symbole.gr

᾿Αρχεῖον ἠχογραφήσεων καὶ ἐκκλησιαστικῶν ὕμνων Δ.Α.

᾿Αθανάσιος Παναγιωτίδης, «Τὸ γνήσιον ψάλλειν»

Ἔτσι ἐπιγράφεται μία φωνοταινία μὲ τὸν πρωτοψάλτη ᾿Αθανάσιο Παναγιωτίδη, ποὺ ἀπέκτησα στὴν Πάτρα τὸν ὀκτώβριον τοῦ 1989, δηλαδὴ μερικοὺς μῆνες μετὰ τὸν θάνατό του (1η ἰανουαρίου 1989). πρόκειται γιὰ μία συλλογὴ διαφόρων ἠχογραφήσεών του ἐν ὥρᾳ ἀκολουθίας, ἀρκετὰ παλαιῶν, ποὺ εἶχαν γίνει σὲ πομπίνες (καρούλια) καὶ μετὰ μεταφέρθηκαν σὲ φωνοταινία (κασέττα). δὲν θυμοῦμαι ποιός μοῦ παρεχώρησε αὐτὴν τὴν συλλογὴ οὔτε ἔχω σημειώσει κάτι σχετικό.

῞Οταν λίγα χρόνια ἀργότερα ἦρθα στὴν ᾿Αθήνα, ἡ φωνοταινία αὐτὴ ἔγινε ἀνάρπαστη στὸν κύκλο νέων φιλομούσων ἀνθρώπων, μαθητευόμενων τότε στὴν μουσική· σήμερα πολλοὶ ἀπὸ αὐτοὺς εἶναι ἱεροψάλτες στὸ λεκανοπέδιο ᾿Αττικῆς καὶ ἀλλοῦ. ἀπορῶ ποὺ ἀκόμη κανεὶς μέχρι σήμερα δὲν τὴν ἔχει δημοσιεύσει ὁλόκληρη στὸ διαδίκτυο. τὸ κάνω ἐγώ. καὶ διατηρῶ μὲν τὸν τίτλο της «Τὸ γνήσιον ψάλλειν», τὴν δὲ γνησιότητα τοῦ ψαλτικοῦ ὕφους ἂς τὴν κρίνουν οἱ φιλόμουσοι ἀκροαταί. προσωπικῶς θεωρῶ μᾶλλον ὑπερβολικὸν αὐτὸν τὸν τίτλο γιὰ περιπτώσεις ὅπως τὸ ἀποστολικὸ ἀνάγνωσμα, τὸ ὁποῖο ἀποδίδεται μὲ μία ἐκτέλεσι μὲ πολλὰ ἀξιοπρόσεκτα στοιχεῖα ἀσφαλῶς, ἀλλὰ ὄχι κατάλληλη γιὰ λατρευτικὴ σύναξι.

