συμβολή

ΜΝΗΜΕΙΑ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ

Σῶμα τρίτο: Δοξαστικὰ ᾿Ιακώβου Πρωτοψάλτου

(τέλος 18ου αἰώνα)

Γενικὴ ᾿Επιμέλεια ἤχου, κειμένων, ἔκδοσης: ΜΑΝΟΛΗΣ Κ. ΧΑ­ΤΖΗ­ΓΙΑ­ΚΟΥΜΗΣ

Ἔκδοση: «Κέντρον ᾿Ερευνῶν & ᾿Εκδόσεων»,  ᾿Αθήνα 2010

    Κυκλοφορεῖ ἤδη αὐτὲς τὶς ἡμέρες ἡ νέα μουσικοφιλολογικὴ καὶ ἐκ­δο­τικὴ παραγωγὴ τοῦ γνω­στοῦ φιλολόγου καὶ ἐρευνητοῦ Μανόλη Κ. Χα­τζη­γιακουμῆ (δρος φιλο­λο­γί­ας) «Μνημεῖα ᾿Εκκλησιαστικῆς Μουσικῆς — Σῶ­μα τρίτο: Δοξαστικὰ ᾿Ια­κώ­βου Πρωτοψάλτου (τέλος 18ου αἰώνα)».  πρόκειται γιὰ μία μονα­δι­κὴ μουσικὴ συλλογή, ποὺ ἀποτελεῖται ἀπὸ 24 ψη­φιακοὺς δίσκους ἀπο­κλει­στι­κὰ μὲ μέλη ἀπὸ τὸ δίτομο ἀργὸ δοξαστάριο τοῦ ᾿Ιακώβου πρωτο­ψάλ­του καὶ μὲ συνολικὴ χρονικὴ διάρκεια περίπου 30 ὡρῶν!

    ῞Οπως πληροφορούμαστε ἀπὸ τὰ συνοδευτικὰ κείμενα τῆς σειρᾶς, ποὺ ἔχει συντάξει ὁ ἐπιμελητὴς αὐτῆς Μανόλης Χατζηγιακουμῆς, στοὺς δί­σκους 1-22 περιέχονται 121 δοξαστικὰ καὶ ἰδιόμελα ποὺ ἐ­κτε­λοῦνται σὲ μία μοναδικὴ καὶ ἀνεπανάληπτη συγκυρία ἀπὸ τὸν ἀοίδιμο ἱεροδιάκονο Δι­ονύσιο Φιρφιρῆ (†1990), πρωτοψάλτη τοῦ ναοῦ τοῦ Πρωτά­του στὸ ῞Α­γι­ον Ὄρος.  πρόκειται ἀσφαλῶς γιὰ λαμπρὲς ἑρμηνευτικὲς ἀπο­δό­σεις τοῦ μα­καριστοῦ «διακο-Διονύση», ποὺ ἀποτυπώνουν τὴν βαθιὰ βι­ω­μένη ψαλ­τικὴ ἐμπειρία του, καθὼς τὰ περισσότερα ἀπὸ αὐτὰ τὰ μέλη τὰ ἔψαλ­λε διὰ βίου ὁ ἴδιος στὶς μεγάλες ἑορτὲς καὶ πανηγύρεις τῶν ἀθωνικῶν μο­να­στη­ριῶν καὶ κελλιῶν.  οἱ ἠχογραφήσεις τῶν συγκεκριμένων μελῶν ἔγιναν κα­τὰ περιόδους στὰ ἔτη 1984-1989.

    Δεῖγμα πρῶτο· «Τὰς μυστικὰς σήμερον», ἦχος πλ. β΄, δοξαστικὸν τῆς κυριακῆς τῶν ἁγίων πατέρων (10΄ 31΄΄), ψάλλει ὁ ἱεροδ. Διονύσιος Φιρ­φι­ρῆς (†1990).

