Τυπικόν τῆς Λαύρας τοῦ ἁγίου Σάββα (Τ.Α.Σ.)

[Dionysios]

1ο Τ.Α.Σ.

Ποῦ μαρτυρεῖται αὐτὸ τὸ 1ο Τ.Α.Σ.; ἐννοῶ· ὑπάρχει χειρόγραφον ποὺ μᾶς διασῴζει τὴν ἀρχικὴν (1ην) μορφὴν τοῦ Τ.Α.Σ.; ἡ ὕπαρξις τοῦ Τ.Α.Σ. 1 μαρτυρεῖται εἰς ἄλλα ἀρχαῖα κείμενα, ἀλλὰ τὸ περιεχόμενόν του ἀγνοεῖται.

Δὲν εἶναι ἀκριβὲς ὅτι τὸ Τ.Α.Σ. ἐφηρμόζετο παντοῦ. ἐχρησιμοποιεῖτο μὲν ὡς τυπικόν, ἀλλὰ δὲν ἐφηρμόζετο κατὰ γράμμα. ὑπάρχει διαφορά. καὶ εἶναι ἐπίσης ἐσφαλμένος ὁ χαρακτηρισμὸς τοῦ τυπικοῦ τοῦ Κωνσταντίνου· δὲν ἀλλοιώνει οὔτε καινοτομεῖ, ἁπλῶς καταγράφει τὴν διασῳζωμένην ἐν Κωνσταντινουπόλει παράδοσιν καὶ ἐξέλιξιν τοῦ τυπικοῦ, μὲ ὅ,τι αὐτὸ συνεπάγεται.

24/6/2008

[MTheodorakis]

Ἐπανεκδόθηκε μετὰ ἀπὸ 239 χρόνια τὸ μοναχικὸ τυπικὸ τῆς λαύρας τοῦ ἁγίου Σάβα, ποὺ ἀποτελεῖ τὴ βάση τῶν σημερινῶν τυπικῶν. Περισσότερα ἐδῶ: http://www.eptalofos.com.gr/Product2.asp?id=62

[Dionysios]

Τὸ τυπικὸν τοῦ ῾Αγίου Σάββα σὲ νέα ὑπομνηματισμένη ἔκδοσι

Κυκλοφόρησε μόλις πρὶν ἀπὸ ἕναν μῆνα περίπου, μὲ τὸν τίτλο «Τυπικὸν τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Σάββα τοῦ ἡγιασμένου». σελίδες 604, σχῆμα 21 Χ 29, τιμὴ 60,00 εὐρώπια. κεντρικὴ διάθεσις· Νεκτάριος Παναγόπουλος, Χαβρίου 3, τηλ. 210.322.4819.

Κρατῶ στὰ χέρια μου τὴν νεωτάτη ἔκδοσι τοῦ Τ.Α.Σ., τὴν ὁποία προφρόνως μοῦ ἀπέστειλε ὁ ἐκδότης καὶ ὑπομνηματιστής της π. Δοσίθεος Κανέλλος, ἡγούμενος τῆς ἱερᾶς μονῆς Παναγίας Τατάρνης. πρόκειται γιὰ μία πολὺ προσεγμένη, καλαίσθητη καὶ σπουδαία ἔκδοσι, χρησιμώτατη γιὰ κάθε ἀσχολούμενο μὲ τὸ τυπικὸ καὶ τὴν λειτουργικὴ παράδοσι τῆς ἐκκλησίας, ἔκδοσι ἀπαραίτητη ἰδίως γιὰ τὶς ὀρθόδοξες ἱερὲς μονές (ἀλλὰ ὄχι μόνον). ἀναντιρρήτως τὸ Τ.Α.Σ. εἶναι τὸ περιφημότερο λειτουργικὸ τυπικὸ τῆς ἐκκλησίας. ἡ τελευταία προηγούμενη ἔκδοσί του εἶχε γίνει τὸ 1771 καὶ κατόπιν ἐπὶ δυόμισι αἰῶνες δὲν ξαναεκδόθηκε. στὶς νεώτερες ἐποχὲς μόνον ὀλίγοι μποροῦσαν νὰ βροῦν κάποιο ἀντίτυπό του, νὰ τὸ ἀγοράσουν ἢ νὰ τὸ φωτοτυπήσουν καὶ νὰ ἐντρυφήσουν σ᾿ αὐτό· ἡ δυσχέρεια ἀνευρέσεώς του τὸ εἶχε καταστήσει ποθητὸ καὶ συνάμα μυθικὸ ἀντικείμενο γιὰ τοὺς ἀσχολουμένους μὲ τὴν λατρευτικὴ τάξι. θυμοῦμαι, ὅταν πρὸ ἱκανῶν ἐτῶν εἶχα ἀνακαλύψει σὲ μία ἁγιορειτικὴ βιβλιοθήκη ἕνα τέτοιο ἀντίτυπο, τοῦ ὁποίου ἤξεραν μὲν τὴν ὕπαρξι, ἀγνοοῦσαν δὲ τὴν παλαιότητα καὶ σπουδαιότητα, καὶ ὅταν μοῦ ἐπέτρεψαν νὰ τὸ δανειστῶ καὶ νὰ κρατήσω ἀντίγραφο, οἱ πατέρες ἀποροῦσαν ποὺ χοροπηδοῦσα ἀπὸ τὸν ἐνθουσιασμό μου· δὲν περπατοῦσα μέσα στὸ μοναστῆρι, ἀλλὰ πέταγα ἀπὸ τὴν χαρά μου· δὲν μὲ εἶχαν ξαναδεῖ ἔτσι.