Πάντως πολλὰ ἀπὸ τὰ μαθήματα αὐτῆς τῆς συλλογῆς ἔχουν κατὰ καιροὺς παρουσιαστῆ στὸ ῥαδιόφωνο ἢ καὶ στὸ διαδίκτυο (τὰ τελευταῖα 2-3 χρόνια), ἀλλὰ νομίζω ὅτι σὲ σύγκρισι μὲ τὶς περισσότερες περιπτώσεις ἡ παροῦσα ψηφιοποίησι ποὺ προσφέρω ὑπερτερεῖ τοὐλάχιστον σὲ καθαρότητα ἤχου. παρακάτω παραθέτω δείγματα συγκρίσεως. εἶμαι βέβαιος ὅτι ἂν βρεθοῦν οἱ πρωτότυπες πομπίνες, ὁ ἦχος θὰ εἶναι ἀσύγκριτα καλλίτερος, διότι μπορῶ εὐχερῶς νὰ ἀκούσω τὰ μειονεκτήματα τοῦ δικοῦ μου ἀντιγράφου. προσθέτω ἐπίσης ὅτι κατ᾿ ἐξαίρεσιν αὐτὴν τὴν φωνοταινία τὴν ψηφιοποίησα πρῶτα μονοφωνικά, καὶ κατόπιν ὁ ἦχος ἔγινε στερεοφωνικός, ἀλλιῶς τὸ ἀποτέλεσμα δὲν ἦταν καθόλου καλό. συνήθως οἱ ἠχογραφήσεις τοῦ Παναγιωτίδη ποὺ ἀκούγονται σὲ ἐκπομπὲς ἢ ὑπάρχουν στὸ διαδίκτυο εἶναι κάπως ἀλλοιωμένες στὸν ἦχο, «μουντές», μὲ κομμένες τὶς φωνὲς ἄλλων ψαλτῶν ἢ κληρικῶν, πειραγμένες στὴν ταχύτητα καὶ στὴν ἔντασι τοῦ ἤχου, καὶ λοιπά. ἐξαίρεσι ἀποτελοῦν κάποιες παρουσιάσεις τοῦ Γιώργου Χατζηχρόνογλου καὶ τοῦ Γιάννη Δαμαρλάκη στὶς ἐκπομπές των, ὅπου οἱ ἠχογραφήσεις τοῦ Παναγιωτίδη ποὺ παρουσίασαν διατηροῦν ἀρκετὰ ἀπὸ τὸ κάλλος τῆς πρωτοτύπου ἐγγραφῆς.

Ἂν δὲν εἶχα κάποιους «ἄγριους» τεχνικοὺς περιορισμοὺς τοῦ διαδικτύου, θὰ μποροῦσα νὰ δημοσιεύσω καὶ αὐτὲς καὶ ὅλες τὶς ἄλλες ἠχογραφήσεις τοῦ ἀρχείου μου σὲ πολὺ ὑψηλότερη ποιότητα, ἀκόμη καὶ στὰ 320kbps. ἀναγκάζομαι ὅμως νὰ τὶς προσφέρω σὲ χαμηλότερη ἀνάλυσι, γιὰ νὰ εἶναι μικρὰ τὰ ἀρχεῖα, εἰδάλλως θὰ πρέπει νὰ τὰ ἀνεβάζω ὅλα στὸ Mediafire, ὁπότε θὰ εἶναι δῶρον ἄδωρον ὅλος αὐτὸς ὁ κόπος. τώρα στὸ Mediafire ἀνεβάζω ὅσο γίνεται λιγώτερα ἀρχεῖα, αὐτὰ ποὺ εἶναι μεγαλείτερα ἀπὸ 7,5 ΜΒ περίπου.

᾿Αρχεῖον ἠχογραφήσεων καὶ ἐκκλησιαστικῶν ὕμνων Δ.Α.

Δίνω πρῶτα ὁλόκληρη τὴν φωνοταινία, ὅπως εἶναι γραμμένη, σὲ δύο ἀρχεῖα, ἕνα γιὰ τὴν κάθε πλευρά, ἀνεβασμένα στὸ Mediafire. ἀκολουθοῦν κατόπιν τὰ ἴδια περιεχόμενα χωρισμένα σὲ πολλὰ μικρότερα ἀρχεῖα.

# c148α, πλευρὰ πρώτη.
(28.12 MiB) Έχει μεταφορτωθεί 41 φορές

# c148β, πλευρὰ δευτέρα.
(28.2 MiB) Έχει μεταφορτωθεί 24 φορές

᾿Αρχεῖον ἠχογραφήσεων καὶ ἐκκλησιαστικῶν ὕμνων Δ.Α.

