Καταγωγή Καλοφωνικών Ειρμών

[Dionysios]

᾿Επίσης μία πολὺ καλὴ (καὶ ἀπὸ φιλολογικῆς πλευρᾶς) παρουσίασι τῶν περισσοτέρων παλαιῶν καλοφωνικῶν εἱρμῶν ἔχει κάμει ὁ γνωστὸς φιλόλογος Μανόλης Χατζηγιακουμῆς στὴν σειρὰ «Μνημεῖα ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς». ἐπειδὴ τώρα δὲν ἔχω μαζί μου τὴν ἔκδοσι τοῦ Μ. Χατζηγιακουμῆ, ἐπιφυλάσσομαι σὲ ἄλλη εὐκαιρία νὰ δῶ καὶ τὶς δικές του πληροφορίες γιὰ τὸ θέμα αὐτό. θεωρῶ ὅμως ὅτι γιὰ τοὺς καλοφωνικοὺς εἱρμοὺς καὶ γιὰ τοὺς εἱρμοὺς γενικώτερα ὑπάρχει ἀκόμη ἀρκετὸ ὑλικὸ πρὸς ἀξιοποίησιν.

Τώρα ἔχω καὶ τὴν ἔκδοσι τοῦ Μανόλη Χατζηγιακουμῆ. νομίζω ὅτι ὑπάρχουν ἐνδιαφέροντα πράγματα νὰ παρατηρήσουμε. σὲ ἑπόμενο μήνυμά μου θὰ ἐνημερώσω γιὰ ὅ,τι μπορέσω.

Μανόλη, καθόσον γνωρίζω, μέχρι τώρα δὲν εἶχε ἐπισημανθῆ ἀπὸ ἄλλους ἡ προέλευσις τῶν δύο κειμένων ποὺ βρῆκες στὸ μέγα προσευχητάριον τοῦ Σιμωνώφ. πολὺ καλὲς οἱ παρατηρήσεις σου. εὐχαριστοῦμε.

[Dionysios]

«Παντάνασσα πανύμνητε, παρθενομῆτορ κόρη», κατανυκτικὸ ποίημα (ἀπόσπασμα) κατὰ διασκευὴν τοῦ ἱερέως Ματθαίου Τζιγάλα τοῦ Κυπρίου [α΄ ἥμισυ 17ου αἰῶνος], σὲ δεκαπεντασύλλαβο πολιτικὸ στίχο· καλοφωνικὲς μελοποιήσεις σὲ ἦχο δ΄ [αγια] Κλήμεντος(;), Γερμανοῦ Νέων Πατρῶν, Μελετίου Σιναΐτου τοῦ Κρητὸς τοῦ παλαιοῦ· [σὲ ἦχο πλ. β΄ ἱερέως τοῦ Κουκουλᾶ, ᾿Ιωάννου τοῦ Κουκουζέλη, Ξένου τοῦ Κορώνη (;)].

Κείμενον

Παντάνασσα πανύμνητε, παρθενομῆτορ κόρη,
ἐμῶν ῥημάτων ἄκουσον καὶ πρόσσχες μου τοῖς λόγοις·
ἴδε δακρύων σταλαγμούς, ἴδε ψυχῆς τὴν λύπην,
ἴδε καὶ μὴ παρίδῃς με, δέσποινα θεοτόκε.

Πρόκειται γιὰ ἀπόσπασμα (οἱ 4 πρῶτοι στίχοι) ἀπὸ κατανυκτικὸ ποίημα τοῦ ἱερέως Ματθαίου Τζιγάλα, ὅπως πρῶτος ἐπεσήμανε ἐδῶ ὁ Μανόλης Θεοδωράκης.

῾Ο ἱερεὺς Ματθαῖος Τζιγάλας ἢ Κιγάλας ἢ Τσιγκάλας ὁ Κύπριος ζῇ γύρω στὸ 1600 καὶ πεθαίνει στὴν Βενετία τὸ 1653, ὅπου ἐξέδωκε ὡρισμένα ἔργα του. τὸ παρὸν ποίημά του εἶναι εἶδος ἔμμετρης προσευχῆς-ἱκεσίας πρὸς τὴν θεοτόκον, ἀποτελεῖται ἀπὸ 39 δεκαπεντασυλλάβους («πολιτικοὺς») στίχους καὶ πρωτοεκδόθηκε στὸ ἔργο του «Συνταγμάτιον» ἢ «Πασχάλιον αἰώνιον» (τὰ δύο ἔργα συχνὰ βιβλιοδετοῦνται μαζὶ καὶ συνεκδίδονται), ἐκδεδομένο πιθανώτατα μεταξὺ 1630 καὶ 1639· τὸ βιβλίο φαίνεται ὅτι εἶχε μεγάλη διάδοσι καὶ ἐπανεξεδόθη πολλὲς φορές· ἔχω ὑπόψει μου τὶς μετὰ τὸν θάνατο τοῦ συγγραφέως ἐκδόσεις (ὅλες στὴν Βενετία) τῶν ἐτῶν 1662, 1679, 1682 (ἀπὸ τὴν ὁποία τὸ 1905 τὸ συμπεριέλαβε ὁ ᾿Ανδρέας Σιμωνὼφ στὸ «Μέγα προσευχητάριόν» του, ποὺ ἐπανεκδίδεται μέχρι σήμερα, ἐκδ. Πελεκᾶνος, σ. 483-484), 1688, καὶ 1691. τὸ ποίημα αὐτὸ προορίζεται φυσικὰ γιὰ ἰδιωτικὴ χρῆσι καὶ ὄχι γιὰ ἀκολουθία ἐντὸς ναοῦ.