Γιὰ νὰ ἐπανέλθω στὴν νέα αὐτὴ ἔκδοσι, τὸ γεγονὸς ὅτι ὕστερα ἀπὸ δυόμισι αἰῶνες ἔχομε καὶ πάλι στὰ χέρια μας τὸ κείμενο αὐτοῦ τοῦ δυσεύρετου καὶ σπουδαίου τυπικοῦ εἶναι μία μεγάλη καὶ ἀνεκτίμητη προσφορὰ τοῦ ἐκδότου ἡγουμένου πρὸς τὴν ὀρθόδοξο ἐκκλησία. καὶ μόνον γι᾿ αὐτὸν τὸν λόγο τοῦ εἴμεθα τοὐλάχιστον εὐγνώμονες καὶ ὑπόχρεοι. δὲν πρόκειται ὅμως ἁπλῶς γιὰ μία νέα, σύγχρονη, διωρθωμένη καὶ εὐανάγνωστη ἐπανέκδοσι ἑνὸς παλαιτύπου καὶ σπανίου βιβλίου. ἡ παροῦσα ἔκδοσις τοῦ Τ.Α.Σ. διαφέρει αἰσθητῶς ἀπὸ ὅλες τὶς ἀρχαιότερές του στὸ ὅτι εἶναι καὶ ὑπομνηματισμένη μὲ ἕνα πλῆθος ἀπὸ σχόλια, παρατηρήσεις, διασαφήσεις, συγκρίσεις μὲ ἄλλα τυπικά, ἀκόμη καὶ διορθώσεις ἢ ἄλλες λειτουργικὲς ἐπισημάνσεις. ὅλα τὰ σχόλια παρατίθενται ἀριθμημένα κατὰ σειρὰν μὲ τὴν μορφὴ τῶν ἐπισημειώσεων στὸ τέλος κάθε κεφαλαίου. ὑπάρχουν σχόλια ποὺ ἐνθουσιάζουν μὲ τὸ θεολογικό τους βάθος, καταπλήσσουν μὲ τὴν δογματική τους ἀκρίβεια, διδάσκουν μὲ τὶς ἁγιολογικὲς καὶ ἱστορικές τους πληροφορίες, λύνουν ἀπορίες μὲ τὶς λειτουργικές τους λεπτομέρειες, γιγαντώνουν ἀκόμη περισσότερο τὸν σεβασμό μας πρὸς τὸν συντάκτη τους.

῾Η παροῦσα ἔκδοσις τοῦ Τ.Α.Σ. ἐκτείνεται σὲ 604 σελίδες. τὸ κείμενο τοῦ τυπικοῦ εἶναι σὲ δίστηλο, ἐνῷ τὰ σχόλια σὲ μονόστηλο. ὑπολόγισα τὴν ἔκτασι τοῦ ἀρχαίου κειμένου καὶ τῶν σχολίων, ἀρίθμησα τὶς ἀράδες τῶν στηλῶν, καθὼς καὶ τὸν συνολικὸ ἀριθμὸ τῶν σχολίων. βρῆκα ὅτι τὸ ἀρχαῖο κείμενο τοῦ Τ.Α.Σ. καταλαμβάνει κάπου 353 σελίδες καὶ ὑπομνηματίστηκε μὲ 2463 σχόλια, ποὺ καταλαμβάνουν ἄλλες 194 σελίδες. ἔτσι ἡ νέα ἔκδοσις εἶναι σὲ ὄγκο καὶ ἔκτασι ὑπερδιπλάσια τῶν παλαιῶν ἐκδόσεων. ἡ ταπεινοφροσύνη τοῦ π. Δοσιθέου δὲν τοῦ ἐπέτρεψε νὰ ἀναφέρῃ αὐτὰ τὰ στοιχεῖα στὴν εἰσαγωγή του, ὀφείλομε ὅμως νὰ τὰ προβάλωμε ἐμεῖς καὶ νὰ ἀναδείξωμε τὸν ὄγκο καὶ τὴν ποιότητα τῆς ἐργασίας του καὶ τῆς προσωπικῆς του συμβολῆς. εἶναι ἡ πρώτη φορά, καθόσον γνωρίζω καὶ θυμοῦμαι, ποὺ ἐκδίδεται ἐκκλησιαστικὸ τυπικὸ λεπτομερῶς καὶ πλήρως ὑπομνηματισμένο.

