15. Δραστηριότητες τοῦ ἀνθρώπου ᾿Εκδόσεις καὶ δημοσιεύσεις «Ἄρθρα καὶ μελετήματα γιὰ τὸ Τυπικὸν τοῦ ἁγίου Σάββα» (βιβλιοπαρουσίασις)

PostHeaderIcon «Ἄρθρα καὶ μελετήματα γιὰ τὸ Τυπικὸν τοῦ ἁγίου Σάββα» (βιβλιοπαρουσίασις)

 

    Κυκλοφόρησε τὸ βιβλίο:

Διονυσίου Ἀνατολικιώτου, «Ἄρθρα καὶ μελετήματα γιὰ τὸ Τυπικὸ τοῦ ἁγίου Σάββα»

ἀπὸ τὶς Ἐκδόσεις Νεκτάριος Παναγόπουλος, Χαβρίου 3 (Σύνταγμα), Τ.Κ. 10562 Ἀθῆναι, τηλ. 210-3224819. Τιμὴ 10 €.

 

Μανόλης Θεοδωράκης

11 ᾿Οκτωβρίου 2013

 

 

 

 

 

Διονυσίου ᾿Ανατολικιώτου

δ­ρος φιλοσοφικῆς σχολῆς ᾿Αθηνῶν

μουσικολόγου – τυπικολόγου

πτυχιούχου κοινωνικῆς θεολογίας

 

 

ΑΡΘΡΑ ΚΑΙ ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ

ΓΙΑ ΤΟ

ΤΥΠΙΚΟΝ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΣΑΒΒΑ

 

 

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

 

Πρόλογος 5

Κυριώτερες βραχυγραφίες καὶ σύμβολα 8

 

 

Α΄ ΜΕΡΟΣ

 

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟ ΤΥΠΙΚΟΝ ΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΣΑΒΒΑ

 

1. Ἔννοια τοῦ τυπικοῦ 13

2. Δημιουργία καὶ ἐξέλιξις τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ τυπικοῦ 17

3. ῾Η ἔντυπη παράδοσις τοῦ Τυπικοῦ τοῦ ῾Αγίου Σάβ­βα 29

– Κατάλογος ἐντύπων ἐκδόσεων 29

– ᾿Επισημάνσεις στὶς ἔντυπες ἐκδόσεις τοῦ Τ.Α.Σ. 31

4. Πηγὲς τοῦ Τυπικοῦ τοῦ ῾Αγίου Σάβ­βα 39

5. Τὸ Τυπικὸν τοῦ ῾Αγίου Σάββα σὲ νέα ὑπομνηματισμένη ἔκδοσι 49

6. Τὸ Τυπικὸν τοῦ ῾Αγίου Σάββα καὶ ἡ χρησιμότης του σήμερα 53

7. Δύο σύγχρονες ἐκδόσεις τοῦ Τυπικοῦ τοῦ ῾Αγίου Σάββα 61

8. Τὸ τυπογραφεῖον Κουνάδου καὶ οἱ πρῶτες ἐκδόσεις τοῦ Τ.Α.Σ. 65

9. ῞Ενα πρόβλημα παραπομπῶν σὲ παλαίτυπες ἐκδόσεις 79

10. Διορθώσεις στὸ Τ.Α.Σ. μὲ βάσι ἀρχαῖα καὶ νεώτερα χειρόγραφα 85

 

 

Β΄ ΜΕΡΟΣ

 

Η ΣΤΙΧΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΨΑΛΤΗΡΙΟΥ

ΚΑΤΑ ΤΑ ΤΥΠΙΚΑ ΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΣΑΒΒΑ

ΚΑΙ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ

 

1. Πρόλογος 99

2. ᾿Επιστολαὶκριτικαί 101

3. Αἱ διατάξεις τοῦ τυπικοῦ τῆς λαύρας τοῦ ἁγίου Σάββα 105

4. Δύο ᾿Αθωνῖται ὅσιοι περὶ τοῦ 18ου καθίσματος 111

5. Αἱ διατάξεις τοῦ τυπικοῦ τῆς μεγάλης τοῦ Χριστοῦ ἐκκλησίας 115

6. ῾Η στιχολογία τοῦ πολυελέου εἰς τὸν ὄρθρον 119

7. Οἱ πίνακες στιχολογίας τοῦ ψαλτηρίου 123

1) Πίνακες ψαλτηρίου κατὰ τὸ ἰεροσολυμιτικὸν τυπικὸν

   τῆς Λαύρας τοῦ ἁγίου Σάββα 125

2) Πίνακες ψαλτηρίου κατὰ τὸ κωνσταντινουπολιτικὸν

   Τυπικὸν τῆς Μεγάλης τοῦ Χριστοῦ ᾿Εκκλησίας 131

3) Πίνακες ψαλτηρίου κατὰ τὸ τυπικὸν τοῦ οἰκονόμου Γεωργίου ῾Ρήγα 133

4) Πίνακες ψαλτηρίου κατὰ τὴν «ἑρμηνείαν» τῶν ἐκδόσεων τοῦ ἱεροῦ Ψαλτῆρος 143

8. Συμπεράσματα 153

9. Βιβλιογραφία 155

 

