symbole.gr

Διορθωση της ευχης της Προσκομιδης

Μετα την εν τη αγια Τραπεζη αποθεσιν των τιμιων Δωρων

1-"Κυριε ο Θεος ο Παντοκρατωρ, ο μονος αγιος,
2-ο δεχομενος θυσιαν αινεσεως παρα των επικαλουμενων σε εν ολη καρδια,
3- προσδεξαι και ημων των αμαρτωλων την δεησιν,
4- και προσαγαγε τω αγιω σου θυσιαστηριω,
5- και ικανωσον ημας προσενεγκειν σοι δωρα τε και θυσιας πνευματικας..."

Σε ολα τα παλαια και προσφατα, Ιερατικα της αραβικης γλωσσας, οι φρασεις 3,4, μεταφραζεται ως εξης "προσδεξαι και ημων των αμαρτωλων την δεησιν και προσαγαγε αυτην τω αγιω σου θυσιαστηριω". Ομως το Ιερατικον που εκδοθηκε το 2000 στον Ορθ. Πατριαρχειο της Αντιοχιας, εχει διαφορετικη μεταφραση: "προσδεξαι και ημων των αμαρτωλων την δεησιν και προσαγαγε ημας τω αγιω σου θυσιαστηριω". Σχετικα με το θεμα ο εκδοτης στην εισαγωγη του Ιερατικου παρατηρει: " Η φραση, προσαγαγε την δεησιν τω αγιω σου θυσιαστηριω, πρεπει να διορθωθει, γιατι η ορθη εννοια ειναι προσαγαγε ημας τους ιερεις, ητοι ικανωσον ημας τους ιερεις, και προσδεξαι ημας πλησιαζοντες στο ιερο σου θυσιαστηριο (οπως στη λειτουργια του Μ. Βασιλειου). Το ρημα προσαγαγε, συνεχιζει, ειναι παθητικο και πρεπει να εχει αντικειμενον, το αντικειμενο ειναι οι ιερεις: "προσαγαγε ημας τους ιερεις" και οχι "προσαγαγε τα δωρα".

Κατ' αρχην το θεμα εχει προηγουμενο για την Αραβικη μεταφραση στην Αντιοχεια. Οι Καθολικοι Μελκιτες της Αντιοχιας ησαν οι πρωτοι που εισηγαγαν την "διορθωση" του κειμενου κατ' αυτον τον τροπο,οπως μαρτυρουν τα Ιερατικα τους, του 1992, οπου χρησιμοποιουν την φραση "προσαγαγε ημας", και του 2002 και 2005 οπου χρησιμοποιειται η εκφρασh "οδηγησε μας", βασιζομενοι αποκλειστικως, νομιζω, στη θεωρια του Juan Mateos που υιοθετησε αργοτερα ο Robert Taft: The Great Entrance. Roma 1978 p. 350 etc. Η κεντρικη ιδεα της οποιας ειναι η υπαρξη μιας υποτιθεμενης λιτανευτικης πορειας των πιστων και των ιερεων για προσφορα των δωρων στο θυσιαστηριο, αναλογης προς τη δυτικη παραδοση "Accessus altare". Θεωρια που αντικρουει ο Χ.Γ. Σουλτς λεγοντας οτι η προσφορα της Ανατολικης Ορθ. Εκκλησιας περιωριζετο στην απλη παραδοση των δωρων στους διακονους κατα την εισοδο των στην εκκλησια ( Η Βυζ. Λειτουργια. Μεταφραση του π. Δημ. Τζερπου 1998. σ. 237 ).