Θεωρῶ βέβαιον ὅτι ἀπὸ ἐδῶ καὶ πέρα θὰ ἔχωμε ἀρκετὲς ἀφορμὲς καὶ εὐκαιρίες νὰ ἀναφερώμαστε στὴν νέα ἔκδοσι τοῦ Τ.Α.Σ., θὰ ἔχωμε πολλὰ νὰ ποῦμε γι᾿ αὐτὴν καὶ περισσότερα ἴσως νὰ σχολιάσωμε. γι᾿ αὐτὸ σταματῶ ἐδῶ αὐτὴν τὴν ἐλάχιστη καὶ ἀτελῆ παρουσίασι, ἀφοῦ γιὰ ἄλλη μία φορὰ ἐκφράσω τὶς ἐγκάρδιες εὐχαριστίες μου στὸν ἡγούμενο π. Δοσίθεο γι᾿ αὐτὴν τὴν ἔκδοσι.


copyright 2010 Διονύσιος Μπιλάλης ᾿Ανατολικιώτης

[Dionysios]

῞Οπως ἔχω γράψει καὶ στὸ σχετικὸ θέμα, γιὰ τὶς ἐκδόσεις τῶν τυπικῶν (καὶ εἰδικῶς τὶς παλαίτυπες ὅπως τοῦ Τ.Α.Σ.) προτιμῶ νὰ μὴν παραπέμπω σὲ 1η, 2α, ἢ 3η καὶ λοιπὲς ἐκδόσεις, ἀλλὰ δίπλα στὴν βραχυγραφία τοῦ βιβλίου σημειώνω τὴν ἑκάστοτε χρονολογία ἐκδόσεώς του. τὸ προτιμῶ αὐτό, διότι δὲν μποροῦμε νὰ εἴμαστε πάντοτε σίγουροι ἂν ἡ ἔκδοσις ἑνὸς συγκεκριμένου ἔτους εἶναι ἡ 4η ἢ 6η ἑνὸς τέτοιου βιβλίου. αὐτὸ γίνεται καλλίτερα κατανοητό, ἂν ἀσχοληθοῦμε λίγο μὲ τὶς διάφορες ἐκδόσεις τοῦ Τ.Α.Σ..

Στὴν εἰσαγωγή του στὴν νέα ἔκδοσι τοῦ 2009/2010 (σελ. 28 καὶ 32) ὁ π. Δοσίθεος ἀναφέρεται στὶς παλαιότερες ἐκδόσεις τοῦ Τ.Α.Σ., λαμβάνοντας τὰ σχετικὰ στοιχεῖα ἀπὸ τὸν 3ο τόμο τοῦ Δημητριεύσκη. ἀλλὰ ἐνῷ ὁ π. Δοσίθεος κάνει λόγο γιὰ ἑπτὰ ἐκδόσεις, ἀριθμεῖ μόνον ἕξι· καὶ ὅμως στὴν πραγματικότητα εἶναι περισσότερες! 1η ἔκδοσις τοῦ Τ.Α.Σ. ἔγινε τὸ 1545 στὸ τυπογραφεῖο τοῦ ᾿Ανδρέου Κουνάδου. 2α ἔκδοσις ἀναφέρεται ἀπὸ τὸν π. Δοσίθεο ἡ τοῦ 1603 (σελ. 32) «παρὰ ᾿Αντωνίῳ τῷ Πινέλλῳ». ὡς 3η ἔκδοσι ἀναφέρει τὴν τοῦ 1615 πάλι «παρὰ ᾿Αντωνίῳ τῷ Πινέλλῳ». ὡς 4η ἔκδοσι τὴν τοῦ 1643 «παρὰ ᾿Ιωάννῃ Πέτρῳ τῷ Πινέλλῳ». ὡς 5η ἔκδοσι ἀναφέρει τὴν τοῦ 1685 στὸ τυπογραφεῖο τοῦ Νικολάου τοῦ Σάρου. μέχρις ἐδῶ καλῶς. ἀπὸ ἐδῶ καὶ κάτω ἀρχίζει τὸ μπέρδεμα. μετὰ τὴν ἔκδοσι τοῦ 1685 ὁ π. Δοσίθεος ἀναφέρει μία ἀκόμη ἔκδοσι, τοῦ 1738, πάλι ἀπὸ τὸ τυπογραφεῖο τοῦ Νικολάου Σάρου· ὅμως δὲν ἀριθμεῖ ὡς ἕκτη τὴν ἔκδοσι αὐτή, ἀλλὰ τὴν ἑπόμενή της τοῦ 1771 «παρὰ Νικολάῳ τῷ Γλυκεῖ», ἡ ὁποία ἦταν μέχρι προσφάτως ἡ τελευταία ἔκδοσις τοῦ Τ.Α.Σ.. εἶναι εὐνόητον ὅτι θὰ ἔπρεπε νὰ ἀριθμήσῃ ὡς 6η τὴν ἔκδοσι τοῦ 1738 καὶ ὡς 7η τὴν τοῦ 1771. ὑπάρχει ὅμως καὶ ἄλλη γνωστὴ ἔκδοσις τοῦ Τ.Α.Σ.. μεταξὺ τῶν δύο ἐκδόσεων τοῦ 1685 καὶ τοῦ 1738, ἀμφοτέρων ἀπὸ τὸ τυπογραφεῖο τοῦ Νικολάου Σάρου, ὑπάρχει ἄλλη μία, τοῦ ἔτους 1691, πάλι ἀπὸ τὸ ἴδιο τυπογραφεῖο· ἀντίγραφό της ἔχει ὁ Μανόλης Θεοδωράκης, χάρις δὲ σ᾿ αὐτὸν καὶ ἐγώ. ἑπομένως ἡ ἔκδοσις τοῦ 1771 δὲν πρέπει νὰ ἀριθμηθῇ οὔτε ὡς 6η οὔτε ὡς 7η, ἀλλὰ ὡς 8η, ἐνῷ ἡ πρόσφατος ὑπομνηματισμένη ἔκδοσις ὡς 9η. ἀλλὰ ποιός μπορεῖ νὰ ἀποκλείσῃ τὸ ἐνδεχόμενο νὰ ὑπάρχῃ καὶ ἄλλη παλαίτυπη ἔκδοσις τοῦ Τ.Α.Σ., τὴν ὁποία ἴσως δὲν τὴν γνωρίζομε σήμερα, ἀλλὰ μπορεῖ νὰ τὴν μάθωμε αὔριο; γιὰ διευκόλυνσι τῶν ἀναγνωστῶν παραθέτω τὶς ἐκδόσεις τοῦ Τ.Α.Σ. ἀριθμημένες σὲ δύο πίνακες, ἕναν κατὰ τὴν εἰσαγωγὴ τοῦ π. Δοσιθέου καὶ ἕναν μὲ ὅλες τὶς μέχρι τώρα γνωστὲς σὲ ἐμένα ἐκδόσεις.

