]

Κάποτε σὲ ἕναν πανηγυρικὸν ἑσπερινὸν ἕνας φίλος μου (τότε ἦτο λαϊκός, τώρα εἶναι ἡγούμενος) ἀντιμετώπισε ἕνα παρόμοιον πρόβλημα μὲ εὐφυέστατον τρόπον. ἦτο σὲ κεντρικὸν ναὸν τῶν ᾿Αθηνῶν μὲ συμμετοχὴν ἀρχιερέως, πολλῶν ἱερέων καὶ διακόνων. ὁ ἐν λόγῳ φίλος μου ἔχει φωνὴν ἀγγελικὴν γλυκυτάτην καὶ «καμπάνα», μουσικὸν αὐτὶ τέλειον, μουσικὴν ἐκτέλεσιν ἄψογον, πιάνει ὅλους τοὺς ἤχους μὲ ἀκρίβειαν καὶ μοναδικὴν εὐκολίαν, χωρὶς νὰ ξεφεύγῃ εἰς τὸ ἐλάχιστον, ἐκτελεῖ ἄνετα ὅλα τὰ μαθήματα ἀργὰ καὶ σύντομα ἀπὸ στήθους, ἀλλὰ ἀπὸ μουσικὲς νότες δὲν ξέρει γρῦ, οὔτε ξέρει σὲ τί διαφέρει ὁ φθόγγος ζὼ ἀπὸ τὸ ῥῆμα «ζῶ». εἶναι δὲ καταπληκτικὸς στὸ τραγοῦδι, μὲ ῥεπερτόριο μερικὲς ἑκατοντάδες, καὶ ἰδίως στὰ δημοτικὰ «ἀνασταίνει καὶ νεκρούς»!

Λοιπὸν ἦτο στὸ ψαλτήριον πλαισιούμενος ἀπὸ κάποιους βοηθούς. δὲν ἀντιμετώπισε πρόβλημα μὲ ἄμουσον ἢ κακόφωνον ἢ παράφωνον κληρικὸν ἀλλὰ τὸ ἀκριβῶς ἀντίθετον. βγαίνει ὁ ἕνας διάκονος καὶ ἀρχίζει νὰ λέῃ τὶς δεήσεις (δὲν θυμοῦμαι ἂν ἦταν στὰ εἰρηνικὰ ἢ στὰ πληρωτικὰ) μὲ ὅσην δύναμιν καλλιφωνίαν καὶ μουσικότητα διέθετε, μὲ ὕφος πλήρως τραγουδιστικόν, σὲ ἦχον μεταξὺ πλαγίου Καζαντζίδη καὶ εὐθέος Νταλάρα, καὶ βεβαίως σὲ βάσεις ὑψηλότατες. ἔλα ὅμως ποὺ ὁ φίλος μου δὲν ἔχει ἰδιαίτερες δυσκολίες οὔτε στὰ ὑψηλὰ οὔτε στὰ χαμηλά, ἀλλὰ εἶναι καὶ τοῦ ὕψους καὶ τοῦ βάθους –μόνο μία φορά, στὸν γάμο τῆς ἀδελφῆς του, ποὺ εἴχαμε πιάσει τὸ «᾿Εν τῇ ἐρυθρᾷ θαλάσσῃ» στὰ οὐράνια, δὲν τὰ κατάφερε, ἀλλὰ ἴσως νὰ ἦταν ἀπὸ τὴν συγκίνησι– (ὅπως βλέπετε κάνω κι ἐγὼ τὶς παρατυπίες μου!). μὲ τὸ ποὺ ἄρχισε ὁ διάκονος νὰ τραγουδᾷ –κυριολεκτικῶς– τὶς αἰτήσεις, ὁ φίλος μου μουρμούρισε· «θὰ σὲ φτιάξω ἐγώ!» . καὶ ἄρχισε νὰ ἀπαντᾷ μὲ ἕνα συνεχόμενο «Κύριε, ἐλέησον» ἀκριβῶς στὸν ἦχο (πλ. β΄) καὶ στὴν βάσι τοῦ διακόνου, μόνον ποὺ ἡ μελῳδία ἦταν αὐτούσια τοῦ γνωστοῦ ῥεμπέτικου τραγουδιοῦ «Νύχτωσε χωρὶς φεγγάρι»! (σᾶς διαβεβαιῶ ὅτι δὲν ὑπῆρχε καμμία ἐπίδρασις ἀπὸ «οἶνον καὶ σίκερα» ἢ οὖζο ἢ τσίπουρο.) στὴν ἀρχὴ ὁ διάκονος δὲν πῆρε χαμπάρι, ἀλλὰ μετὰ ὅμως ὅταν κατάλαβε τί γινόταν, ἔγινε κόκκινος σὰν παντζάρι, ὁ ἀρχιερεὺς κρατιόταν ἀπὸ τὸν θρόνο γιὰ νὰ μὴν πέσῃ ἀπὸ τὰ γέλια, ἐνῶ οἱ ἱερεῖς ἐντὸς τοῦ βήματος δὲν εἶχαν ἀπὸ ποῦ νὰ κρατηθοῦν καὶ εἶχαν πέσει στὸ ἔδαφος! τὸ ἀποτέλεσμα ἦταν ὅτι ὁ διάκονος ἄφησε τὶς μουσικὲς ἐπιδείξεις γιὰ ἄλλη περίστασι μὲ καταλληλότερες συνθῆκες.

Γιὰ νὰ μὴ λέω ὅμως μόνον γιὰ τὴν μία πλευρά (τὶς ὑπερβολὲς τῶν κληρικῶν), ἀναφέρω πῶς ἀντιμετώπισε παρόμοιο πρόβλημα ἕνας ἀρχιερεύς. σὲ πανήγυρι ἱεροῦ ναοῦ ὁ δεξιὸς ψάλτης λέει τὸν ἀπόστολο καὶ δίνει ῥέστα. ὄχι ἁπλῶς τὸν τραγούδησε, ἀλλὰ τὸν παρατραγούδησε. στὸ τέλος ὁ ἀρχιερεὺς ἀντὶ νὰ τοῦ πῇ «Εἰρήνη σοὶ τῷ ἀναγινώσκοντι» τοῦ λέει μεγαλοφώνως καὶ μεγαλοπρεπῶς «Εἰρήνη σοὶ τῷ τραγουδήσαντι»! ὁ ψάλτης ἔγινε παντζάρι καὶ δὲν ἤξερε ποῦ νὰ κρυφτῇ, ἐνῷ στὴν ὑπόλοιπη ἀκολουθία ἦταν πιὸ συγκρατημένος.

(26/6/2008)