Στη προσπαθεια μου να βρω λυση, παρατηρησα οτι οι λατινικες μεταφρασεις των κειμενων της Προσκομιδης του Βαρβερινου κωδικα δεν βοηθουν στη διευκρινιση της φρασης γιατι ακολουθουν πιστα το ελλ. κειμενο, δηλ. χρησιμοποιουν το ρημα προσαγειν χωρις αντικειμενο,"Suscipe preces nostras et offer sancto altari tuo et fac nos dignos offere tibi dona". Οι προσφατες Ελλ. μεταφρασεις συμφωνουν με τις παραδοσιακες Αραβικες μεταφρασεις. Ο Ανδρεας Θεοδορου π.χ. εχει: "προσδεξε κι απο ημας τους αμαρτωλους τη δεηση και οδηγησε την στο αγιο θυσιαστηριο σου (στον ουρανο), (Τα σα εκ των σων, 2000. σ.147.πρβλ Η Θ. Λειτουργια, του Επισκοπου Δ. Ψαριανου 1996. σ.295). Το ιδιο συμφωνουν και οι μεταφρασεις στη Γαλλικη και Αγγλικη γλωσσα που χρησιμοποιουνται απο τις Ελληνικες και Αραβοφωνες Εκκλησιες της διασπορας. Παρατηρησα επισης,οτι η θεωρια Mateos-Taft, ενω αναγνωριζει οτι το κειμενο ειναι γνησιο και δεν εχει υποστει αλλοιωσεις, φρονει ομως, οτι η ευχη ειναι για προσφορα δωρων, και επειδη η προσφορα των δωρων γινεται αργοτερα "Τα σα εκ των σων σοι προσφερομεν...", και λογω του οτι η αναφορα γινεται στο θυσαστηριο, και οχι στο υπερουρανιο θυσιαστηριο, καταληγει στο συμπερασμα, οτι πρεπει οπωσδηποτε να εννοει τους ιερεις, κατα το προτυπο της λατινικης εκκλησιας.

Θετοντας εν περιληψει το θεμα μου, παρακαλω να με βοηθησετε να βρω την Ορθόδοξη τοποθετηση.

Πατηρ Αλεξης Μουρατης

Κύριε ὁ Θεὸς ὁ παντοκράτωρ, ὁ μόνος ἅγιος,
ὁ δεχόμενος θυσίαν αἰνέσεως παρά τῶν ἐπικαλουμένων σε ἐν ὅλῃ καρδίᾳ,
πρόσδεξαι καὶ ἡμῶν τῶν ἁμαρτωλῶν τὴν δέησιν καὶ προσάγαγε τῷ ἁγίῳ σου θυσιαστηρίῳ,
καὶ ἱκάνωσον ἡμᾶς προσενεγκεῖν σοι δῶρα τε καὶ θυσίας πνευματικὰς
ὑπέρ τῶν ἡμετέρων ἁμαρτημάτων καί τῶν τοῦ λαοῦ ἀγνοημάτων.
Καὶ καταξίωσον ἡμᾶς εὑρεῖν χάριν ἐνώπιόν σου,
τοῦ γενέσθαι σοι εὐπρόσδεκτον τὴν θυσίαν ἡμῶν,
καὶ ἐπισκηνῶσαι τὸ Πνεῦμα τῆς χάριτός σου τὸ ἀγαθόν ἐφ' ἡμᾶς,
καὶ ἐπὶ τὰ προκείμενα δῶρα ταῦτα καὶ ἐπὶ πάντα τὸν λαόν σου.