῾Ο φιλόλογος καὶ ἐρευνητὴς Μανόλης Χατζηγιακουμῆς («Μνημεῖα», Καλοφωνικοὶ εἱρμοί, τόμος 1ος, σ. 51-52) φαίνεται νὰ ἀγνοῇ τὸν Ματθαῖο Τζιγάλα, ἀλλὰ ἀναφέρει ὅτι σῴζεται καὶ ἄλλη μελοποίησις αὐτοῦ τοῦ μαθήματος ἀπὸ τὸν ἱερομόναχο Κλήμη τὸν Μυτιληναῖο σὲ αὐτόγραφο κώδικά του μὲ ἀργὰ μαθήματα τῆς Παπαδικῆς· τοποθετεῖ δὲ τὸν Κλήμη γύρω στὸ 1600, ἀλλὰ ἐφόσον τὸ τετράστιχο εἶναι τὸ τοῦ Ματθαίου Τζιγάλα, τότε θὰ πρέπει καὶ ὁ Κλήμης νὰ τοποθετηθῇ τοὐλάχιστον στὸ α΄ ἥμισυ ἢ περὶ τὸ μέσον τοῦ 17ου αἰῶνος.

῾Ο καθηγητὴς Γρηγόριος Στάθης (῾Η δεκαπεντασύλλαβος ὑμνογραφία, ᾿Αθῆναι 1977, σ. 120-121, 180 [14], 310 [47]) ἐπίσης δὲν ἀναφέρει τίποτε περὶ τοῦ Ματθαίου Τζιγάλα, ἀλλὰ βασιζόμενος στὶς πληροφορίες τῶν κωδίκων, εἰκάζει ὡς ποιητὴν-διασκευαστὴν τῶν στίχων τὸν Μελέτιον Σιναΐτην τὸν Κρῆτα, ὁ ὁποῖος ὅμως εἶναι ἕνας μελοποιὸς τοῦ καλοφωνικοῦ μαθήματος σὲ δ΄ ἦχο, ὅπως καὶ ὁ Γερμανὸς Νέων Πατρῶν. Γερμανὸς καὶ Μελέτιος εἶναι περίπου σύγχρονοι καὶ λίγο νεώτεροι τοῦ Ματθαίου, καθὼς ἐμφανίζονται στὸ β΄ ἥμισυ καὶ περὶ τὰ τέλη τοῦ 17ου αἰῶνος. ὁ Γρ. Στάθης ὅμως μᾶς δίδει μία ἀκόμη πληροφορία, ἰδιαίτερα σημαντική· αὐτὸ τὸ ποιητικὸ ἀπόσπασμα ἐμφανίζεται στοὺς κώδικες Ι 993, Λ. Λ 166 καὶ Λ. Ε 173 (ὅλοι τῶν ἀρχῶν τοῦ 15ου αἰῶνος) μὲ λίγο διαφορετικὴ μορφὴ καὶ μὲ τὴν ἐπιγραφὴ «Στίχοι κατανυκτικοὶ εἰς τὴν θεοτόκον, ἱερέως τοῦ Κουκουλᾶ». οἱ στίχοι τοῦ (Μανουὴλ ἢ Μιχαὴλ) Κουκουλᾶ ἔχουν ὡς ἑξῆς (Γρ. Στάθη, ἔνθ᾿ ἀνωτέρω, σ. 179-180)·

᾿Εμῶν ῥημάτων ἄκουσον καὶ πρόσσχες μου τοῖς λόγοις,
παντάνασσα πανύμνητε, παρθενομῆτορ κόρη·
ἴδε δακρύων σταλαγμούς, ἴδε τοὺς στεναγμούς μου
ἴδε τὴν λύπην τῆς ψυχῆς, ἴδε καὶ μὴ παρίδῃς.

Οἱ κατανυκτικοὶ στίχοι τοῦ Κουκουλᾶ (ἀρχὲς τοῦ 14ου αἰῶνος) εἶναι συνολικῶς 10 χωριζόμενοι σὲ δύο στροφές (πόδες), ἡ πρώτη μὲ 6 στίχους καὶ ἡ δευτέρα μὲ τοὺς ἀνωτέρω 4, εἶναι δὲ μελοποιημένοι σὲ ἦχο πλ. β΄. εἶναι ἐπίσης ἀξιοσημείωτο ὅτι στὶς ἀρχὲς τοῦ 15ου αἰῶνος βρισκόμαστε δύο αἰῶνες πρὶν ἐμφανιστῇ τὸ καλοφωνικὸν εἱρμολόγιον, ἑπομένως οἱ στίχοι τοῦ Κουκουλᾶ μελοποιοῦνται ὡς καλοφωνικὸν μάθημα, φαίνεται δὲ ὅτι ἔχουν καὶ κάποια διάδοσι, ὁπότε ὁ Ματθαῖος Τζιγάλας ἔλαβε αὐτοὺς τοὺς γνωστοὺς στίχους, τοὺς διεσκεύασε καὶ τοὺς ἐνέταξε ὡς πρώτους στίχους σὲ ἕνα δικό του ἐκτενέστερο κατανυκτικὸ πρὸς τὴν θεοτόκον ποίημα. ἐφόσον οἱ μελοποιήσεις τῶν Κλήμεντος, Γερμανοῦ καὶ Μελετίου ἀκολουθοῦν τὴν διασκευὴν τοῦ Ματθαίου, αὐτὸν ἀναγράφω καὶ ὡς ποιητήν. ὡς μελοποιὸ τῶν προγενεστέρων στίχων τοῦ Κουκουλᾶ πρέπει νὰ θεωρήσωμε τὸν ἴδιο τὸν Κουκουλᾶ, ἀλλὰ ἀναφέρονται καὶ οἱ ᾿Ιωάννης ὁ Κουκουζέλης καὶ Ξένος ὁ Κορώνης.