    Στοὺς δύο τελευταίους δίσκους τῆς σειρᾶς τὰ μέλη τοῦ ᾿Ιακώβου ἠ­χο­γραφήθηκαν συμπληρωματικὰ ἀπὸ δύο ἄλλες σύγχρονες μορφὲς τῆς ψαλ­τι­κῆς τέχνης.  στὸν δίσκο 23 περιέχονται 7 ἰδιόμελα ποὺ ἐκτελοῦνται ἔξο­χα ἀπὸ τὸν ἱερομόναχο Κυπριανό (†2007), γέροντα τῆς ἁγιορειτικῆς μου­σι­κῆς ἀδελφό­τη­τος τῶν Θωμάδων, ὁ ὁποῖος γιὰ περισσότερα ἀπὸ 50 χρό­νια ἔ­ψαλ­λε ἀδιαλείπτως στὴν σκήτη τῆς ῾Αγίας Ἄννης, στὰ ἡσυχα­στή­ρια καὶ τὶς ἀ­γρυπνίες τοῦ ἱεροῦ Ἄθωνος.  στὸν ψηφιακὸ δίσκο 24 ὁ μακα­ρι­στὸς μη­τρο­­πο­λίτης Πατρῶν Νικόδημος Βαλληνδρᾶς (†2008) ἀποδίδει μὲ τὸ με­γα­λει­ῶδες, ἀρχαιοπρεπὲς καὶ σοβαρὸ ὕφος του τὰ 7 ἀργὰ ἰδι­ό­με­λα τῶν κα­τα­νυκτικῶν ἑσπερινῶν, ποὺ ψάλλονται τὶς κυριακὲς ἑσπέρας τῆς με­γά­λης τεσ­­σα­ρα­κο­στῆς, σὲ καταπληκτικὲς ἑρμηνεῖες ποὺ ἠχογραφήθηκαν τὸ 1988 καὶ ἀπο­τελοῦν ἀσφαλῶς μία σπουδαία καὶ πολὺ σημαντικὴ μου­σι­κὴ παρα­κα­ταθήκη αὐ­τοῦ τοῦ λογιώτατου καὶ μουσικώτατου ἱεράρχου τῆς ἐν ῾Ελ­λά­δι ὀρθο­δό­ξου ἐκκλησίας.

    Δεῖγμα δεύτερο· «᾿Ατενίσαι τὸ ὄμμα», ἦχος πλ. δ΄, ἰδιόμελον κα­τα­νυκτικοῦ ἑσπερινοῦ τῆς γ΄ κυριακῆς νηστειῶν ἑσπέρας (5΄ 05΄΄), ψάλλει ὁ μητροπολίτης Νικόδημος Βαλληνδρᾶς (†2008).