Πάτερ,
Δέν ἔχω διαβάσει τίς θεωρίες Juan Mateos καί Robert Taft, οἱ ὁποῖες σύμφωνα μέ τήν μαρτυρία σας δέν εἶναι ἐσφαλμένες καί δέν βλέπω καί ἀντίθεση μέ τήν τοῦ Χ. Γ. Σουλτς. Τό νόημα αὐτῶν ὅπως τά ἐκθέτετε εἶναι ἡ «προσφορα των δωρων στο θυσιαστηριο». Αὐτό εἶναι καί τό θέμα «τῆς εὐχῆς τῆς προσκομιδῆς».
Χωρίς, ἐπαναλαμβάνω, νά ἔχω διαβάσει τά παραπάνω, ἐπιτρέψτε μου νά πῶ, πώς, ἔχω τό προνόμιο ἡ εὐχή αὐτή νά εἶναι γραμμένη στήν μητρική μου γλῶσσα καί παράλληλα νά ἔχω μελετήσει τίς εὐχές στήν «πράξη», στήν δυναμική τῆς ὅλης τελεσιουργίας καί τοῦ νοήματος κάθε στιγμῆς, μέ παράλληλη συσχέτιση τῶν εὐχῶν τῶν ἄλλων λειτουργιῶν, αὐτῆς τοῦ Μ. Βασιλείου πού ἀναφέρετε καθώς καί τῶν τοῦ Ἰακώβου καί Μάρκου, ὡς καί ἄλλες.
Συντακτικῶς, λοιπόν, ἀλλά καί νοηματικῶς τό θέμα ὅλο περικλείετε στήν λέξη «τὴν δέησιν». Αὐτή εἶναι τό ἀντικείμενο καί στά δύο ρήματα «πρόσδεξαι» καί «προσάγαγε». Αὐτό δέν χωρεῖ ἀμφιβολία. Ἄν ἦταν τό «ἡμᾶς» δέν θά χρειαζόταν στήν συνέχεια ἡ ἐπανάληψή του στό συνδεόμενο (μέ τό καί) «καὶ ἱκάνωσον ἡμᾶς». Θά ἔπρεπε νά εἶχε τοποθετηθεῖ ἀπό πρίν.
Ἡ λέξη «δέησις» σχετίζεται μέ τήν «θυσίαν αἰνέσεως» καί μέ τό παρακάτω «εὐπρόσδεκτον τὴν θυσίαν ἡμῶν» καί «τὰ προκείμενα δῶρα ταῦτα». Εἶναι σαφές.
Τά ἴδια λέει καί ἡ ἀντίστοιχος εὐχή τοῦ Μ. Βασιλείου «τοῦ προσφέρειν σοι τὴν λογικὴν ταύτην καὶ ἀναίμακτον θυσίαν ὑπὲρ τῶν ἡμετέρων ἁμαρτημάτων, καὶ τῶν τοῦ λαοῦ ἀγνοημάτων, ἣν προσδεξάμενος (σ.σ. τήν θυσίαν) εἰς τὸ ἅγιον, ὑπερουράνιον καὶ νοερόν σου θυσιαστήριον εἰς ὀσμὴν εὐωδίας, ἀντικατάπεμψον ἡμῖν τὴν χάριν τοῦ Ἁγίου σου Πνεύματος» ὡς καί τοῦ Ἰακώβου «παραστῆναι τῷ ἁγίῳ σου θυσιαστηρίῳ καὶ προσφέρειν σοι τὴν φοβερὰν ταύτην καὶ ἀναίμακτον θυσίαν ὑπὲρ τῶν ἡμετέρων ἁμαρτημάτων καὶ τῶν τοῦ λαοῦ ἀγνοημάτων». Μόνον τοῦ ἁγίου Μάρκου λέει «προσάγαγε ἡμᾶς τῷ τιμίῳ σου θυσιαστηρίῳ». Ἐνδεχομένως καί ἡ τοῦ Μ. Βασιλείου «πρόσδεξαι ἡμᾶς προσεγγίζοντας τῷ ἁγίῳ σου θυσιαστηρίῳ» ἀλλά σᾶς ἔδειξα καί τό παράλληλον μέ τήν τοῦ Χρυσοστόμου.
Τό νόημα, λοιπόν, σέ ὅλες τίς εὐχές εἶναι ἡ προσ-κομιδή καί ἀνά-φορά τῶν δώρων, τῶν προ-τεθέντων, στό θυσιαστήριον καί δι᾿ αὐτοῦ (σαφῶς) στό ὑπερουράνιον καί ἡ παράλληλη προσαγωγή ὅλων μας (κλήρου καί λαοῦ) σ᾿ αὐτό. Τό νόημα διακυμαίνεται σ᾿ αὐτά τά δύο (πρβλ. «ἐφ' ἡμᾶς καὶ ἐπὶ τὰ προκείμενα δῶρα ταῦτα»).
Συγκεκριμένα δέ ἐπανερχόμενοι στό θέμα σας καί στόν προβληματισμό σας, ἡ προσενεχθεῖσα διόρθωση κρίνεται ἀδόκιμος καί ἐσφαλμένη καί δέν εὐοδοῦται ἀπό τό συντακτικόν τῆς ἑλληνικῆς γλώσσης, οὔτε βέβαια καί ἀπό τό νόημα πού ἤθελε νά ἐκφράσει στό συγκεκριμένο σημεῖο ὁ συντάκτης τῆς εὐχῆς.
Πάντως τό θέμα δέν εἶναι δογματικό. Μήν ἀνησυχεῖτε.
Σᾶς εὐχαριστοῦμε