Γενικὸν εὑρετήριον 161

᾿Εργογραφία Διονυσίου ᾿Ανατολικιώτου 165

Κατάλογος φωτογραφιῶν 174

Contents (in English) 175

 

 



 


Περίληψις

 

῾Ο Διονύσιος ᾿Ανατολικιώτης ἀπὸ μικρὴ ἡλικία ἐνδιαφερόταν παράλληλα γιὰ τὴν ἐκκλησιαστικὴ μουσικὴ καὶ τὸ λειτουργικὸ τυπικό. Ἀργότερα ἄρχισε νὰ μελετᾷ συστηματικὰ τὶς λειτουργικὲς πηγὲς καὶ διατάξεις ἀπὸ τὰ χειρόγραφα τοῦ 9ου αἰῶνος μέχρι τὶς σύγχρονες ἐκδόσεις. Μετὰ τὶς πανεπιστημι­ακές του σπουδὲς συμμετεῖχε ἀπὸ τὸ 1996 καὶ γιὰ 10 χρόνια ὡς συνεργάτης στὴν σύνταξι ἑνὸς ἐτησίου ἰδιωτικοῦ τυπικοῦ. Ἀπὸ τὸ 2003 μέχρι τὸ 2008 ἐξεδόθη ὑπὸ τὴν διεύθυνσί του ἡ τριμηνιαία ᾿Επιθεώρησις τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ τυπικοῦ «ΣΥΜΒΟΛΗ εἰς τὴν τάξιν τῆς ὀρθοδόξου λατρείας», στὰ πλαίσια τῆς ὁποίας δημοσίευσε διάφορες ἐργασίες του γιὰ τὸ τυπικό, εἶχε δὲ τὴν εὐκαιρία νὰ συνεργαστῇ καὶ μὲ ἄλλους ἐρευνητές. Τὸν μάρτιο τοῦ 2006 ἡ ῾Ιερὰ Σύνοδος τῆς ᾿Εκκλησίας τῆς ῾Ελλάδος τοῦ ἀνέθεσε τὴν σύνταξι τοῦ ἐπίσημου ἐτησίου τυπικοῦ της ἀπὸ τὸ ἔτος 2007 καὶ ἐφεξῆς μέχρι σήμερα. Τὸ 2011 ἐνεκρίθη ὁμοφώνως μὲ ἄριστα ἀπὸ τὴν Φιλοσοφικὴ Σχολὴ τοῦ Πανεπιστημίου ᾿Αθηνῶν ἡ διδακτορική του διατριβή, ποὺ ἀναφέρεται ἀφ᾿ ἑνὸς μὲν στὸ πρόσωπο καὶ τὸ γενικώτερο ἔργο τοῦ πρωτοψάλτου Γεωργίου Βιολάκη ἀφ᾿ ἑτέρου δὲ στὸ Τυπικὸν τῆς Μεγάλης ᾿Εκκλησίας, ποὺ συνέταξε ὁ ἴδιος καὶ ἐξεδόθη τὸ 1888 ἀπὸ τὸ Οἰκουμενικὸν Πατριαρχεῖον.

Μέσα σὲ αὐτὲς τὶς συνθῆκες συνέταξε καὶ διάφορες μελέτες σχετικὰ μὲ τὸ Τυπικὸν τῆς Λαύρας τοῦ ῾Αγίου Σάββα, πολλὲς ἀπὸ τὶς ὁποῖες δημοσιεύτηκαν ὡς ἄρθρα σὲ διάφορα ἔντυπα καὶ στὸ διαδίκτυο, ἐνῷ ἄλλες παρέμεναν ἀδημοσίευτες· ὅλες μαζὶ ἔχουν συγκεντρωθῆ τώρα σ᾿ αὐτὸ τὸ βιβλίο. Τὰ περισσότερα ἀπὸ αὐτὰ τὰ κείμενα ἀπευθύνονται ὄχι μόνον στοὺς εἰδικοὺς γιὰ τὸ τυπικὸ ἀλλὰ καὶ σὲ ἕνα εὐρύτερο κοινό, γι᾿ αὐτὸ εἶναι γραμμένα μὲ ἕνα, ὅσο γίνεται, ἁπλούστερο καὶ εὐχάριστο ὕφος. Στὸ τέλος κάθε κειμένου μία χρονολογία ἐντὸς παρενθέσεως δείχνει τὸ ἔτος δημοσιεύσεώς του ἢ τὸ ἔτος συγγραφῆς γιὰ ὅσα δὲν εἶχαν δεῖ μέχρι τώρα τὸ φῶς τῆς δημοσιότητος.