Τὰ περιεχόμενα τῆς ἴδιας φωνοταινίας ἀναλυτικῶς μὲ πολλὰ καὶ ποικίλα σχόλια.

c148-01, λειτουργικά, «Ἄξιον ἐστὶν» ᾿Ιακώβου Ναυπλιώτου σὲ πλ. α΄(;) ἦχο. τὰ παρουσίασε καὶ ὁ Γ. Χατζηχρόνογλου πέρυσι στὴν ἐκπομπή του, ἀλλὰ ἐδῶ προσφέρονται χωρὶς ἐπεξεργασία καὶ κοψίματα. τὰ λειτουργικὰ αὐτὰ φέρεται ὅτι ἐψάλησαν στὶς 24 ἰουνίου 1961, ἡμέρα πέμπτη, στὸ Βαρθολομιὸ ᾿Ηλείας· μόνον ποὺ ἡ 24η ἰουνίου 1961 ἦταν ἡμέρα σάββατον καὶ ὄχι πέμπτη!

c148-02, κοινωνικὸν «Εἰς μνημόσυνον», ἦχος α΄. φέρεται ὅτι ἐψάλη ἐπίσης στὶς 24 ἰουνίου 1961 στὸ Βαρθολομιὸ ᾿Ηλείας. ἔχει δημοσιευθῆ στὸ διαδίκτυον ὄχι σὲ σωστὴ ψηφιοποίησι, ὅπως μπορεῖ κανεὶς να διαπιστώσῃ ἀπὸ τὸ δεῖγμα 1.
c148-03, «῾Ο ἐκ κοιλίας μητρὸς ἁγιασθείς», πεντηκοστάριον ἰδιόμελον εἰς τὸ γενέθλιον τοῦ προδρόμου ᾿Ιωάννου (24 ἰουνίου). δὲν γνωρίζω ἂν προέρχεται ἀπὸ τὴν ἐγγραφὴ τῆς 24ης ἰουνίου 1961 στὸ Βαρθολομιὸ ᾿Ηλείας, διότι δὲν τὴν ἔχω οὔτε ἔχω βρεῖ κάτι σχετικὸ στὸ διαδίκτυο· τὸ εἰκάζω ἁπλῶς. νομίζω ὅτι ὁ ὕμνος δὲν ὑπῆρχε μέχρι τώρα στὸ διαδίκτυον.

c148-04, πολυέλεος «Δοῦλοι Κύριον». καὶ τὸ παρὸν φέρεται ὅτι ἐψάλη στὶς 24 ἰουνίου 1961 στὸ Βαρθολομιὸ ᾿Ηλείας. ἔχει δημοσιευθῆ στὸ διαδίκτυον, ἀλλὰ ὅπως φαίνεται ἀπὸ τὸ δεῖγμα 2, ἡ ἔντασις εἶναι πολὺ ψηλά, καὶ ὁ ἦχος «μπουκώνει».

c148-05, Πεντηκοστὴν ἑορτάζομεν, α΄ ἦχος. [καθόσον γνωρίζω, ὁ ὕμνος δὲν ὑπῆρχε μέχρι τώρα στὸ διαδίκτυον.]
c148-06, μέγα προκείμενον «Τίς θεὸς μέγας». [νομίζω ὅτι ὁ ὕμνος δὲν ὑπῆρχε μέχρι τώρα στὸ διαδίκτυον.]
c148-07, «Δεῦτε, λαοί», πλ. δ΄, πεντηκοστῆς. [ἐπίσης νομίζω ὅτι ὁ ὕμνος δὲν ὑπῆρχε μέχρι τώρα στὸ διαδίκτυον. ἂν εἶναι ἠχογράφησις τοῦ 1961, τότε ἐψάλη στὶς 28 μαΐου, κυριακὴ τῆς πεντηκοστῆς.]