Νομίζω καὶ ἐγὼ ὅτι ἡ ἐπιχειρούμενη διόρθωσι τῆς συγκεκριμένης εὐχῆς στὸ νέον ἱερατικὸν τοῦ κλιματος τοῦ πατριαρχείου ᾿Αντιοχείας δὲν εἶναι σωστή. συντάσσομαι μὲ ὅσα συμπεραίνει ἀνωτέρω ὁ πατὴρ Μάξιμος. θέλω ὅμως νὰ σχολιάσω λίγο τὶς παρατηρήσεις τοῦ ἐκδότου διορθωτοῦ, ὅπως μᾶς τὶς παρουσιάζει ἐν μεταφράσει ὁ πατὴρ ᾿Αλέξης.

Alexis Mouratis έγραψε: Σχετικα με το θεμα ο εκδοτης στην εισαγωγη του Ιερατικου παρατηρει: "Η φραση, προσαγαγε την δεησιν τω αγιω σου θυσιαστηριω, πρεπει να διορθωθει, γιατι η ορθη εννοια ειναι προσαγαγε ημας τους ιερεις, ητοι ικανωσον ημας τους ιερεις, και προσδεξαι ημας πλησιαζοντες στο ιερο σου θυσιαστηριο (οπως στη λειτουργια του Μ. Βασιλειου). Το ρημα προσαγαγε, συνεχιζει, ειναι παθητικο και πρεπει να εχει αντικειμενον, το αντικειμενο ειναι οι ιερεις: "προσαγαγε ημας τους ιερεις" και οχι "προσαγαγε τα δωρα".

Κατ᾿ ἀρχὰς μία γραμματικὴ παρατήρησι· προφανῶς ὁ ἐκδότης ἐννοεῖ ὅτι τὸ ῥῆμα «προσάγαγε» εἶναι μεταβατικό (ὄχι παθητικό), ἄρα ἡ ἐνέργειά του κάπου πρέπει νὰ μεταβαίνῃ, ἄρα χρειάζεται ἕνα ἀντικείμενο. μέχρις ἐδῶ ὁ συλλογισμὸς εἶναι σωστός. μὲ ἔκπληξι ὅμως βλέπω ὅτι, ὅταν ψάχνῃ ὁ ἐκδότης γιὰ τὸ ἀντικείμενο τοῦ «προσάγαγε», δὲν ἀναφέρει τὴν ἀντωνυμία «αὐτήν» (δηλαδὴ τὴν δέησιν), ἀλλὰ μόνον «τὰ δῶρα», σὰν νὰ ὑπῆρχε ἡ ἀντωνυμία «αὐτά», καὶ τὸ «ἡμᾶς».

"προσαγαγε ημας τους ιερεις" και οχι "προσαγαγε τα δωρα".

᾿Αλλὰ γιατί ὁ διορθωτής θεωρεῖ ὅτι ὡς ἐννοούμενο ἀντικείμενο τοῦ «προσάγαγε» θεωρεῖται συνήθως «τὰ δῶρα»; τὸ ἀναφέρει ὡς δεδομένο. καὶ ἂν ἐδῶ ἐννοήσῃ κανεὶς τὰ τίμια δῶρα, πράγματι ὑπάρχει ἐσφαλμένη κατανόησις/ἑρμηνεία/παρερμηνεία τῆς εὐχῆς. μήπως γιὰ νὰ ἀποφύγῃ αὐτὴν τὴν παρερμηνεία, θέλησε νὰ κάμῃ μίαν διόρθωσιν;