 

᾿Απρίλιος 2013

 



 

 

Πρόλογος

 

᾿Απὸ μικρὴ ἡλικία παράλληλα μὲ τὴν ἐκκλησια­στικὴ μουσικὴ ἐνδιαφερό­μουν καὶ γιὰ τὸ λειτουργικὸ τυπικό, βοήθημα ἀπαραίτητο γιὰ ὅσους διακο­νοῦν στὸ ἱερὸ θυσιαστήριο καὶ τὰ ἀναλόγια τῆς ᾿Ορθοδόξου ᾿Εκκλησίας. βεβαίως τότε ἐνασχόλησί μου μὲ τὸ τυπικὸ ἐξηντλεῖτο στὴν ἔγκαιρη προε­τοιμασία ὡς πρὸς τὰ ψαλτέα καὶ στὴν ἀκριβέστερη κατὰ τὸ δυνατὸν ἐφαρμογὴ τῶν διατάξεών του ἐπὶ τοῦ ἀναλογίου. ἐκείνη τὴν ἐποχὴ ἐκδίδονταν μόνον δύο ἐτήσια τυπικὰ βοηθήματα, τὸ ῾Ημερολόγι­ον/Δίπτυχα τῆς ἐκκλησίας τῆς ῾Ελλάδος καὶ Τάξις τοῦ μακαρίτου Γεωργίου Μπεκατώρου. τὸ πρῶτο τὸ προμη­θεύονταν σχεδὸν ὅλοι οἱ ναοί, τὸ δεύτερο πάρα πολλοὶ ἱερεῖς καὶ ψάλ­τες ποὺ ἐπιθυμοῦσαν νὰ ἐντρυφήσουν περισσότερο στὴν ἀκρίβεια τῆς λειτουρ­γικῆς πράξεως καὶ νὰ ταξιδέψουν, γιὰ λίγο ἔστω, στὴν πολυκύμαντη θάλασσα τῶν διαφορετικῶν ὁδηγιῶν καὶ ποικίλων ὁρισμῶν τοῦ τυπικοῦ.

᾿Απὸ τὸ 1996 τὸ ἐνδιαφέρον μου γιὰ τὸ τυπικὸ γίνεται ἐντονώτερο καὶ πιὸ ἐξειδικευμένο, δὲ ἐνασχόλησί μου μὲ τὴν σύνταξι ἐτησίου τυπικοῦ μὲ ὁδηγεῖ στὴν συστηματικώτερη μελέτη τῶν λειτουργικῶν διατάξεων καὶ τῶν σχετικῶν πηγῶν ἀπὸ τὰ χειρόγραφα τοῦ 9ου αἰῶνος μέχρι τὶς σύγχρονες ἐκδόσεις. ἀπὸ τὸ 2003 μέχρι τὸ 2008 ἐξεδόθη ὑπὸ τὴν διεύθυνσί μου τριμηνιαία ἐπιθεώ­ρησις τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ τυπικοῦ «ΣΥΜΒΟΛΗ εἰς τὴν τάξιν τῆς ὀρθοδό­ξου λατρείας», στὰ πλαίσια τῆς ὁποίας δημοσίευσα διάφορες ἐργασίες μου γιὰ τὸ τυπικό, εἶχα δὲ τὴν χαρὰ νὰ συνεργαστῶ καὶ μὲ ἄλλους μελετητὲς καὶ ἐρευ­νητὲς τοῦ ὀρθοδόξου λειτουργικοῦ πλούτου. ἰδιαίτερα σημαντικὴ καὶ τιμητικὴ γιὰ μένα ἦταν ἀπόφασις τῆς Διαρκοῦς ῾Ιερᾶς Συνόδου τὸν μάρτιο τοῦ ἔτους 2006 νὰ μοῦ ἀναθέσῃ τὴν σύνταξι τοῦ κανοναρίου (ἐτησίου τυπι­κοῦ) τῶν «Διπτύ­χων τῆς ᾿Εκκλησίας τῆς ῾Ελλάδος» γιὰ τὰ ἔτη 2007 καὶ ἐφεξῆς μέχρι σήμερα. λόγῳ τῶν νέων καθηκόντων μου ἀναγκάστηκα νὰ μετακινηθῶ ἀπὸ τὴν θέσι τοῦ ἀφανοῦς θεωρητικοῦ μελετητῆ καὶ νὰ βρεθῶ στὴν θέσι τοῦ ὑπεύθυνου συντάκτη, ποὺ θὰ πρέπει νὰ συμβιβάζῃ τὰ διεστῶτα, νὰ διευκρι­νίζῃ τὰ ἀσαφῆ διφορούμενα καὶ ἐνίοτε δυσνόητα, νὰ γεφυρώνῃ παλαιὲς διατάξεις μὲ νεώτερες συνήθειες, νὰ διορθώνῃ ἐσφαλμένες ἀντιλήψεις, νὰ δικαιολογῇ τὶς ἑρμηνεῖές του ἐπὶ τοῦ τυπικοῦ, νὰ δίνῃ ἐξηγήσεις γιὰ τὶς ἐπι­λογές του, καὶ συχνὰ νὰ ἀγωνίζεται νὰ ἀποδείξῃ τὸ αὐτονόητο ἔναντι στρε­βλῶν ἀπόψεων, τὶς ὁποῖες καθιέρωσαν πολυχρόνιος ἑσμὸς καὶ κάποτε λο­γικοφανής, ἂν καὶ συνήθως ἀστήρικτη, διατύπωσί τους. ταυτόχρονα ἐργαζό­μουν ἐντατικὰ γιὰ τὴν διδακτορική μου διατριβή, ὁποία ἐνεκρίθη ὁμοφώνως μὲ ἄριστα τὸ 2011 ἀπὸ τὸ Τμῆμα Μουσικῶν Σπουδῶν τῆς Φιλοσοφικῆς Σχολῆς ᾿Αθηνῶν καὶ ὁποία ἀναφέρεται ἀφ᾿ ἑνὸς μὲν στὸ πρόσωπο καὶ τὸ γενικώτερο ἔργο τοῦ πρωτοψάλτου Γεωργίου Βιολάκη ἀφ᾿ ἑτέρου δὲ στὸ Τυπικὸν τῆς Μεγάλης ᾿Εκκλησίας, ποὺ συνέταξε ἴδιος καὶ ἐξεδόθη τὸ 1888 ἀπὸ τὸ Οἰκουμενικὸν Πατριαρχεῖον.