῾Η πληροφορία τοῦ καθηγητοῦ Γρηγορίου Στάθη ὅτι τὸ ἐξεταζόμενο δεκαπεντασύλλαβο ποίημα μελοποιεῖται ὡς καλοφωνικὸ μάθημα δύο αἰῶνες περίπου πρὶν ἀπὸ τὴν ἐμφάνισι τοῦ καλοφωνικοῦ εἱρμολογίου σημαίνει ὅτι αὐτὸ τὸ μάθημα καὶ ὅλα τὰ ὅμοιά του δεκαπεντασύλλαβα μαθήματα δὲν εἶναι καλοφωνικοὶ εἱρμοί. ἄλλωστε δὲν εἶναι εἱρμοὶ οὔτε κἂν ἐκκλησιαστικοὶ ὕμνοι, δηλαδὴ κατ᾿ ἀκρίβειαν δὲν ἀνήκουν στὴν ἐκκλησιαστικὴ ὑμνογραφία. σήμερα ὀνομάζονται καλοφωνικοὶ εἱρμοί, ἐπειδὴ τέτοια μαθήματα περιελήφθησαν στὴν χειρόγραφη καὶ ἔντυπη παράδοσι τῆς συλλογῆς «καλοφωνικὸν εἱρμολόγιον», ὁ τίτλος ὅμως αὐτὸς εἶναι περισσότερο τεχνικὸς καὶ δὲν σημαίνει ὅτι ὅλα τὰ περιλαμβανόμενα εἶναι εἱρμοί. ἡ ἀνεξέταστη ἐπέκτασι τῆς ὀνομασίας «καλοφωνικὸς εἱρμὸς» καὶ σὲ μαθήματα ποὺ δὲν εἶναι εἱρμοὶ εἶχε ὡς ἀποτέλεσμα ὅσοι σύγχρονοί μας μελοποιοῦν καλοφωνικὰ διάφορα μαθήματα νὰ τὰ ὀνομάζουν συλλήβδην «καλοφωνικοὺς εἱρμοὺς» ἀνεξαρτήτως ἂν εἶναι καθίσματα, στιχηρά, ἰδιόμελα, προσόμοια καὶ λοιπά. πρὸς ἀποκατάστασιν λοιπὸν τῶν πραγμάτων νομίζω ὅτι θὰ ἦταν καλὸ νὰ γίνουν τὰ ἀκόλουθα δύο πράγματα.

Πρῶτον, πρέπει νὰ χωριστοῦν ὅλα τὰ μαθήματα ποὺ παραδίδονται ὡς καλοφωνικοὶ εἱρμοὶ σὲ τρεῖς κατηγορίες·
1) Καλοφωνικοὶ εἱρμοί· θὰ περιλαμβάνωνται μόνον οἱ πραγματικοὶ εἱρμοὶ ἢ τροπάρια κανόνων, ἀνεξαρτήτως ἂν εἶναι ἀκόμη σὲ χρῆσι ἢ ὄχι. ὁ Γεώργιος ὁ Κρὴς ὅταν μελοποιοῦσε σὲ καλοφωνικὸ μέλος τροπάρια, τὰ ὠνόμαζε «ἐπιφωνήματα», γιὰ νὰ τὰ διακρίνῃ ἀπὸ τοὺς καθαυτὸ εἱρμούς.
2) Καλοφωνικοὶ ὕμνοι· θὰ περιλαμβάνωνται οἱ ἐκκλησιαστικοὶ ὕμνοι ποὺ δημιουργήθηκαν γιὰ τὴν ἐν τῷ ναῷ λατρεία ὅπως καθίσματα, στιχηρά, ἰδιόμελα, προσόμοια καὶ λοιπά.
3) Καλοφωνικοὶ στίχοι (ἢ ποιήματα)· θὰ περιλαμβάνωνται ὅλα τὰ ὑπόλοιπα ποιήματα, ποὺ δὲν δημιουργήθηκαν γιὰ ἐκκλησιαστικὴ χρῆσι ὅπως δεκαπεντασύλλαβα ποιήματα καὶ ἄλλα ὅμοια.

Δεύτερον, θὰ ἦταν, νομίζω, χρήσιμο νὰ ἐπισημανθῇ ὅτι σήμερα ὅσοι θέλουν νὰ ἀσχοληθοῦν μὲ τὴν μελοποιία σὲ ἐπίπεδο καλοφωνικοῦ εἱρμολογίου δὲν εἶναι ἀνάγκη νὰ παίρνουν διάφορους ἄλλους ὕμνους καὶ νὰ τοὺς μεταβαπτίζουν σὲ «εἱρμούς», ἀλλὰ ὑπάρχουν ἐνδιαφέρουσες ἐκδόσεις μὲ πολλοὺς πραγματικοὺς ἀρχαίους εἱρμούς, ποὺ σήμερα εἶναι σπάνιοι ἢ καὶ ἐντελῶς ἄγνωστοι, διότι ἔπεσαν σὲ ἀχρησία. τέτοιες ἐκδόσεις εἶναι τὸ «Εἰρμολόγιον» (μὴ μουσικὸ) τοῦ Σωφρονίου Εὐστρατιάδου (ἐπανέκδοσις Κυριακίδη, ᾿Αθῆναι 2006), «Εἱρμολόγιον» (μὴ μουσικὸ) «περιέχον τοὺς εἱρμοὺς τῶν κανόνων κατ᾿ ἦχον» (ἐπανέκδοσις ῾Ρηγοπούλου, Θεσσαλονίκη 2001), «Νέον Εἱρμολόγιον» (μουσικὸ) τοῦ ᾿Αποστόλου Παπαχρίστου (᾿Αθῆναι 1998). ἐπίσης ὑπάρχουν καὶ τὰ ἀναρίθμητα τροπάρια τῶν κανόνων στὰ λειτουργικὰ βιβλία τῆς ἐκκλησίας. ὁπωσδήποτε μελοποιῶντας παλαιοὺς εἱρμοὺς θὰ συμβάλλουμε στὸ νὰ ξαναγίνουν γνωστοὶ ὡραιότατοι καὶ σπουδαῖοι ἐκκλησιαστικοὶ ὕμνοι, τοὺς ὁποίους ἀξίζει νὰ ἀνασύρωμε ἀπὸ τὴν ἀφάνεια.

Οἱ ὅροι «καλοφωνικὸς εἱρμὸς» καὶ «καλοφωνικὸν εἱρμολόγιον» νὰ περιοριστοῦν σὲ κυριολεκτικὴ χρῆσι μόνο γιὰ τὴν 1η κατηγορία, ἐνῷ οἱ ἄλλες δύο κατηγορίες νὰ λέγωνται γενικῶς «καλοφωνικὰ μαθήματα» ἢ ἁπλῶς «μαθήματα». εἰδάλλως μὲ τὴν φόρα ποὺ ἔχουμε πάρει σήμερα σὲ λιγώτερο ἀπὸ 5 χρόνια θὰ ὀνομάζουμε «καλοφωνικὸν εἱρμολόγιον» ὅλο τὸ «μαθηματάριον» καὶ θὰ νομίζουν οἱ νεώτεροι ὅτι ἡ καλοφωνία ἀνήκει στὸ εἱρμολογικὸς γένος μελοποιίας, ἐνῷ ἀνήκει στὸ «παπαδικὸν γένος»· καὶ τὸ «καλοφωνικὸν εἱρμολόγιον» εἶναι τμῆμα τῆς παπαδικῆς καὶ ὄχι τοῦ εἱρμολογίου.