Πίναξ 1 (κατὰ τὴν εἰσαγωγὴ τοῦ π. Δοσιθέου)
1η ἔκδοσις, 1545.
2α ἔκδοσις, 1603/1606.
3η ἔκδοσις, 1615.
4η ἔκδοσις, 1643.
5η ἔκδοσις, 1685.
[ἔκδοσις 1738 (τὴν ἀναφέρει, ἀλλὰ δὲν τὴν ἀριθμεῖ)]
6η ἔκδοσις, 1771.

Πίναξ 2 (βάσει ὅλων τῶν μέχρι σήμερα γνωστῶν ἐκδόσεων)
1η ἔκδοσις, 1545.
2α ἔκδοσις, 1603.
3η ἔκδοσις, 1615.
4η ἔκδοσις, 1643.
5η ἔκδοσις, 1685.
6η ἔκδοσις, 1691.
7η ἔκδοσις 1738.
8η ἔκδοσις, 1771.
9η ἔκδοσις, 2009/2010.

Κατόπιν τῶν ἀνωτέρω καὶ πρὸς ἀποφυγὴν περαιτέρω συγχύσεως προτιμῶ νὰ παραπέμπω σὲ συγκεκριμένη χρονολογία, Τ.Α.Σ. 1643 ἢ Τ.Α.Σ. 1771, καὶ λοιπά.


copyright 2010 Διονύσιος Μπιλάλης ᾿Ανατολικιώτης

[MTheodorakis]

«῾῾Τυπικὸν τῆς Ἐκκλησιαστικῆς Ἀκολουθίας τῆς ἐν Ἱεροσολύμοις Ἁγίας Λαύρας τοῦ ὁσίου καὶ θεοφόρου πατρὸς ἡμῶν Σάββα᾿᾿, (τελευταία σελίς:) ῾῾Ἐνετίησιν, ἐν οἰκίᾳ Ἰωάννου Ἀντωνίου καὶ Πέτρου τῶν Σαβιέων καὶ αὐταδέλφων ,αφκε’, ἰανουαρίου δ’᾿᾿ (= 1525) εἶδον (1955) ἐν τῇ βιβλιοθήκῃ τοῦ Βατικανοῦ» (Ν. Τωμαδάκη Ἡ ἐν Ἰταλίᾳ ἔκδοσις ἑλληνικῶν ἐκκλησιαστικῶν βιβλίων στὸ Ἐπετηρὶς τῆς ἑταιρίας βυζαντινῶν σπουδῶν τ. λζ’ (1969-1970) σσ. 16-17).

[Dionysios]

«῾῾Τυπικὸν τῆς Ἐκκλησιαστικῆς Ἀκολουθίας τῆς ἐν ᾿Ιεροσολύμοις Ἁγίας Λαύρας τοῦ ὁσίου καὶ θεοφόρου πατρὸς ἡμῶν Σάββα᾿᾿, (τελευταία σελίς:) ῾῾Ἐνετίησιν, ἐν οἰκίᾳ Ἰωάννου Ἀντωνίου καὶ Πέτρου τῶν Σαβιέων καὶ αὐταδέλφων, αφκε΄[= 1525], ἰανουαρίου δ΄᾿᾿ εἶδον (1955) ἐν τῇ βιβλιοθήκῃ τοῦ Βατικανοῦ» (Ν. Τωμαδάκη «Ἡ ἐν Ἰταλίᾳ ἔκδοσις ἑλληνικῶν ἐκκλησιαστικῶν βιβλίων» στὸ «Ἐπετηρὶς τῆς ἑταιρίας βυζαντινῶν σπουδῶν», τ. λζ’ (1969-1970), σ. 16-17).