Σκέπτομαι λοιπὸν μήπως εἶναι καὶ λίγο γλωσσικὸ τὸ θέμα. εἶναι γνωστὸν ὅτι οἱ ἀραβικὲς γλῶσσες ἔχουν μόνον δύο γένη, ἀρσενικὸ καὶ θηλυκό· δὲν ἔχουν τὸ οὐδέτερο. στὴν θέσι τοῦ οὐδετέρου χρησιμοποιοῦν τὸ θηλυκό. δηλαδὴ ἐνῷ στὴν ἑλληνικὴ χρησιμοποιοῦμε τὴν ἀντωνυμία αὐτό, οἱ Ἄραβες χρησιμοποιοῦν τὴν ἀντωνυμία «αὐτή». τὸ ἴδιο ἀκριβῶς συμβαίνει καὶ στὴν βιβλικὴ ἑβραϊκὴ καὶ ἔχει περάσει σὲ πολλὰ σημεῖα καὶ στὴν μετάφρασι τῶν ῾Εβδομήκοντα.

Δὲν ξέρω τὸ ἀραβικὸ κείμενο τῆς ἐξεταζομένης εὐχῆς· ὁ πατὴρ ᾿Αλέξης θὰ μπορέσῃ νὰ κρίνῃ τὰ γραφόμενά μου. ἀλλὰ ἂν στὴν ἀραβικὴ ἡ ἴδια ἀντωνυμία «αὐτήν» (προσάγαγε αὐτὴν) μπορεῖ νὰ ἐννοεῖται καὶ σὰν «αὐτό» ἢ «αὐτά», τότε εὔκολα μπορεῖ οἱ ἀραβόφωνες λειτουργοὶ νὰ διαβάζουν «προσάγαγε αὐτὴν» καὶ νὰ καταλαβαίνουν «προσάγαγε αὐτά», τὰ δῶρα δηλαδή. μήπως αὐτὸ ἢ κάτι παρόμοιο προσπάθησε νὰ διορθώσῃ ὁ ἐκδότης; ἀλλὰ καὶ πάλι σὲ μία τέτοια περίπτωσι δὲν θὰ ἀρκοῦσε νὰ βάλῃ ὁ ἐκδότης μία ὑποσημείωσι καὶ νὰ πῇ ὅτι ἐδῶ ἡ ἀντωνυμία «αὐτὴν» σημαίνει «τὴν δέησιν», ὅπως φαίνεται εὐκρινῶς ἀπὸ τὸ ἑλληνικὸ κείμενο;

Τώρα στὸ ἑλληνικὸ κείμενο μετὰ τὸ ῥῆμα «προσάγαγε» δὲν ὑπάρχει ἀντικείμενο (τὸ αὐτὴν), διότι ὑπάρχει ἀμέσως πιὸ πρίν ἀπὸ τὸ ῥῆμα καὶ δὲν ἐπαναλαμβάνεται. ἔχω γράψει καὶ ἄλλοτε στὴν «συμβολὴ» (τεῦχος 18, σελ. 38, §12) ὅτι στὴνἑλληνικὴ ὑποκείμενα καὶ ἀντικείμενα ποὺ εἶναι ἀντωνυμίες συχνὰ δὲν εἶναι ἀπαραίτητα, ἀλλὰ ἐννοοῦνται. ἀπὸ τὴν συνάφεια τοῦ κειμένου εὔκολα βρίσκομε τὸ ἐννοούμενο ἀντικείμενο, διότι ἔχει ἀναφερθῆ προηγουμένως. στὰ ἑλληνικὰ κείμενα σπάνια ὑπάρχει σύγχυσι, διότι ἡ ἑλληνικὴ χρησιμοποιεῖ πολὺ τὶς ἀντωνυμίες. τὸ φαινόμενο τῆς παραλείψεως τῶν ἀντωνυμιῶν εἶναι πολὺ ἔντονο σὲ ἄλλες γλῶσσες, καὶ ἰδίως στὰ λατινικά, ποὺ δὲν ἔχουν καὶ ἄρθρο (ὁ ἡ τό), ὅπου διαβάζεις τὴν λέξι «πατήρ», καὶ δὲν μπορεῖς ἀμέσως νὰ καταλάβῃς ἂν ἐννοεῖ «ὁ πατέρας μου» ἢ «ἕνας πατέρας».