[Γραμμένος Καράνος]

Οἱ καλοφωνικοὶ εἱρμοὶ σὰν κανονικοὶ εἱρμοὶ ἀνήκουν σὲ ἕναν ἦχο, ἀλλὰ ἐνίοτε ἡ καλοφωνικὴ μελοποίησί τους μπορεῖ νὰ γίνῃ σὲ ἄλλον ἦχο. γι᾿ αὐτὸ θεωρῶ χρήσιμο καὶ πρακτικὸ νὰ παρουσιαστοῦν ὅλοι οἱ καλοφωνικοὶ εἱρμοὶ μὲ ἀπόλυτη ἀλφαβητικὴ σειρὰ ἀνεξαρτήτως ἤχου. Γιὰ παράδειγμα ὁ καλοφωνικὸς εἱρμὸς «᾿Αποβλεψάμενος ὁ τύραννος» σὲ α΄ καὶ σὲ πλ. δ΄ ἦχο εἶναι ὁ ἴδιος, καὶ ὁ ἀρχικός του ἦχος εἶναι ὁ πλ. δ΄.

Προτείνω καὶ στὰ ὑπόλοιπα μέλη νὰ συμπληρώσουμε σιγὰ σιγὰ τὸν παρόντα κατάλογο, σημειώνοντας καὶ τὸν ἦχο ἢ τοὺς ἤχους στοὺς ὁποίους ὑπάρχουν μελοποιήσεις τοῦ κάθε εἱρμοῦ, καθὼς καὶ τοὺς μελοποιούς. ἐπίσης καλὸ εἶναι νὰ γράψωμε καὶ τὸ κείμενο ὅσων ἐξ αὐτῶν τῶν εἱρμῶν μποροῦμε. κατόπιν νὰ ἀναφέρωμε τὸν ποιητὴ καὶ πρῶτο μελοποιὸ τοῦ κάθε εἱρμοῦ, ἂν τὸν γνωρίζωμε, καθὼς καὶ ἄλλες σχετικὲς πληροφορίες.

Ενημερώνω τα αγαπητά μέλη της κοινότητας ότι όλη αυτήν τη δουλειά την έχω ήδη κάνει για όλους τους καλοφωνικούς ειρμούς (πάνω από 200), εκδεδομένους και ανέκδοτους, που επεσήμανα στα μουσικά χειρόγραφα των ΙΖ΄-ΙΘ΄ αιώνων κατά τη διάρκεια της έρευνας για τη διδακτορική μου διατριβή με θέμα «Το Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον», που σύντομα θα υποβάλω προς κρίσιν στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Πρόκειται για ειδικό υποκεφάλαιο της διατριβής που διαλαμβάνει ακριβώς περί αυτών. Δεν περιλαμβάνονται όμως οι νεώτερες συνθέσεις των Κ΄-ΚΑ΄ αιώνων, αλλά μόνο οι παλαιοί «κλασικοί» καλοφωνικοί ειρμοί. Μετά την υποβολή και κρίση της εργασίας μου όλα αυτά τα στοιχεία, που καταλαμβάνουν 60 σελίδες κειμένου, θα είναι διαθέσιμα σε όλους.

[Γραμμένος Καράνος]

Επιτρέψτε μου να κάνω κάποιες παρατηρήσεις σχετικά με το καλοφωνικό ειρμολογικό είδος μελοποιίας. Ο όρος «καλοφωνικός ειρμός» αποδίδεται σε μία σύνθεση όχι τόσο επειδή το μελισθέν κείμενο είναι ειρμός ή τροπάριο κανόνος, αλλά επειδή η σύνθεση ανήκει, εξ επόψεως δομής και μορφολογίας, στο Καλοφωνικό Ειρμολόγιο, δηλαδή αποτελείται από ειρμολογικές θέσεις, καίτοι καλλωπισμένες και πεπλατυσμένες. Άρα ορθώς ονόμαζαν οι παλαιοί καλοφωνικούς ειρμούς όλες αυτές τις συνθέσεις που περιλαμβάνονται στο έντυπο Καλοφωνικό Ειρμολόγιο του Θεοδώρου Φωκαέως (Κων/πολη 1835) - είναι μεταφορά στον τύπο του κώδικος Βιβλιοθήκης Κωνσταντίνου Ψάχου Β΄, που είναι η αυτόγραφη εξήγηση κατά το έτος 1817 των καλοφωνικών ειρμών στη Νέα Μέθοδο από τον Γρηγόριο Λαμπαδάριο και μετέπειτα Πρωτοψάλτη - και τις ομοειδείς συνθέσεις που ανθολογούνται στα μουσικά χειρόγραφα, ανεξάρτητα από την προέλευση του ποιητικού κειμένου (ειρμοί και τροπάρια κανόνων τις περισσότερες φορές, άλλοτε όμως καθίσματα, απολυτίκια, μεγαλυνάρια, δεκαπεντασύλλαβα υμνογραφήματα κ.ά.). Υπάρχει όντως μεγάλη σύγχυση ανάμεσα στους καλοφωνικούς ειρμούς, τους «καλοφωνικούς ειρμούς»-μαθήματα της Παπαδικής, άλλες συνθέσεις του Μαθηματαρίου και άλλα παπαδικά μέλη. Η εξέταση του μέλους των καλοφωνικών ειρμών πάντως αποδεικνύει περίτρανα ότι το εν λόγω είδος μελοποιίας ανήκει βασικώς στο Ειρμολόγιο και όχι στην Παπαδική. Βέβαια, όπως λέει ο Χρύσανθος ο εκ Μαδύτου, μετέχει και του παπαδικού γένους, αλλά εξαιτίας των επισυναπτομένων κρατημάτων που ολοκληρώνουν μορφολογικώς τους καλοφωνικούς ειρμούς.