Μανόλη, σ᾿ εὐχαριστοῦμε πολὺ γι᾿ αὐτὴν τὴν σημείωσι τοῦ μακαριστοῦ καθηγητοῦ. καθ᾿ ὅσον γνωρίζω, αὐτὴ ἡ πληροφορία του ἔχει προκαλέσει κάποιον προβληματισμό, διότι τὰ στοιχεῖα ποὺ ἀναφέρει εἶναι ἀκριβῶς τὰ ἴδια μὲ τὰ τῆς ἐκδόσεως τοῦ 1545! ἐπιπλέον δὲ στὴν ἔκδοσι τοῦ 1545 ῥητῶς λέγεται στὸν πρόλογο ὅτι μέχρι τότε δὲν εἶχε ἐκδοθῆ τὸ τυπικόν, καὶ μάλιστα ὁ συντάκτης ἐκφράζει τὴν ἀπορία του γι᾿ αὐτὴν τὴν ἔλλειψι! φαίνεται λίγο δύσκολο οἱ ἀδελφοὶ τυπογράφοι De Sabio (ἑλληνιστὶ Σαβιαῖοι ἢ Σαβιέοι ἢ Σαβιένοι) νὰ προέβησαν μέσα σὲ 20 χρόνια σὲ δεύτερη ἔκδοσι καὶ νὰ ἄφησαν τὸν πρόλογο τῆς α΄ ἐκδόσεως (πρᾶγμα μᾶλλον ἀσυνήθιστο γιὰ τὰ δεδομένα ἐκείνης τῆς ἐποχῆς), χωρὶς μάλιστα μία σημείωσι ἢ εἴδησι γιὰ τὴν ἐπιτυχία τῆς πρώτης τους ἐκδόσεως, καὶ λοιπά.

῞Ενα ἄλλο σημεῖο προβληματισμοῦ εἶναι τὸ ἑξῆς. ἀρχικὰ τὸ τυπογραφεῖο τὸ ἔχει ὁ Stephanus de Nicolinis de Sabio. οἱ ἀδελφοὶ Ἰωάννης Ἀντώνιος καὶ Πέτρος de Sabio δὲν ἀναφέρονται σὲ ἐκδόσεις νωρίτερα ἀπὸ τὸ 1543. ἄρα δὲν φαίνεται πιθανὸ νὰ τυπώθηκε τὸ 1525 βιβλίο μὲ τὴν ἔνδειξι «τῶν ἀδελφῶν Σαβιέων». [Βλέπε ἐπίσης· 1) συλλογικὸς τόμος «Πεντακόσια χρόνια ἔντυπης παραδόσεως τοῦ νέου ἑλληνισμοῦ», εἰδικὴ ἔκδοσι τῆς Βουλῆς τῶν ῾Ελλήνων, ᾿Αθῆναι 2000. 2) Γιώργου Δ. Ματθιόπουλου, «᾿Ανθολόγιο ῾Ελληνικῆς Τυπογραφίας», Πανεπιστημιακὲς ᾿Εκδόσεις Κρήτης, 2009. 3) Κ. Σπ. Στάικου – Τ. Ε. Σκλαβενίτη, «Τὰ ἑλληνικὰ τυπογραφεῖα τῆς διασπορᾶς καὶ τῆς καθ᾿ ἡμᾶς ᾿Ανατολῆς» (16ος-19ος αἰ.), ᾿Εθνικὸ ῞Ιδρυμα ᾿Ερευνῶν, ᾿Αθῆναι 2008.]

Πιθανώτατα ὁ ἀείμνηστος Ν. Τωμαδάκης εἶχε μπροστά του τὴν καὶ σήμερα γνωστὴ ἔκδοσι τοῦ Τ.Α.Σ. τοῦ 1545. ἴσως κάποιο ἀντιγραφικὸ λάθος ἢ κάτι παρόμοιο (ἂς ποῦμε, κάποια φθορὰ πάνω στὸ χαρτὶ ἀπὸ τὴν πολυκαιρία ἢ ἀπὸ ἕνα φθαρμένο τυπογραφικὸ στοιχεῖο, τὰ ὁποῖα τότε ἦσαν ἀκόμη ξύλινα, νομίζω) νὰ εἶναι ὑπεύθυνο γιὰ τὴν χρονολογία 1525. ἂν δοῦμε πῶς εἶναι σχεδιασμένο τὸ στοιχεῖο «μ» στὴν ἔκδοσι τοῦ 1545 καὶ πῶς τὸ «κ» (μιλᾶμε γιὰ τὰ περίφημα «βενετσιάνικα» στοιχεῖα, τὰ ὁποῖα ἔμοιαζαν σὲ μεγάλο βαθμὸ μὲ τὰ χειρόγραφα), καταλαβαίνομε πὼς εἶναι εὔκολο μὲ μία μικρὴ φθορὰ τὸ μ νὰ διαβαστῇ σὰν κ καὶ τὸ αφμε νὰ γίνῃ αφκε, δηλαδὴ ἀπὸ 1545 νὰ γίνῃ 1525.


copyright 2010 Διονύσιος ᾿Ανατολικιώτης

[Dionysios]

Τελικῶς ὁ Μανόλης ἀποδεικνύεται γιὰ ἄλλη μία φορὰ ἀκάματος ἐρευνητὴς βιβλιοθηκῶν καὶ καταλόγων. μὲ ἐνημέρωσε ὅτι ἀνακάλυψε ἄλλη μία παλαίτυπη ἔκδοσι τοῦ Τ.Α.Σ., ἄγνωστη σὲ πολλοὺς ἀπὸ ἐμᾶς. πρόκειται γιὰ ἔκδοσι τοῦ 1577 στὴν βιβλιοθήκη τοῦ Βατικανοῦ. ἀναφέρεται μὲ τὰ ἑξῆς στοιχεῖα.