    ῾Η σειρὰ περιλαμβάνει φυσικὰ καὶ τοὺς γνωστοὺς πλέον τόμους, στοὺς ὁποίους ὁ ἀκάματος ἐργάτης τῶν ἑλληνικῶν γραμμάτων καὶ τῆς ἑλ­λη­νικῆς μουσικῆς Μανόλης Χατζηγιακουμῆς προσφέρει μὲ τρόπο μεθο­δι­κὸ φιλολογικὸ καὶ ἄρτια ἐπιστημονικὸ ἔγκυρα στοιχεῖα, πληρο­φο­ρίες, σχο­λι­α­σμούς, ἱστορικὲς εἰσαγωγές, βιογραφικὰ ὑπομνήματα καὶ ἄλλες χρή­σι­μες ἑνότητες γιὰ τὰ μουσικὰ μέλη, τοὺς ἑρμηνευτές των, τὶς ἠχογραφήσεις καὶ τοὺς λοιποὺς συν­τε­λε­στὲς τῶν δίσκων.  ἰδιαίτερα ἐπισημαίνουμε ἐδῶ τὴν εἰσαγωγή του μὲ τίτλο «῾Ιστορία – μορφὴ – σημασία Δοξασταρίου ᾿Ιακώβου πρωτοψάλτου» καθὼς καὶ τὴν σύντομη ἀλλὰ περιεκτικώτατη καὶ βασικὴ βιογραφία τοῦ ᾿Ιακώβου (†1800).  τὰ στοιχεῖα ποὺ μᾶς προσφέρει ὁ Μα­νό­λης Χατζηγιακουμῆς (ὅπως καὶ σὲ ὅλες του τὶς ἐργασίες ἄλλωστε) γιὰ ἄλλη μία φορὰ διακρίνονται γιὰ τὴν ἱστορικὴ ἀ­κρί­βειά τους, τὴν πλη­ρό­τητά τους καὶ τὴν μέγιστη ἀξιοπιστία τους, καθὼς προέρχονται ἀπὸ μία μα­κρόχρονη καὶ ἀδιάκοπη μελέτη καὶ ἀναδίφησι τῶν ἀρχειακῶν πηγῶν, χει­ρογράφων καὶ παλαιτύπων ἐκδόσεων, καὶ ὕστερα ἀπὸ τὴν ἀπαραίτητη κριτικὴ βάσανο, ὥστε νὰ ἀποκρυσταλλωθοῦν σὲ κεί­μενα ἀποκαθαρμένα ἀπὸ ἀνακρίβειες, μυθεύματα ἢ ἄλλες ἀλλοιώσεις τῆς ἱστορικῆς καὶ μου­σι­κῆς πραγματικότητος.  στοὺς ὑπόλοιπους τόμους προσ­φέ­ρονται αὐτὰ τὰ ψαλλόμενα κείμενα σὲ «βυζαντινὴ» μουσικὴ παρα­σή­μαν­σι ἐξ ἀνατυ­πώ­σε­ως ἀπὸ τὴν πρώτη ἔν­τυπη ἔκδοσι τοῦ Δοξασταρίου τοῦ ᾿Ιακώβου, ποὺ ἔ­γι­νε στὴν Κωνσταντινούπολι τὸ 1835 ἀπὸ τὸν μουσι­κο­διδάσκαλο Χουρμούζιο Χαρτοφύλακα καὶ τὸν μαθητή του Θεόδωρο Παπα-Παράσχου Φωκέα.  χω­ρὶς τοὺς τόμους αὐτοὺς μόνοι τους οἱ μουσικοὶ δί­σκοι θὰ ἦσαν πράγματι «μισὴ δουλειά», ἐλλιπὴς ἐργασία, καὶ θὰ ἐστε­ροῦν­το τόσο ὁ φιλόμουσος συλλέκτης ὅσο καὶ ὁ ἐπιμελὴς μουσικὸς (ψάλτης ἢ μουσικοδιδάσκαλος ἢ μουσικοερευνητὴς) σημαντικῶν λεπτομερειῶν, ποὺ καθοδηγοῦν τὸν ἐνδια­φε­ρόμενο σὲ μία οὐσιαστικὴ καὶ ἀπαραίτητη γνωρι­μία μὲ τὰ ἀληθινὰ καὶ συχνὰ λανθάνοντα στοιχεῖα τῆς ἐκκλησιαστικῆς καὶ λατρευτικῆς μουσικῆς μας παραδόσεως.  ἂν καὶ ἐξυπακούεται, ὅμως δὲν εἶναι περιττὸ νὰ ἀνα­φερ­θῇ ὅτι καὶ αὐτὴ ἡ πρωτότυπη καὶ πλού­σια σὲ μελῳδικότητα παραγωγὴ τοῦ Μανόλη Χατζηγιακουμῆ ἔρχεται νὰ καλύψῃ ἕνα μεγάλο κε­νὸ στὰ ψαλ­τι­κὰ πράγματα, ἔχει ἀνεκτίμητη συλλογικὴ ἀξία λόγῳ τῶν ἱστορικῶν ἑρμη­νειῶν ἀπὸ σύγχρονους μουσικούς, ποὺ σήμερα δὲν συγκαταλέγονται πιὰ στὴν ἐπὶ γῆς στρατευομένη ἐκκλησία, καὶ πρέπει ὅλος ὁ ἱεροψαλτικὸς καὶ φιλό­μου­σος κόσμος νὰ τὴν στηρίξῃ καὶ νὰ τὴν διαδώσῃ, ὥστε νὰ συν­δρά­μουν οὐ­σι­α­στικὰ στὸ πολυσήμαντο καὶ εὐρύτατο μουσι­κο­­φι­λο­­λογικὸ ἔργο ποὺ ἐπιτελεῖται μὲ πρωτεργάτη τὸν καθηγητὴ Μανόλη Χα­τζηγιακουμῆ.

    ῾Η στήλη ἔχει πληροφορίες ὅτι ἡ πλήρης ἀρχειακὴ σειρὰ τῶν 24 δί­σκων κυκλοφορεῖ σὲ περιωρισμένο ἀριθμὸ ἀντιτύπων, γι᾿ αὐτὸ καλὸ θὰ εἶναι οἱ ἐνδιαφερόμενοι νὰ φροντίσουν ἐγκαίρως γιὰ τὴν ἀπόκτησί της.  οἱ πλη­ροφορίες αὐτὲς ἐνισχύονται καὶ μᾶλλον ἐπιβεβαιώνονται καὶ ἀπὸ τὸ γε­γονὸς ὅτι ἐκτὸς ἀπὸ τὴν πλήρη σειρὰ τῶν 24 δίσκων κυκλοφορεῖ πα­ράλ­ληλα καὶ ἕνα μικρὸ σῶμα τεσσάρων (4) ψηφιακῶν δίσκων ὑπὸ τὸν εἰ­δι­κὸ προσδιοριστικὸ τίτλο «᾿Εκλογή», ὅπου περιλαμβάνονται μόνον 23 δοξα­στικὰ τοῦ ᾿Ιακώβου πρωτοψάλτου (†1800) καὶ ὅλα στὴν μοναδικὴ ἑρμηνεία τοῦ ἀειμνήστου Διονυσίου Φιρφιρῆ (†1990).  βασικὸ κριτήριο τῆς ἐπιλο­γῆς ὑ­πῆρ­ξε, πέρα ἀπὸ τὸ εἶδος τῶν μελῶν, οἱ λαμπρὲς ἑρμηνευτικὲς ἀπο­δό­σεις σὲ αὐτὰ τοῦ ψάλλοντος, καὶ ἀκόμη ἡ κατὰ τὸ δυνατὸν καλλίτερη ἠ­χητικὴ καὶ φωνητικὴ κατάστασι· ἐπιλέγονται δηλαδὴ ἀπὸ τὰ πολλὰ ἑρ­μη­νευ­όμενα μέλη τὰ ἐκλεκτότερα καὶ «εὐφραδέστερα», πραγματικὰ ἀρι­στουρ­γήματα τῆς ἀπαράμιλλης τέχνης τοῦ ἱεροδιακόνου Διονυσίου Φιρφι­ρῆ.