[Dionysios]

Ενημερώνω τα αγαπητά μέλη της κοινότητας ότι όλη αυτήν τη δουλειά την έχω ήδη κάνει για όλους τους καλοφωνικούς ειρμούς (πάνω από 200), εκδεδομένους και ανέκδοτους, που επεσήμανα στα μουσικά χειρόγραφα των ΙΖ΄-ΙΘ΄ αιώνων κατά τη διάρκεια της έρευνας για τη διδακτορική μου διατριβή με θέμα «Το Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον», που σύντομα θα υποβάλω προς κρίσιν στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Πρόκειται για ειδικό υποκεφάλαιο της διατριβής που διαλαμβάνει ακριβώς περί αυτών. Δεν περιλαμβάνονται όμως οι νεώτερες συνθέσεις των Κ΄-ΚΑ΄ αιώνων, αλλά μόνο οι παλαιοί «κλασικοί» καλοφωνικοί ειρμοί. Μετά την υποβολή και κρίση της εργασίας μου όλα αυτά τα στοιχεία, που καταλαμβάνουν 60 σελίδες κειμένου, θα είναι διαθέσιμα σε όλους.

Κύριε Καράνο, μὲ χαρὰ θὰ ἀναμένουμε τὴν δημοσίευσι τῆς ἐργασίας σας, ἡ ὁποία καλύπτει ἕνα σημαντικὸ κενό.

[Dionysios]

Επιτρέψτε μου να κάνω κάποιες παρατηρήσεις σχετικά με το καλοφωνικό ειρμολογικό είδος μελοποιίας. Ο όρος «καλοφωνικός ειρμός» αποδίδεται σε μία σύνθεση όχι τόσο επειδή το μελισθέν κείμενο είναι ειρμός ή τροπάριο κανόνος, αλλά επειδή η σύνθεση ανήκει, εξ επόψεως δομής και μορφολογίας, στο Καλοφωνικό Ειρμολόγιο, δηλαδή αποτελείται από ειρμολογικές θέσεις, καίτοι καλλωπισμένες και πεπλατυσμένες. Άρα ορθώς ονόμαζαν οι παλαιοί καλοφωνικούς ειρμούς όλες αυτές τις συνθέσεις που περιλαμβάνονται στο έντυπο Καλοφωνικό Ειρμολόγιο του Θεοδώρου Φωκαέως (Κων/πολη 1835) - είναι μεταφορά στον τύπο του κώδικος Βιβλιοθήκης Κωνσταντίνου Ψάχου Β΄, που είναι η αυτόγραφη εξήγηση κατά το έτος 1817 των καλοφωνικών ειρμών στη Νέα Μέθοδο από τον Γρηγόριο Λαμπαδάριο και μετέπειτα Πρωτοψάλτη - και τις ομοειδείς συνθέσεις που ανθολογούνται στα μουσικά χειρόγραφα, ανεξάρτητα από την προέλευση του ποιητικού κειμένου (ειρμοί και τροπάρια κανόνων τις περισσότερες φορές, άλλοτε όμως καθίσματα, απολυτίκια, μεγαλυνάρια, δεκαπεντασύλλαβα υμνογραφήματα κ.ά.). Υπάρχει όντως μεγάλη σύγχυση ανάμεσα στους καλοφωνικούς ειρμούς, τους «καλοφωνικούς ειρμούς»-μαθήματα της Παπαδικής, άλλες συνθέσεις του Μαθηματαρίου και άλλα παπαδικά μέλη. Η εξέταση του μέλους των καλοφωνικών ειρμών πάντως αποδεικνύει περίτρανα ότι το εν λόγω είδος μελοποιίας ανήκει βασικώς στο Ειρμολόγιο και όχι στην Παπαδική. Βέβαια, όπως λέει ο Χρύσανθος ο εκ Μαδύτου, μετέχει και του παπαδικού γένους, αλλά εξαιτίας των επισυναπτομένων κρατημάτων που ολοκληρώνουν μορφολογικώς τους καλοφωνικούς ειρμούς.

Κύριε Καράνο, χαίρω ποὺ ἐπιβεβαιώνετε ὅτι ὄντως ὑπάρχει μεγάλη σύγχυσις ἀνάμεσα στοὺς καλοφωνικοὺς εἱρμοὺς καὶ τὰ ἄλλα καλοφωνικὰ μαθήματα. ἀσφαλῶς εἶστε ὁ καθ᾿ ὕλην ἁρμόδιος νὰ διαλύσετε αὐτὴν τὴν σύγχυσι καὶ νὰ λύσετε τὶς ὅποιες ἀπορίες μας. ἡ δική μου θέσις ἀφορμᾶται κυρίως ἀπὸ τὶς διαπιστώσεις ὅτι οἱ ὅροι «εἱρμός», «τροπάριον», «κοντάκιον», «ἰδιόμελον», «στιχηρόν», «ἀπολυτίκιον», «δοξαστικόν» πρωτίστως δὲν εἶναι μουσικοί, ἀλλὰ ὑμνολογικοὶ καὶ ὑμνογραφικοί, καὶ ὅτι ὁ τρόπος μελοποιήσεως ἑνὸς ὕμνου δὲν μεταβάλλει τὴν κατηγοριοποίησι αὐτοῦ· δηλαδὴ ὅλο τὸ ἀναστασιματάριο καὶ πολλὰ ἰδιόμελα καὶ ἄλλοι ὕμνοι τοῦ ἐνιαυτοῦ μελοποιοῦνται καὶ εἱρμολογικῶς (κατὰ τὸν «ταχὺν δρόμον»), ἀλλὰ ἐξ αὐτοῦ τοῦ λόγου δὲν ὀνομάζονται «εἱρμοί», ἀλλὰ συνεχίζουν νὰ ὀνομάζωνται δοξαστικὰ ἢ ἰδιόμελα καὶ λοιπά. γιατί λοιπὸν ἕνας ὕμνος ποὺ μελοποιεῖται κατὰ τὸ εἶδος τοῦ καλοφωνικοῦ εἱρμολογίου ἀπὸ στιχηρὸ νὰ ἀλλάζῃ καὶ νὰ ὀνομάζεται καλοφωνικὸς «εἱρμός»;

Μία ἄλλη ἀπορία εἶναι τὸ ἂν οἱ εἱρμοὶ ποὺ ὑπάρχουν μελοποιημένοι καλοφωνικῶς στὸ μαθηματάριο τοῦ Γρηγορίου (3ος τόμος τῆς μουσικῆς πανδέκτης), ὅπως «Χριστὸς γεννᾶται», «Νενίκηνται τῆς φύσεως οἱ ὅροι», «῞Απας γηγενής», εἶναι καλοφωνικοὶ εἱρμοὶ ἢ ὄχι· κι ἂν ὄχι, τότε πῶς πρέπει νὰ ὀνομάζωνται.