Uniform title: Typicum. 1577. Title: Tupikón... Publication: Enetíesi, en oikia Iakobou tou Aeogkinou. Date of publication: [1577]. Physical description: [142] f., 31 cm. Language: Grec modern. Date of record: 950707

Ἔτσι χάρις στὸν Μανόλη ἔμαθα μέχρι τώρα γιὰ τὴν ὕπαρξι δύο ἐκδόσεων τοῦ Τ.Α.Σ. (τοῦ 1577 καὶ τοῦ 1691), ποὺ δὲν ἀναφέρει ὁ Δημητριεύσκης (sic). ἐπίσης νομίζω ὅτι ὑπάρχει κάποια ἀναφορὰ γιὰ Τ.Α.Σ. τοῦ 1701, ἀλλὰ χρειάζεται ἐπιβεβαίωσι (ἐξηγῶ παρακάτω). παραθέτω λοιπὸν ἐνημερωμένο τὸν κατάλογο μὲ τὶς γνωστές μας ἐκδόσεις τοῦ Τ.Α.Σ.. οἱ πληροφορίες προέρχονται ἀπὸ ὅσα ἀντίγραφα ἔχω ἀνὰ χεῖρας, ἀπὸ τὸν 3ο τόμο τοῦ Δημητριεύσκη, ἀπὸ τὸν γενικὸ κατάλογο τῆς «ἀποστολικῆς βιβλιοθήκης τοῦ Βατικανοῦ», καὶ ἀπὸ τὴν εἰσαγωγὴ τοῦ π. Δοσιθέου στὴν νέα ἔκδοσι τοῦ Τ.Α.Σ. 2009/2010.

1) Τ.Α.Σ. 1545, Βενετία, στοιχειοθεσία «῾Ενετίησιν ἐν οἰκίᾳ* ᾿Ιωάννου ᾿Αντωνίου καὶ Πέτρου τῶν Σαβιένων καὶ αὐταδέλφων» (ντὲ Σάμπιο), 4 ἰανουαρίου 1545, ἐκτύπωσις στὸ τυπογραφεῖο ᾿Ανδρέου Κουνάδου, [διορθώσεις καὶ ἐπιμέλεια· ᾿Ανδρόνικος (ἢ Νίκανδρος) Νούκιος ὁ Κερκυραῖος**], σελ. 382 κατὰ τὴν βατικάνιο βιβλιοθήκη ἢ 392 κατὰ ἕνα ἀντίγραφο ἢ 398 κατὰ μία σημείωσι τοῦ τυπογράφου.

Σημειώσεις
* Τὸ «ἐν οἰκίᾳ» σημαίνει «ἐν τυπογραφείῳ»· τυπογραφικὸς οἶκος· σήμερα λέμε «ἐκδοτικὸς οἶκος».
** Τὸ «Κερκυραῖος» ὁ Δημητριεύσκης (sic) τὸ «διαβάζει» καὶ τὸ μεταγράφει «Κερκύραγος», διότι ἐκείνη τὴν ἐποχὴ ἔβαζαν πνεύματα καὶ τόνους ἀκόμη καὶ στὰ κεφαλαῖα στοιχεῖα, καὶ ἐπειδὴ δὲν μποροῦσαν νὰ τὰ βάλουν πάνω ἀπὸ τὸ γράμμα, τὰ ἔβαζαν δεξιὰ ἀπὸ αὐτό, ἔτσι· «Α᾿ΝΔΡΟ΄ΝΙΚΟΣ ΝΟΥ΄ΚΙΟΣ Ο῾ ΚΕΡΚΥΡΑΙ῀ΟΣ». στὸ παλαιὸ ἀντίτυπο ποὺ εἶδε ὁ Δημητριεύσκης κάποια μικρὴ φθορὰ (rasura) ἢ «μουτζούρα» στὸ χαρτὶ θὰ συνέβαλε στὴν παρανάγνωσι τοῦ «Ι῀» σὰν «Γ», ὁπότε ὁ «Κερκυραῖος» ἔγινε «Κερκύραγος»!

2) Τ.Α.Σ. 1577, Βενετία, ῾Ενετίησιν ἐν «οἰκίᾳ» ᾿Ιακώβου τοῦ Λεογκίνου, φύλλα 142 (ἢ σελ. 284).

3) Τ.Α.Σ. 1603/1606, ῾Ενετίησι παρὰ ᾿Αντωνίῳ τῷ Πινέλλῳ, «ἐπιμελείᾳ καὶ ἐπιδιορθώσει ᾿Ιωάσαφ ἱερομονάχου τοῦ ἐξ Ἄνδρου», δὲν ἀναφέρεται συνολικὸς ἀριθμὸς φύλλων.