c148-08, «Πᾶσα πνοὴ» πλ. β΄, τὰ ἀναστάσιμα στιχηρὰ «῾Ο σταυρός σου, Κύριε», «Σὺν Πατρὶ καὶ Πνεύματι», καὶ τὸ στιχηρὸ τῶν πατέρων «῞Ολην συγκροτήσαντες». λέει σωστὰ τὸν πρῶτο στίχο τῶν αἴνων «Τοῦ ποιῆσαι ἐν αὐτοῖς κρῖμα ἔγγραπτον· δόξα αὐτῇ ἔσται...»
δὲν νομίζω ὅτι αὐτὰ προέρχονται ἀπὸ ἠχογράφησι τοῦ 1961, διότι ἡ κυριακὴ τῶν πατέρων πρὸ τῆς πεντηκοστῆς τὸ 1961 ἔτυχε 21 μαΐου, καὶ θὰ ἔπρεπε νὰ ψαλοῦν στοὺς αἴνους μόνον δύο ἀναστάσιμα, ἐνῷ ἐδῶ ἀκοῦμε τὸν Παναγιωτίδη νὰ ψάλλῃ τὸ 1ο καὶ τὸ 3ο, ἄρα ἐψάλησαν 4 ἀναστάσιμα στιχηρά· ἐκτὸς ἂν ἔγινε λάθος στὸ τυπικό.
ὑπάρχει στὸ διαδίκτυο μόνον τὸ «῞Ολην συγκροτήσαντες».

c148-09, Δόξα, «Τῶν ἁγίων πατέρων ὁ χορός» (ἦχος πλ. δ΄). φέρεται ὅτι ἐψάλη στὸν Ἁγ. Νικόλαο Νικαίας τὸν μάιο τοῦ 1960. πράγματι ὅσα παρετήρησα στὸν προηγούμενο ὕμνο συνηγοροῦν μὲ αὐτὴν τὴν πληροφορία. ἡ κυριακὴ αὐτὴ ἔτυχε τότε στὶς 29 μαΐου.
τὸ παρουσίασε πέρυσι καὶ ὁ Γιῶργος Χατζηχρόνογλου στὴν ἐκπομπή του, ἐνῷ ὑπάρχει στὸ διαδίκτυο, ἀπὸ ὅπου παραθέτω δύο δείγματα (δεῖγμα 3 καὶ δεῖγμα 4), γιὰ νὰ συγκρίνῃ ὅποιος θέλει τὴν ποιότητα.

c148-11, πεντηκοστῆς «Παράδοξα σήμερον» (ἐκ τοῦ μέσου περίπου), «Τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον ἦν μὲν ἀεί», Δόξα, «Βασιλεῦ οὐράνιε». μόνον τὸ «Βασιλεῦ οὐράνιε», τὸ ὁποῖο ἔχει δημοσιευθῆ καὶ στὸ διαδίκτυον, τὸ παρουσίασε ὁ Γ. Χατζηχρόνογλου πέρυσι στὴν ἐκπομπή του, δίνοντας τὴν πληροφορία ὅτι ἐψάλη τὸ 1961 στὸ Βαρθολομιὸ ᾿Ηλείας (ἄρα στὶς 28 μαΐου τοῦ ἔτους ἐκείνου.

c148-12, ἀποστολικὸν ἀνάγνωσμα τῆς πεντηκοστῆς. τὸ ἔχει παρουσιάσει ὁ Γιῶργος Χατζηχρόνογλου στὴν ἐκπομπή του πέρυσι. γι᾿ αὐτὸ τὸ ἀποστολικὸ ἀνάγνωσμα λέγονται τὰ ἑξῆς ἀντιφατικά·
1) ὅτι τὸ ἔψαλε ὁ Παναγιωτίδης τὸ 1961 (χωρὶς νὰ ἀναφέρεται ποῦ).
2) ὅτι τὸ ἔψαλε τὸ 1961 στὴν ᾿Αθήνα, καὶ συγκεκριμένα στὸν ναὸ τῆς ἁγίας Τριάδος στὸ Νέο ῾Ηράκλειο ᾿Αττικῆς.
ἡ ἀντίφασις ἔγκειται στὸ ὅτι τὴν πεντηκοστὴ τοῦ 1961, κυριακὴ 28 μαΐου, ἀναφέρεται ὅτι ὁ Παναγιωτίδης ἔψαλε στὸ Βαρθολομιὸ ᾿Ηλείας, ὅπως ἀναγράφεται στὸ προηγούμενο μάθημα «Βασιλεῦ οὐράνιε». δὲν εἶναι δυνατὸν ἑπομένως νὰ ἔψελνε ταυτόχρονα τὴν ἴδια μέρα καὶ στὴν Πελοπόννησο καὶ στὴν ᾿Αττική!! ἐνδέχεται ὅμως νὰ μὴν εἶναι οἱ δύο ἐγγραφὲς ἀπὸ τὴν ἴδια χρονιά.
συμπέρασμα· καμμία ἐμπιστοσύνη δὲν πρέπει νὰ δίνουμε σὲ τέτοιου εἴδους πληροφορίες.