Νομίζω ὅτι ἡ δημοσίευσις τῆς ἐργασίας σας, ποὺ εὔχομαι νὰ ἐγκριθῇ καὶ νὰ ἐκδοθῇ σύντομα, θὰ ἐπιλύσῃ πολλὲς τέτοιες ἀπορίες.

[Γραμμένος Καράνος]

Κύριε Καράνο, χαίρω ποὺ ἐπιβεβαιώνετε ὅτι ὄντως ὑπάρχει μεγάλη σύγχυσις ἀνάμεσα στοὺς καλοφωνικοὺς εἱρμοὺς καὶ τὰ ἄλλα καλοφωνικὰ μαθήματα. ἀσφαλῶς εἶστε ὁ καθ᾿ ὕλην ἁρμόδιος νὰ διαλύσετε αὐτὴν τὴν σύγχυσι καὶ νὰ λύσετε τὶς ὅποιες ἀπορίες μας. ἡ δική μου θέσις ἀφορμᾶται κυρίως ἀπὸ τὶς διαπιστώσεις ὅτι οἱ ὅροι «εἱρμός», «τροπάριον», «κοντάκιον», «ἰδιόμελον», «στιχηρόν», «ἀπολυτίκιον», «δοξαστικόν» πρωτίστως δὲν εἶναι μουσικοί, ἀλλὰ ὑμνολογικοὶ καὶ ὑμνογραφικοί, καὶ ὅτι ὁ τρόπος μελοποιήσεως ἑνὸς ὕμνου δὲν μεταβάλλει τὴν κατηγοριοποίησι αὐτοῦ· δηλαδὴ ὅλο τὸ ἀναστασιματάριο καὶ πολλὰ ἰδιόμελα καὶ ἄλλοι ὕμνοι τοῦ ἐνιαυτοῦ μελοποιοῦνται καὶ εἱρμολογικῶς (κατὰ τὸν «ταχὺν δρόμον»), ἀλλὰ ἐξ αὐτοῦ τοῦ λόγου δὲν ὀνομάζονται «εἱρμοί», ἀλλὰ συνεχίζουν νὰ ὀνομάζωνται δοξαστικὰ ἢ ἰδιόμελα καὶ λοιπά. γιατί λοιπὸν ἕνας ὕμνος ποὺ μελοποιεῖται κατὰ τὸ εἶδος τοῦ καλοφωνικοῦ εἱρμολογίου ἀπὸ στιχηρὸ νὰ ἀλλάζῃ καὶ νὰ ὀνομάζεται καλοφωνικὸς «εἱρμός»;

Μία ἄλλη ἀπορία εἶναι τὸ ἂν οἱ εἱρμοὶ ποὺ ὑπάρχουν μελοποιημένοι καλοφωνικῶς στὸ μαθηματάριο τοῦ Γρηγορίου (3ος τόμος τῆς μουσικῆς πανδέκτης), ὅπως «Χριστὸς γεννᾶται», «Νενίκηνται τῆς φύσεως οἱ ὅροι», «῞Απας γηγενής», εἶναι καλοφωνικοὶ εἱρμοὶ ἢ ὄχι· κι ἂν ὄχι, τότε πῶς πρέπει νὰ ὀνομάζωνται.

Νομίζω ὅτι ἡ δημοσίευσις τῆς ἐργασίας σας, ποὺ εὔχομαι νὰ ἐγκριθῇ καὶ νὰ ἐκδοθῇ σύντομα, θὰ ἐπιλύσῃ πολλὲς τέτοιες ἀπορίες.

Κύριε Ανατολικιώτη,

Κατ' αρχήν, σας ευχαριστώ πολύ για τα καλά λόγια και τις ευχές σας.

Ως προς την πρώτη παρατήρησή σας, συμφωνώ ότι η χρήση του όρου "ειρμός" προκειμένου περί άλλων υμνογραφικών ειδών που έχουν μελισθεί κατά τον καλοφωνικό ειρμολογικό τρόπο συγχέει ίσως ακόμη περισσότερο τα πράγματα. Πάντως, η χειρόγραφη παράδοση ομοφώνως αποδίδει τον σύνθετο όρο "καλοφωνικός ειρμός" σε συνθέσεις που, ανεξαρτήτως του υμνογραφικού είδους στο οποίο ανήκει το ποιητικό τους κείμενο, συντίθενται από ελαφρώς καλλωπισμένες ειρμολογικές θέσεις. Θα πρέπει ίσως να διευκρινίζουμε εκ των προτέρων ότι αναφερόμαστε στο είδος μελοποιίας, όταν κάνουμε χρήση του όρου. Το ίδιο συμβαίνει και με τη χρήση του όρου "μάθημα". Π.χ. το Σώσον, Κύριε, τον λαόν σου είναι (εξ επόψεως υμνογραφίας) απολυτίκιον, αλλά η οκτάηχη μετά κρατημάτων μελοποίησή του από τον Ιωάσαφ Διονυσιάτη ονομάζεται (εξ επόψως μουσικής μορφολογίας) μάθημα.