4) Τ.Α.Σ. 1615, ῾Ενετίησι παρὰ ᾿Αντωνίῳ τῷ Πινέλλῳ, «ἐπιμελείᾳ καὶ ἐπιδιορθώσει Νεοφύτου ἱεροδιακόνου», δὲν ἀναφέρεται ἀριθμὸς φύλλων.

5) Τ.Α.Σ. 1643, ἐν Βενετίαις, παρὰ ᾿Ιωάννῃ Πέτρῳ τῷ Πινέλλῳ, «παρὰ δὲ Θεοφυλάκτου ἱερομονάχου τοῦ Τζανφουρνάρου ἐπιμελῶς διορθωθέν», φύλλα 144 (ἢ σελ. 288) [ἀλλοῦ ἀναφέρεται μὲ 142 φύλλα, ἀλλὰ προφανῶς ξεχνοῦν νὰ προσμετρήσουν τὰ φύλλα μὲ τὰ πασχάλια].

6) Τ.Α.Σ. 1685, ῾Ενετίησι, παρὰ Νικολάῳ τῷ Σάρῳ, «ἐπιμελείᾳ Μάρκου ἱερέως Μαρᾶ τοῦ Κρητός», σελ. 224.

7) Τ.Α.Σ. 1691, ῾Ενετίησι, παρὰ Νικολάῳ τῷ Σάρῳ, «ἐπιμελῶς διορθωθὲν παρὰ Γεωργίου ἱεροδιακόνου Μαϊώτου», σελ. 288.

8) Τ.Α.Σ. 1738, ῾Ενετίησι, παρὰ Νικολάῳ τῷ Σάρῳ, δὲν ἀναφέρεται ἀριθμὸς σελίδων [σ᾿ αὐτὴν τὴν ἔκδοσι νομίζω ὅτι ὁ Δημητριεύσκης κάνει κάποια ἀναφορὰ γιὰ ἕνα ἀκόμη Τ.Α.Σ. τοῦ 1701! ἀλλὰ δυστυχῶς δὲν γνωρίζω ῥωσικά].

9) Τ.Α.Σ. 1771, ῾Ενετίησι, παρὰ Νικολάῳ Γλυκεῖ, «ἐπιμελείᾳ τε καὶ σπουδῇ Σπυρίδωνος ἱεροδιακόνου τοῦ Παπαδοπούλου», σελ 260.

10) Τ.Α.Σ. 2009/2010, ᾿Αθήνησι, ἔκδοσις ἱ. μονῆς Παναγίας Τατάρνης, ἐκδοτικὴ παραγωγὴ «῾Επτάλοφος» α.β.ε.ε, «διορθωθὲν μεθ᾿ ὅσης ἐπιμελείας καὶ ὑπομνηματισθὲν τὸ κατὰ δύναμιν ὑπὸ ἀρχιμανδρίτου Δοσιθέου [Κανέλλου] ἡγουμένου τῆς αὐτῆς ἱ. μονῆς», σελ. 604.


copyright 2010 Διονύσιος Μπιλάλης ᾿Ανατολικιώτης

[MTheodorakis]

Εἶμαι εὐγνώμων στὸν π. Δοσίθεο γιὰ τὴν μεχρι τώρα προσφορά του (π.χ. Τριῴδια πεντηκοσταρίου), κυρίως δὲ γιὰ τὴν κοπιαστικὴ ὑπομνηματισμένη ἔκδοση τοῦ «καθολικοῦ» τυπικοῦ.

Ἰδιαιτέρας σπουδαιότητας εἶναι οἱ ὑποσημειώσεις:

Κεφ. Β’, 58, 78, 81, 97, 103, 121, 129, Ε’ 55, Ι’ 6, ΙΑ’ 11, 29, ΙΒ’ 46, ΙΓ’ 16, ΙΔ’ 27, ΙΕ’ 10, ΙF‘ 18, 19, 37, 40, 43, 53, ΙΗ’ 13, 18, ΙΘ’ 37, 110, 119, ΚΑ’ 43, 49, ΚΒ’ 2, ΚΕ’ 44, ΚΣΤ’ 29, ΚΖ’ 8, 9, ΚΘ’ 38, Λ’ 10, 38, 41, 60, 66, ΛΑ’ 8, ΛΕ’ 7, 18, ΛΣΤ’ 5, ΛΖ’ 8, 11, ΛΗ’ 4, 10, ΛΘ’ 5, ΜΑ’ 7, 22, 26, 27, ΜΒ’ 10, ΜΓ’ 11, ΜΕ’ 5, 15, 29, 31, ΜΣΤ’ 18, 21, 59, ΝΑ’ 16, ΝΒ’ 13, Ἀπορούμενα κεφ. Α’ 7, ΣΤ’ 4, Η’ 9, ΚΣΤ’ 5, ΛΕ’ 4, ΜΗ’ 2.