    Δεῖγμα τρίτο· «῞Οπου ἐπισκιάσῃ», ἦχος πλ. α΄, δοξαστικὸν 8ης νοεμ­βρίου (10΄ 55΄΄), ψάλλει ὁ ἱεροδ. Διονύσιος Φιρ­φι­ρῆς (†1990).

    ῾Η σημασία γενικώτερα τῆς ἠχογραφικῆς καὶ δισκογραφικῆς αὐτῆς κα­ταθέσεως εἶναι χωρὶς ὑπερβολὴ ἀνυπολόγιστη κυρίως γιὰ τὴν ἑρμηνεία τοῦ δοξασταρίου ἀπὸ τὸν «διακο-Φιρφιρῆ», ἡ ὁποία συμπυκνώνει στὸν πυ­ρῆνά της τὴν μακραίωνη ζῶσα ψαλτικὴ διαδρομὴ τοῦ Στιχηραρίου-Δο­ξα­σταρίου στὸ ῞Αγιον Ὄρος.  στὴν ἠχογραφημένη αὐτὴ ἑρμηνεία του ἔχει «αἰχ­μαλωτισθῆ» γιὰ τὸ διαρκὲς μέλλον ἕνα ἀνεκτίμητο κομμάτι τῆς μεγά­λης μουσικῆς παραδόσεως τοῦ ἑλληνισμοῦ.  πρέπει ἐδῶ νὰ ἀναφερθῇ ὅτι στὸν ἐπιμελητὴ καὶ ἐκδότη τῆς μεγάλης σειρᾶς «Μνημεῖα ἐκκλησιαστικῆς μου­σι­κῆς» Μανόλη Χατζη­για­κουμῆ ὀφείλουμε τὸ σύνολο σχεδὸν τῶν σπου­δαι­ότερων καὶ αὐθεν­τι­κώ­τερων ἠχογραφημένων ἑρμηνειῶν τοῦ Διονυσίου Φιρφιρῆ, οἱ ὁποῖες εἶναι· 1) τὸ ὀκτάηχον «Θεοτόκε παρθένε» τοῦ Πέτρου Μπερεκέτη σὲ λαμπρὴ ἐκ­τέ­λε­σι καὶ διπλῆ ἐκδοχή (σῶμα 1ο, ᾿Οκτάηχα, δί­σκος 4ος)· 2) τὸ ἐπίσης ὀκτά­η­χο δοξαστικὸ «Θεαρχίῳ νεύματι» τοῦ ᾿Ιακώ­βου πρωτοψάλτου πάλι σὲ δι­πλῆ ἐκδοχή (σῶμα 1ο, ᾿Οκτάηχα, δίσκος 9ος)· 3) τὸ ὀκτάηχον θεοτοκίον «῾Ρόδον τὸ ἀμάραντον» τοῦ Νικολάου Γεωργίου, πρωτοψάλτου Σμύρνης (βλέ­πε ἀποσπάσματα στὶς ᾿Ανθολογίες, δίσκος 3ος)· 4) πολλοὶ Καλο­φω­νι­κοὶ Εἱρμοί (σῶμα 2ο, δίσκοι 4ος καὶ 7ος, καὶ ᾿Ανθο­λο­γί­ες, δίσκος 5ος)· 5) τὸ Δοξαστάριον τοῦ ᾿Ιακώβου, πλήρης ὁ α΄ τόμος καὶ ἐκ­λο­γὲς ἀπὸ τὸν β΄ (σῶμα 3ο, δίσκοι 1-22, καὶ ᾿Ανθολογίες, δίσκοι 6 καὶ 7)· 6) διάφορα λειτουργικὰ μέλη τοῦ Φιλανθίδη, τοῦ Χαραλάμπους Παπανικο­λά­ου, καὶ ἄλλων (σειρὰ «Σύμμεικτα», μέρος β΄, δίσκοι 11 καὶ 12).  ἂν καὶ δὲν ἀναφερόταν πουθενὰ μέχρι τώρα, ὁ ἴδιος ὁ Μανόλης Χατζηγια­κου­μῆς μᾶς ἐνημερώνει ὅτι ἔχει πραγματοποιήσει καὶ ἄλλες ἠχογραφήσεις τοῦ Δ. Φιρφιρῆ· πρόκειται γιὰ τὶς συλλογὲς ποὺ ἐκδίδονται ἀπὸ τὴν «῾Ελ­λη­νικὴ Βυ­ζαντινὴ Χορῳδία» ὡς φωνοταινίες ἢ δίσκοι ὑπ᾿ ἀριθμοὺς 2 ἕως 6 στὴν σει­ρὰ «῞Υμνοι μὲ τὸν π. Διονύσιο Φιρφιρῆ, πρωτοψάλτη Πρωτάτου» καὶ πε­­ριέχουν τὰ ἀκόλουθα μέλη·