c148-10, δοξολογία ἀργή, α΄ ἦχος [παρουσιάζεται στὸ διαδίκτυο γιὰ πρώτη φορά, καθόσον γνωρίζω].
c148-13, «Κύριε, ἐκέκραξα» στιχηραρικὸν α΄ ἤχου [ὁμοίως].
c148-14, «Τριάδι», ἀπόσπασμα χερουβικοῦ.

Ο Παναγιωτίδης σίγουρα είναι κολοσός . Γνήσιος εκφραστής του θεσσαλονικιού ύφους που είναι ας πούμε παρακλάδι και συγγενές του πολίτικου . Αλλωστε ο Παναγιωτίδης ήταν από την πόλη. Είχε κάτι αισθησιακό η φωνή του που σε συνέπαιρνε. Εγώ προσωπικά συγκινούμαι όποτε τον ακούω .

Θα έλεγα ότι, μάλλον, είναι ένας από τους δημιουργούς του θεσσαλονικιού ύφους...

KPanagiotis έγραψε:Θα έλεγα ότι, μάλλον, είναι ένας από τους δημιουργούς του θεσσαλονικιού ύφους...

῞Οπως θὰ ἔχετε ἀσφαλῶς προσέξει, ἐντάσσω τὸν ᾿Αθανάσιο Παναγιωτίδη στὴν χορεία τῶν πατριαρχικῶν ψαλτῶν. τοῦτο, διότι διάβασα σὲ κάποιο βιογραφικό του ὅτι εἶχε διακονήσει καὶ στὸ πατριαρχεῖον ὡς κανονάρχης τοῦ ᾿Ιακώβου Ναυπλιώτου. ἐξηγῶ ἄλλωστε στὸν ...«πίνακα περιεχομένων» (viewforum.php?f=122) τοὺς ὁρισμοὺς αὐτούς.

Θέλω ἐπίσης νὰ σημειώσω ὅτι στὶς ἠχογραφήσεις ποὺ ἔχομε ἐκ τοῦ πατριαρχικοῦ ναοῦ ἀπὸ τὸν Πρίγγο (ἢ Πρίγκο!) καὶ μετὰ (οἱ ἠχογραφήσεις τοῦ ᾿Ιακώβου Ναυπλιώτου δὲν ἔχουν δυστυχῶς τὴν καθαρότητα καὶ εὐκρίνεια τῶν μετέπειτα, καὶ δὲν μπορῶ νὰ ξέρω) διαπιστώνω κάποια συγκεκριμένα κοινὰ στοιχεῖα μουσικοῦ ὕφους στοὺς πατριαρχικοὺς ψάλτες. διευκρινίζω ὅτι ὁμιλῶ περὶ ὕφους, δηλαδὴ τρόπου τῆς μουσικῆς ἐκφορᾶς ἢ ἑρμηνείας· εἶναι αὐτὸ ποὺ εἶπε ὁ ᾿Απόστολος Καλπακίδης στὸ προηγούμενο μήνυμά του γιὰ τὸν Παναγιωτίδη· «εἶχε κάτι ἡ φωνή του ποὺ σὲ συνέπαιρνε». τὸ διευκρινίζω, διότι συχνὰ συγχέουμε τὸ ὕφος μὲ τὰ στοιχεῖα ἀναλύσεων ἢ καλλιφωνίας ἢ μουσικῆς δεξιότητος καὶ ἱκανότητος τοῦ ψάλλοντος. εἶναι βεβαίως ἀλληλένδετα ὅλα αὐτὰ καὶ ἀλληλεπιδροῦν μεταξύ των, ἀλλὰ δὲν ταυτίζονται. περισσότερα περὶ ὕφους ἀνήκουν σὲ ἄλλη συζήτησι. ἁπλῶς ἐδῶ θέλω νὰ εἴπω πὼς ἔχω ἐπισημάνει ὅτι συγκεκριμένα στοιχεῖα τοῦ πατριαρχικοῦ ψαλτικοῦ ὕφους ὑπάρχουν ἀσφαλῶς στὸν Παναγιωτίδη καὶ ἄφθονα μάλιστα.