Πολλά μποροῦμε νά γράψουμε στό θέμα πού ἄνοιξε.
Ἤθελα νά συμπληρώσω δύο πράγματα ἄν καί πολλά ἄλλα μπορεῖ νά προκύψουν.
α) Σύμφωνα μέ τήν ἀρχαία διάταξη τῆς θ. λειτουργίας, ὡς γνωστόν —πού τή διατηρεῖ ὁ προμνημονευθείς μακαριστός μητροπολίτης Κοζάνης κυρός Διονύσιος—, αὐτῆς τῆς εὐχῆς προτάσσεται ἡ τῆς προθέσεως πολύ χαρακτηριστική καί συνδεομένη νοηματικῶς μέ τήν τῆς προσκομιδῆς εἰς τήν ὁποίαν διαβάζουμε: «αὐτὸς εὐλόγησον τὴν πρόθεσιν ταύτην καὶ πρόσδεξαι αὐτὴν εἰς τὸ ὑπερουράνιόν σου θυσιαστήριον· μνημόνευσον ὡς ἀγαθὸς καὶ φιλάνθρωπος τῶν προσενεγκάντων καὶ δι᾿ οὓς προσήγαγον, καὶ ἡμᾶς ἀκατακρίτους διαφύλαξον ἐν τῇ ἱερουργίᾳ τῶν θείων σου μυστηρίων».
β) Τό «ἡμᾶς» τῆς εὐχῆς τῆς προσκομιδῆς ὅσο κι ἄν φαίνεται ἐπιφανειακά ἤ μέ κληρικαλιστική ἑρμηνεία (δυτικοῦ τύπου) ὅτι ἀφορᾷ μόνον στούς ἱερεῖς, νομίζω —ὅπως σαφῶς ἐτόνισα καί ἀνωτέρω— ὅτι ἀναφέρεται εἰς τήν ὅλην προσευχομένην κοινότητα τήν ἀναφερομένην διά τῆς ἁγίας ἀναφορᾶς εἰς τό ὑπερουράνιον θυσιαστήριον διά τοῦ λειτουργοῦ/ῶν ἐκτελούντων δι᾿ ἐκπροσωπήσεως τόν ἔργον τοῦ λαοῦ = τήν θ. λειτουργίαν.

Εὐχαριστῶ

Στὸ προηγούμενο μήνυμά μου (viewtopic.php?f=32&t=320&p=782#p775) διαπιστώνω τώρα ὅτι παρέλειψα ἀδικαιολογήτως νὰ ἐπισημάνω τὸν ὑποδειγματικὸ καὶ ἐνδεδειγμένο τρόπο μὲ τὸν ὁποῖο ἐργάστηκε ὁ πατὴρ ᾿Αλέξης Μουράτης, προκειμένου νὰ βρῇ μία λύσι γιὰ τὸ πρόβλημα ἑρμηνείας ποὺ δημιουργήθηκε στὴν συγκεκριμένη εὐχή.

Μὲ μεθοδικότητα καὶ ἐπιστημονικότητα ἀνέτρεξε σὲ παλαιότερες ἀραβικὲς ἐκδόσεις ἱερατικῶν ὄχι μόνον τῆς ἐν ᾿Αντιοχείᾳ ὀρθοδόξου ἐκκλησίας, ἀλλὰ καὶ ἄλλων «δογμάτων». κοίταξε ἐπίσης τὶς καλλίτερες λειτουργιολογικὲς ἐργασίες τῶν χρόνων μας, ὅπως τοῦ Juan Mateos, τοῦ Robert Taft καὶ τοῦ Χ. Γ. Σούλτς, γιὰ νὰ διαπιστώσῃ τυχὸν ἑρμηνευτικὲς ἀλληλεπιδράσεις.