συλλογὴ 2· «Μακάριος ἀνήρ», ἦχος πλ. δ΄· ἀργὰ κεκραγάρια καὶ στιχολο­γίες· πο­λυ­έλεος πεντάηχος· ἰδιόμελα κινητῶν ἑορτῶν, μέλος Πέτρου Φιλαν­θί­δου.

συλλογὴ 3· πολυέλεοι καὶ κρατήματα· μία ἀργὴ δοξολογία καὶ ἕνα χε­ρου­βικόν.

συλλογὴ 4· ὕμνοι τοῦ ἱεροῦ δωδεκαημέρου ἀπὸ τὸ δοξαστάριον τοῦ Πέ­τρου Φιλανθίδου.

συλλογὴ 5· ὕμνοι τῆς μεγάλης ἑβδομάδος ἀπὸ τὸ δοξαστάριον τοῦ Πέτρου Φιλανθίδου, μέρος α΄.

συλλογὴ 6· ὕμνοι τῆς μεγάλης ἑβδομάδος ἀπὸ τὸ δοξαστάριον τοῦ Πέτρου Φιλανθίδου, μέρος β΄.

τὶς ἠχογραφήσεις αὐτὲς τὶς πραγματοποίησε, τὶς ἐπεξεργάστηκε καὶ τὶς ἑ­τοί­μασε μὲ ἴδια ἔξοδα ὁ Μανόλης Χατζηγιακουμῆς καὶ κατόπιν τὶς παρε­χώ­ρησε δωρεὰν στὴν «῾Ελληνικὴ Βυζαντινὴ Χορῳδία», γιὰ νὰ ἐκδοθοῦν πρὸς ὠφέλειαν τοῦ μουσικοῦ κοινοῦ.

    Μὲ τὴν παροῦσα ἔκδοσι τῶν 24 δίσκων δημοσιεύονται συνολικῶς 135 μέλη ἀπὸ τὸ δοξαστάριον τοῦ ᾿Ιακώβου, ἐνῷ ἔχουν ἠχογραφηθῆ πε­ρί­που 200 ἀπὸ τὰ 271 ποὺ περιέχει.  ἡ στήλη εὔχεται ὄχι ἁπλῶς νὰ δημο­σι­ευ­θοῦν καὶ οἱ ὑπόλοιπες ἠχογραφήσεις ποὺ ὑπάρχουν, ἀλλὰ νὰ ἠχογρα­φη­θοῦν καὶ τὰ ὑπόλοιπα 70 μέλη ἀπὸ ἐπίσης ἀξιόλογους καὶ παραδοσιακοὺς ψάλ­τες, ὥστε νὰ συμπληρωθῇ ὅλο τὸ δοξαστάριο τοῦ ᾿Ιακώβου μὲ τὶς ἴδιες ποιο­τι­κὲς προδιαγραφές.  καὶ μακάρι τὸ ἴδιο νὰ γίνῃ καὶ μὲ τὸ συμπλή­ρω­μά του, τὸ περίφημο Δοξαστάριον τῶν ᾿Αποστίχων, ποὺ περιλαμβάνει πε­ρί­που 120 μέλη (ἐκ τῶν ὁποίων τὰ περισσότερα, ὑπολογίζω περὶ τὰ 72, ἐμέ­λι­σε ὁ ἐκ τῶν τριῶν διδασκάλων Χουρμούζιος Χαρτοφύλαξ).

    Διονύσιος ᾿Ανατολικιώτης

(δημοσίευσις 21/3/2011)