Αὐτὰ τὰ στοιχεῖα διαπιστώνω ὅτι ὑπάρχουν καὶ σὲ ἄλλους Κωνσταντινουπολῖτες ποὺ δὲν εἶχαν ἄμεση σχέσι μὲ τὸν πατριαρχικὸ ναὸ στὸ Φανάρι, κάτι ποὺ εἶναι φυσικὸ ἄλλωστε, ἀλλὰ καὶ σὲ ἄλλους ψάλτες ἐκτὸς Κωνσταντινουπόλεως, μεγαλωμένους μουσικὰ μόνον στὴν ῾Ελλάδα ἢ καὶ στὸ ἐξωτερικό! ἐπὶ παραδείγματι αὐτὰ τὰ κοινὰ στοιχεῖα ψαλτικοῦ ὕφους διαπιστώνω ὅτι ὑπάρχουν στοὺς πατριαρχικοὺς Πρίγγο, Στανίτσα, Νικολαΐδη, Παναγιωτίδη, καὶ ἄλλους μέχρι τοὺς συγχρόνους μας Βασίλειο ᾿Εμμανουηλίδη, Γεώργιο Τσέτση καὶ Δημοσθένη Παϊκόπουλο, ἀλλὰ δὲν τὰ ἔχω διαπιστώσει στὸν Λεωνίδα ᾿Αστέρη, τοὐλάχιστον τόσο ξεκάθαρα ὅσο στοὺς ὑπόλοιπους. σὲ καμμία περίπτωσι αὐτὸ ποὺ γράφω ἐδῶ δὲν ἀποτελεῖ μομφὴ γιὰ τὸν πρωτοψάλτη τοῦ πατριαρχείου οὔτε ἀμφισβητῶ τὴν γνησιότητα τοῦ πατριαρχικοῦ ψαλτικοῦ του ὕφους. λέω ἁπλῶς ὅτι κάποια συγκεκριμένα στοιχεῖα τοῦ πατριαρχικοῦ ὕφους ποὺ ἔχω ξεχωρίσει —καὶ ὁμαδοποιήσει, ἂν θέλετε— σὲ ἄλλους τὰ ἀκούω ἔντονα καὶ σὲ ἄλλους ὄχι.