Λατινικὲς καὶ ἀραβικὲς μεταφράσεις, ἑλληνικὲς ἑρμηνευτικὲς ἐκδόσεις (᾿Ανδρέου Θεοδώρου, μητροπολίτου Κοζάνης Διονυσίου), ἀναφορὲς σὲ σύγχρονες γαλλικὲς καὶ ἀγγλικὲς μεταφράσεις καὶ μελέτες, δείχνουν στὸ σύντομο κείμενό του τὴν γλωσσομάθειά του, τὴν ἄριστη κατάρτισί του στὴν ἑλληνικὴ γλῶσσα (ὄχι μόνο στὴν νεοελληνικὴ ἀλλὰ καὶ στὴν ἀρχαία), τὴν ἐξοικείωσί του μὲ τὴν ἐπιστημονικὴ καὶ λειτουργικὴ ἔρευνα. νομίζω ὅτι ὁ πατὴρ ᾿Αλέξης ἀπὸ τὴν μελέτη του εἶχε ἤδη φτάσει στὴν ἀπάντησι, ἀλλὰ ἡ μετριοφροσύνη του καὶ ἡ διάθεσι γιὰ διάλογο τὸν ὡδήγησαν στὸ νὰ διατυπώσῃ τὶς παρατηρήσεις του ὑπὸ μορφὴν ἐρωτήσεως.

Δὲν τὰ γράφω αὐτά, γιὰ νὰ ἐπαινέσω ἢ νὰ κολακεύσω τὸν πατέρα ᾿Αλέξη· ὄχι, καθόλου, διότι δὲν ἔχει ἀνάγκη κάτι τέτοιο, οὔτε ἄλλωστε τὸν γνωρίζω προσωπικῶς. τὰ γράφω, μόνο γιὰ νὰ αἰτιολογήσω αὐτὸ ποὺ θὰ πῶ στὴν συνέχεια. σὲ ἰδιαίτερη ἐπικοινωνία ποὺ εἴχαμε, πρὶν δημοσιεύσῃ τὴν ἐρώτησί του, ὁ πατὴρ ᾿Αλέξης εἶχε ἕναν δισταγμὸ μήπως δὲν τὰ κατάφερνε νὰ γράψῃ σὲ σωστὰ ἑλληνικά. ὅταν ὅμως εἶδα κάποια κείμενά του, τοῦ εἶπα ὅτι γράφει πάρα πολὺ καλὰ τὰ ἑλληνικά, καλλίτερα ἀπὸ πολλοὺς ῞Ελληνες. τώρα ἐπιπλέον διαπιστώνω ὅτι καὶ τὴν ἀρχαΐζουσα ἑλληνικὴ λειτουργικὴ γλῶσσα τὴν κατανοεῖ πολὺ καλλίτερα ἀπὸ ἑκατομμύρια σύγχρονους Νεοέλληνες.

Οἱ παρόντες διάλογοι τῆς «Συμβολῆς» ἔχουν μόλις λίγους μῆνες παρουσίας στὸ διαδίκτυο. στὰ ἐγγεγραμμένα μέλη τους δὲν ὑπάρχουν ἀκόμη πολλοὶ κληρικοί· διότι σὲ τέτοια ἐρωτήματα εἶναι φυσικὸ οἱ κληρικοὶ νὰ μποροῦν νὰ συμμετέχουν καλλίτερα λόγῳ τῆς λειτουργικῆς τους ἐμπειρίας. θεωρῶ ὅτι μέσα ἀπὸ ἕναν διάλογο γύρω ἀπὸ αὐτὰ τὰ σοβαρὰ θέματα τῆς ὀρθοδόξου λειτουργικῆς ζωῆς ὅλοι μας θὰ ὠφεληθοῦμε ἀπὸ τὸν προβληματισμό, τὴν ἐνασχόλησι μὲ τὰ κείμενα, τὴν ἀμοιβαία παροχὴ πληροφοριῶν καὶ τὴν ἀνταλλαγὴ ἀπόψεων. εὐχαριστοῦμε λοιπὸν τὸν π. ᾿Αλέξη γιὰ τὴν συμμετοχή του καὶ γιὰ τὸ ὡραῖο θέμα ποὺ ὁ ἴδιος ξεκίνησε.