Διαφωνῶ μὲ τὶς ὑποσημειώσεις:

Κεφ. Α’ 10, Β’ 123, 126, Ε’ 41, 43, 66, 67, 68, 69, 90, 111, ΣΤ’ 11, 13, 24, ΙΑ’ 20, 37, ΙΒ’ 28, ΙΔ’ 40, ΙΕ’ 14, 80, 82, 85, 88, ΙΖ’ 13, 16, ΙΗ’ 4, ΙΘ’ 27, 39, 84, 103, Κ’ 12, ΚΑ’ 26, 47, ΚΣΤ’ 45, 46, ΚΘ’ 36, Λ' 42, ΛΑ’ 5, ΛΔ’ 7, ΛΗ’ 29, Μ’ 3, 16, ΜΣΤ’ 20, 45, ΜΖ’ 6, 21, ΜΘ’ 16, ΝΕ’ 11, Ἀπορούμενα κεφ. Γ’ 6, Δ’ 1, 3, 6, ΙΑ’ 7, ΙΓ’ 9, ΚΒ’ 4, ΚΔ’ 2, 3, ΛΑ’- 7, 9, ΛΔ’ 1, ΜΖ’ 5, ΝΕ’ 1, 2, ΟΑ’ 1, ΟΗ’ 1, 2, κεφ. 90 1, κεφ. 94 1, 2, 6.

[Dionysios]

2) Τ.Α.Σ. 1577, Βενετία, ῾Ενετίησιν ἐν «οἰκίᾳ» ᾿Ιακώβου τοῦ Αἰογκίνου[;] (Aeogkinou), φύλλα 142 (ἢ σελ. 284).

Τὸ τοῦ ᾿Ιακώβου ἐπώνυμο τὸ ἔγραψα ἀρχικῶς ὡς «Αἰογκίνος» παρασυρμένος ἀπὸ τὶς σημειώσεις τῆς βατικανίου βιβλιοθήκης. τελικῶς βρῆκα τὸ σωστό, καὶ εἶναι Λεογκίνος ἢ Λεογγίνος. προφανῶς κάποιος παρανέγνωσε τὸ Λ σὰν Α· σύνηθες λάθος. ὁ Jacobo Leoncini ἢ ᾿Ιάκωβος Λεογκίνος δὲν ἦταν ῞Ελληνας ἐπιμελητὴς καὶ διορθωτὴς ἑλληνικῶν βιβλίων ἀλλὰ ᾿Ιταλὸς ἐκδότης καὶ τυπογράφος περὶ τὸ β΄ ἥμισυ τοῦ 16ου αἰῶνος. ὁ Βαρθολομαῖος Κουτλουμουσιανὸς στὸν πρόλογό του στὸ Πεντηκοστάριον (1836) τὸν ἀναφέρει ὡς Λεογγίνο, δηλαδὴ μὲ γγ, ποὺ εἶναι ἐξίσου σωστὸ μὲ τὸ γκ, ἂν ὄχι καὶ σωστότερο, διότι τὸ c εἶναι τὸ ἴδιο γράμμα ποὺ γράφεται στὸ ἑλληνικὸ ἀλφάβητο ὡς γ, ἄρα nc = νγ = γγ. Τὸ τυπογραφεῖο τοῦ Λεογκίνου ἐξελίχθηκε σὲ ἕνα ἀπὸ τὰ παραγωγικώτερα τῆς ἐποχῆς, καὶ γνωρίζομε ὅτι ἐξέδωσε τὸ Τ.Α.Σ. τὸ 1577, τὸ Πεντηκοστάριον τὸ 1579, τὸ Τριῴδιον τὸ 1580, καὶ πολλὰ ἄλλα, καὶ συνεργάστηκε μὲ τὸ τυπογραφεῖο ποὺ εἶχε ἱδρύσει στὴν Βενετία ὁ ῞Ελληνας ἐκ Πατρῶν τυπογράφος ᾿Ανδρέας Κουνάδης [οἰκογένεια Κουνάδη ὑπάρχει καὶ σήμερα στὴν Πάτρα, καὶ μάλιστα ἕνας φίλος μου καὶ γείτονάς μου, ὅταν ἔμενα ἐκεῖ, λεγόταν Κώστας Κουνάδης]. μὲ τὸν Λεογκίνο συνεργάστηκαν καὶ γνωστοὶ ῞Ελληνες λόγιοι ποὺ διέτριβαν στὴν Βενετία ὅπως ὁ Θεοφάνης Λογαρᾶς, ὁ Γρηγόριος Μαλαξός, ὁ Ζαχαρίας Σκορδύλλης.

Στὸ ἀρχικὸ μήνυμα διορθώνω τὸ ὄνομα τοῦ ᾿Ιακώβου Λεογκίνου.


copyright 2010 Διονύσιος Μπιλάλης ᾿Ανατολικιώτης

[MTheodorakis]

Στὴν Ἐθνικὴ Βιβλιοθήκη τῆς Ἑλλάδος ὑπάρχουν οἱ ἐκδόσεις: 1545, 1577, 1643, 1685, 1738.
Στὴν Γεννάδιο βιβλιοθήκη (Ἀθήνα) ὑπάρχουν οἱ ἐκδόσεις: 1545, 1577, 1643, 1685, 1691, 1771.
Στὸ Μουσεῖο Ἱστορίας τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν ὑπάρχει ἡ ἔκδοση τοῦ 1615.