Την καλύτερη λύση του προβλήματος νομίζω μας τη δίνουν οι ίδιοι οι σπουδαίοι και αείμνηστοι μελοποιοί μας, με ενθυμήσεις όπως η ακόλουθη, που προτάσσεται της σύνθεσης Ποίαν σοι επάξιον ωδήν σε ήχο α΄ στον κώδικα Καρακάλλου 222, φ. 97r: "Θεοτοκίον μελοποιηθέν εις δόξαν αυτής, εις ύφος καλοφωνικού ειρμού, παρά Ματθαίου Εφεσίου Βατοπαιδινού". Μπορούμε λοιπόν να λέμε απολυτίκιον μελισθέν "ως καλοφωνικός ειρμός" ή "εις ύφος καλοφωνικού ειρμού" και να ακριβολογούμε ως προς το υμνογραφικό είδος και τον τρόπο μελικής επένδυσης. Έτσι, αποφεύγεται και η κάπως αόριστη χρήση του όρου "καλοφωνικό μέλος (απολυτίκιο ή στιχηρό ή οτιδήποτε άλλο)", που μπορεί να σημαίνει μελοποίηση ως μάθημα (δηλαδή με α) πεπλατυσμένο, παπαδικό μέλος, β) ανακατάστρωση του ποιητικού κειμένου και γ) ενσωμάτωση (συνήθως εκτενών) κρατημάτων - αυτά είναι τα τρία απαραίτητα, εκ των ων ουκ άνευ, στοιχεία της καλοφωνίας, όπως αυτή διαμορφώθηκε τον ΙΔ΄ αιώνα από τους μεγάλους Μαΐστορες) και όχι ως καλοφωνικός ειρμός (δηλαδή με α) καλλωπισμένο, όχι ιδιαίτερα εκτενές, ειρμολογικό μέλος, β) ελάχιστες επαναλήψεις συλλαβών, λέξεων ή φράσεων, γ) προαιρετική επισύναψη ιδίου κρατήματος στο τέλος).

Υπάρχει και μία άλλη πτυχή του προβλήματος της ονοματολογίας των καλοφωνικών ειρμών. Πριν από την εμφάνιση και τελείωση του νέου αυτού είδους μελοποιίας ο όρος "καλοφωνικός ειρμός" αποδίδεται σε ειρμούς που μελοποιήθηκαν ως μαθήματα κατά τη βυζαντινή και την πρώιμη μεταβυζαντινή περίοδο. Αν και η καλοφωνία ως επιτήδευση του μέλους είναι η γενεσιουργός αιτία και των δύο ειδών, οι «καλοφωνικοί ειρμοί» πριν από τον ΙΖ΄ αιώνα ανήκουν στην Παπαδική και έχουν τελείως διαφορετικό μελικό περιεχόμενο από τους "νέους καλοφωνικούς ειρμούς".

Η τελευταία παρατήρηση ισχύει και για μεταγενέστερες συνθέσεις, όπως αυτές που αναφέρετε στο δεύτερο ερώτημά σας. Οι ειρμοί που περιλαμβάνονται στον τρίτο τόμο της Πανδέκτης είναι μελισμένοι ως μαθήματα. Είναι καλοφωνικοί (ισχύουν γι' αυτούς τα τρία προμνημονευθέντα κριτήρια της καλοφωνίας). Είναι προφανώς και ειρμοί. Άρα μπορούμε να τους ονομάσουμε "καλοφωνικούς ειρμούς της Παπαδικής" ή καλοφωνικούς ειρμούς - μαθήματα". Κατά τη γνώμη μου, είναι προτιμότερο να μην τους ονομάζουμε απλά "καλοφωνικούς ειρμούς", για να μη συγχέονται με το νεώτερο είδος μελοποιίας.

[Dionysios]

Κύριε Ανατολικιώτη,

Κατ' αρχήν, σας ευχαριστώ πολύ για τα καλά λόγια και τις ευχές σας.

Ως προς την πρώτη παρατήρησή σας, συμφωνώ ότι η χρήση του όρου "ειρμός" προκειμένου περί άλλων υμνογραφικών ειδών που έχουν μελισθεί κατά τον καλοφωνικό ειρμολογικό τρόπο συγχέει ίσως ακόμη περισσότερο τα πράγματα. Πάντως, η χειρόγραφη παράδοση ομοφώνως αποδίδει τον σύνθετο όρο "καλοφωνικός ειρμός" σε συνθέσεις που, ανεξαρτήτως του υμνογραφικού είδους στο οποίο ανήκει το ποιητικό τους κείμενο, συντίθενται από ελαφρώς καλλωπισμένες ειρμολογικές θέσεις. Θα πρέπει ίσως να διευκρινίζουμε εκ των προτέρων ότι αναφερόμαστε στο είδος μελοποιίας, όταν κάνουμε χρήση του όρου. Το ίδιο συμβαίνει και με τη χρήση του όρου "μάθημα". Π.χ. το Σώσον, Κύριε, τον λαόν σου είναι (εξ επόψεως υμνογραφίας) απολυτίκιον, αλλά η οκτάηχη μετά κρατημάτων μελοποίησή του από τον Ιωάσαφ Διονυσιάτη ονομάζεται (εξ επόψως μουσικής μορφολογίας) μάθημα.

Την καλύτερη λύση του προβλήματος νομίζω μας τη δίνουν οι ίδιοι οι σπουδαίοι και αείμνηστοι μελοποιοί μας, με ενθυμήσεις όπως η ακόλουθη, που προτάσσεται της σύνθεσης Ποίαν σοι επάξιον ωδήν σε ήχο α΄ στον κώδικα Καρακάλλου 222, φ. 97r: "Θεοτοκίον μελοποιηθέν εις δόξαν αυτής, εις ύφος καλοφωνικού ειρμού, παρά Ματθαίου Εφεσίου Βατοπαιδινού". Μπορούμε λοιπόν να λέμε απολυτίκιον μελισθέν "ως καλοφωνικός ειρμός" ή "εις ύφος καλοφωνικού ειρμού" και να ακριβολογούμε ως προς το υμνογραφικό είδος και τον τρόπο μελικής επένδυσης. Έτσι, αποφεύγεται και η κάπως αόριστη χρήση του όρου "καλοφωνικό μέλος (απολυτίκιο ή στιχηρό ή οτιδήποτε άλλο)", που μπορεί να σημαίνει μελοποίηση ως μάθημα (δηλαδή με α) πεπλατυσμένο, παπαδικό μέλος, β) ανακατάστρωση του ποιητικού κειμένου και γ) ενσωμάτωση (συνήθως εκτενών) κρατημάτων - αυτά είναι τα τρία απαραίτητα, εκ των ων ουκ άνευ, στοιχεία της καλοφωνίας, όπως αυτή διαμορφώθηκε τον ΙΔ΄ αιώνα από τους μεγάλους Μαΐστορες) και όχι ως καλοφωνικός ειρμός (δηλαδή με α) καλλωπισμένο, όχι ιδιαίτερα εκτενές, ειρμολογικό μέλος, β) ελάχιστες επαναλήψεις συλλαβών, λέξεων ή φράσεων, γ) προαιρετική επισύναψη ιδίου κρατήματος στο τέλος).