᾿Απὸ τοὺς μὴ πατριαρχικοὺς καὶ μὴ Κωνσταντινουπολῖτες αὐτὰ τὰ συγκεκριμένα στοιχεῖα, ποὺ ἐννοῶ, τὰ ἀκούω ἐπὶ παραδείγματι στοὺς Πανάρετο μοναχό (Μακρυγιάννη), ᾿Αθανάσιο Καραμάνη, Μανόλη Χατζημάρκου (ὄχι τόσο στὶς ἐμπορικὲς ἠχογραφήσεις του, ὅσο στὶς ἠχογραφήσεις πανηγυριῶν· στὰ τεκμήρια ποὺ ἔχω δημοσιεύσει ἀκούγεται ἕνας Χατζημάρκου ποὺ σὲ μερικὰ σημεῖα θυμίζει Παναγιωτίδη), Δημήτριο ᾿Ιωαννίδη, Μηνᾶ Μηναΐδη, ῾Ιερόθεο ἱερομόναχο, καὶ σὲ ἄλλους, ἀκόμη καὶ στὸν Γεώργιο Μιχαλάκη (ὄχι πάντοτε ἀλλὰ τὶς περισσότερες φορές), ἀλλὰ δὲν τὰ ἀκούω στὸν Χαρίλαο Ταλιαδῶρο, ὁ ὁποῖος σημειωτέον ὅτι εἶναι ἕνας ἀπὸ τοὺς ἀγαπημένους μου ψάλτες (ἴσως πρέπει νὰ ξανακούσω προσεκτικώτερα παλαιότερες ἠχογραφήσεις του, ὅταν ἦταν νεώτερος), οὔτε στὸν Χρύσανθο Θεοδοσόπουλο (τοὐλάχιστον στὶς λίγες ἠχογραφήσεις του ποὺ ἔχω ἀκούσει προσεκτικά· ἴσως καὶ ἀπὸ αὐτὸν πρέπει νὰ ἀκούσω περισσότερα).

Αὑτὰ ἀπὸ πλευρᾶς τεχνικῶν στοιχείων.

᾿Απὸ ἱστορικῆς σκοπιᾶς τώρα τὸ πατριαρχικὸ ἢ (κωνσταντινου-)πολίτικο ψαλτικὸ ὕφος (δὲν τὰ ταυτίζω ἀδιακρίτως, ἀλλὰ θεωρῶ ὅτι εἶναι συγγενέστατα μεταξύ των μὲ περισσότερα τὰ κοινά τους στοιχεῖα ἀπὸ τὶς ὅποιες διαφορὲς) ξεκίνησε ἀπὸ τὴν βασιλεύουσα καὶ δημιούργησε θυγατρικὲς ἑστίες του σὲ πολλὲς περιοχὲς στὴν ῾Ελλάδα ἀλλὰ καὶ στὸ ἐξωτερικό. κάποιες ἀπὸ αὐτὲς τὶς ἑστίες ἄντεξαν στὸν χρόνο μέχρι τὶς ἡμέρες μας, κάποιες ἔσβησαν σύντομα. τέτοιες ἑστίες δημιουργήθηκαν φυσικὰ στὴν Θεσσαλονίκη καὶ σὲ ἄλλα σημεῖα τῆς ἑλληνικώτατης Μακεδονίας μας, ἀλλὰ καὶ στὴν ᾿Αθήνα (ὅσο κι ἂν κάποιοι δὲν θέλουν νὰ τὸ παραδεχθοῦν αὐτό), στὸ Μεσολόγγι, στὴν Χίο, στὸν Πύργο, στὴν Πάτρα καὶ στὴν Αἰγιαλεία, στὰ Γιάννινα, στὴν Τῆνο καὶ ἀλλοῦ.

Συμπερασματικὰ λοιπόν, σύμφωνα μὲ τὴν ἀνωτέρω θεώρησί μου, ὁ ᾿Αθανάσιος Παναγιωτίδης εἶναι ἀσφαλῶς φορεὺς τοῦ πατριαρχικοῦ ἢ πολίτικου ψαλτικοῦ ὕφους καὶ εἶναι ἀπόλυτα φυσικὸ νὰ εἶναι ἕνας ἀκόμη συνδετικὸς κρίκος ἢ καλλίτερα βασικὸς διαμορφωτὴς τῆς συγγένειας τοῦ θεσσαλονικιώτικου ψαλτικοῦ ὕφους μὲ τὸ πρῶτο. πρόκειται γιὰ συγγένεια ἀνάλογη μὲ αὐτὴν τῆς μητρὸς πρὸς τὴν θυγατέρα της.