Υπάρχει και μία άλλη πτυχή του προβλήματος της ονοματολογίας των καλοφωνικών ειρμών. Πριν από την εμφάνιση και τελείωση του νέου αυτού είδους μελοποιίας ο όρος "καλοφωνικός ειρμός" αποδίδεται σε ειρμούς που μελοποιήθηκαν ως μαθήματα κατά τη βυζαντινή και την πρώιμη μεταβυζαντινή περίοδο. Αν και η καλοφωνία ως επιτήδευση του μέλους είναι η γενεσιουργός αιτία και των δύο ειδών, οι «καλοφωνικοί ειρμοί» πριν από τον ΙΖ΄ αιώνα ανήκουν στην Παπαδική και έχουν τελείως διαφορετικό μελικό περιεχόμενο από τους "νέους καλοφωνικούς ειρμούς".

Η τελευταία παρατήρηση ισχύει και για μεταγενέστερες συνθέσεις, όπως αυτές που αναφέρετε στο δεύτερο ερώτημά σας. Οι ειρμοί που περιλαμβάνονται στον τρίτο τόμο της Πανδέκτης είναι μελισμένοι ως μαθήματα. Είναι καλοφωνικοί (ισχύουν γι' αυτούς τα τρία προμνημονευθέντα κριτήρια της καλοφωνίας). Είναι προφανώς και ειρμοί. Άρα μπορούμε να τους ονομάσουμε "καλοφωνικούς ειρμούς της Παπαδικής" ή καλοφωνικούς ειρμούς - μαθήματα". Κατά τη γνώμη μου, είναι προτιμότερο να μην τους ονομάζουμε απλά "καλοφωνικούς ειρμούς", για να μη συγχέονται με το νεώτερο είδος μελοποιίας.

Κύριε Καράνο, σᾶς εὐχαριστοῦμε πολὺ γιὰ τὶς ἀπαντήσεις σας μὲ τὶς ὁποῖες θέτετε τὰ πράγματα σὲ μία ὀρθὴ βάσι καὶ μᾶς βοηθᾶτε (καὶ πρῶτον ἐμένα) νὰ κατανοήσωμε καλλίτερα ἕνα θέμα, γύρω ἀπὸ τὸ ὁποῖο ὑπάρχει πολλὴ σύγχυσις, ἂν καὶ ὁ καθηγητής μας Γρηγόριος Στάθης εἶχε κάμει πρὶν ἀπὸ χρόνια κάποιες ἀρκετὰ χρήσιμες διευκρινίσεις καὶ ἐπισημάνσεις. κατανοῶ ὅτι μοιραστήκατε μαζί μας ἁπλόχερα καὶ ἀδελφικὰ κάποιες πολύτιμες πληροφορίες ἀπὸ τὸ διδακτορικό σας. ἂν καὶ ἐπιθυμῶ νὰ συνεχίσωμε αὐτὴν τὴν συζήτησι, ἀπὸ τὴν ἄλλη διστάζω νὰ σᾶς πιέσω περισσότερο τώρα, γιὰ νὰ ὠφεληθοῦμε ἐμεῖς ἀπὸ τὶς γνώσεις σας, παράκαιρα, πρὶν δηλαδὴ ἀπὸ τὴν ἔγκρισι καὶ ἔκδοσι τοῦ διδακτορικοῦ σας. ἀσφαλῶς σ᾿ αὐτὸ θὰ μπαίνουν τὰ πράγματα στὴν θέσι τους, ὥστε νὰ μάθωμε τί πραγματικὰ εἶναι καλοφωνικὸς εἱρμὸς καὶ τί ὄχι, διότι πολλὲς φορὲς ἐμεῖς οἱ νεώτεροι δὲν ξέρομε τί ψάλλομε ἢ τί μελοποιοῦμε. [θυμοῦμαι, ὅταν κάποτε ἔδειξα στὸν μακαρίτη τὸν Γεώργιο Σύρκα ἕνα ἄτεχνο κατασκεύασμά μου «σὲ ὕφος καλοφωνικοῦ εἱρμοῦ» καὶ μοῦ εἶπε ἀμέσως· «τὸ εἶδα· καλὸ εἶναι, ἀλλὰ κάτι τοῦ λείπει. κάτι χρειάζεται ἀκόμη· δὲν εἶναι ὡλοκληρωμένο»!]

Μία ἀκόμη σκέψι· ἡ κατὰ τοὺς τελευταίους αἰῶνες (ἀπὸ τὸν 17ο καὶ δῶθε) δημιουργία καὶ καλλιέργεια αὐτοῦ τοῦ νέου εἴδους μελοποιίας, τῶν καλοφωνικῶν εἱρμῶν, δείχνει νομίζω τὴν δυναμικὴ ποὺ κρύβει μέσα της ἡ μουσική μας παράδοσι. ἔχει πολλὲς δυνατότητες ἀκόμη καὶ γιὰ νέες δημιουργίες, ἀνάλογα μὲ τὶς συνθῆκες καὶ τὶς ἀνάγκες ποὺ πρέπει νὰ καλύψῃ. δυστυχῶς αὐτὴ ἡ δημιουργικὴ πορεία ἀνεκόπη ἀπότομα κατὰ τὸν 19ο αἰῶνα, νομίζω λόγῳ τῆς σαρωτικῆς ἐπιβολῆς τῆς μουσικῆς τοῦ πενταγράμμου. μακάρι νὰ ἀλλάξουν κάποτε τὰ πράγματα καὶ εὔχομαι μελέτες σὰν τὴ δική σας νὰ συμβάλουν καὶ πρὸς αὐτὴν τὴν κατεύθυνσι.