Μέσα σὲ αὐτὲς τὶς συνθῆκες δὲν εἶναι ἀσφαλῶς παράξενο ὅτι ἀπὸ τὸ 2002 περίπου μέχρι σήμερα (2013) συνέταξα καὶ κάποιες μελέτες σχετικὰ μὲ τὸ Τυπικὸν τῆς Λαύρας τοῦ ῾Αγίου Σάββα, οἱ περισσότερες ἀπὸ τὶς ὁποῖες δημο­σιεύτηκαν κατὰ καιροὺς ὑπὸ τὴν μορφὴ ἄρθρων εἴτε στὴν ἔντυπη «Συμβολὴ» εἴτε σὲ ἄλλες ἐκκλησιαστικὲς ἐκδόσεις εἴτε ἀκόμη καὶ στὸ διαδίκτυο. ἀκριβῶς ἐπειδὴ ἀπευθύνονται ὄχι μόνον σὲ ὅσους ἐξειδικεύονται γύρω ἀπὸ τὸ τυπικὸ καὶ τὰ προβλήματά του ἀλλὰ καὶ σὲ ἕνα εὐρύτερο κοινό, οἱ ἐν λόγῳ ἐργασίες εἶναι γραμμένες μὲ ἕνα, ὅσο γίνεται, ἁπλούστερο καὶ εὐχάριστο ὕφος, ὥστε τὰ θέματα νὰ εἶναι κατανοητὰ καὶ ἐνδιαφέροντα ἀκόμη καὶ γιὰ τοὺς μὴ εἰδικούς. ἐπίσης ἐπειδὴ γράφτηκαν σὲ διαφορετικὲς χρονικὲς στιγμὲς καὶ γιὰ διαφορετικοὺς λόγους, ἄλλα γιὰ ἐπιστημονικὲς ἐκδόσεις καὶ ἄλλα γιὰ ἡμερήσια ἔντυπα, εἶναι ἑπόμενο νὰ διαφέρουν στὸ ὕφος, ἐνίοτε καὶ στὴν ὀρθογραφία, ἐνῷ κάποιες ἐπαναλήψεις ἦσαν ἀναπόφευκτες, παρὰ τὸ ὅτι κατὰ τὸν σχηματισμὸ τοῦ τόμου ἐλήφθη μέριμνα νὰ περιοριστοῦν στὸ ἐλάχιστο. στὸ τέλος κάθε κειμένου μία χρονολογία ἐντὸς παρενθέσεως δείχνει τὸ ἔτος δημοσιεύσεώς του ἢ τὸ ἔτος συγγραφῆς γιὰ ὅσα δὲν εἶχαν δεῖ μέχρι τώρα τὸ φῶς τῆς δημοσιότητος.

Τὰ κείμενα αὐτὰ συγκεντρωμένα ὅλα μαζί, δημοσιευμένα καὶ ἀδημοσί­ευτα, προσφέρονται στοὺς φιλομαθεῖς καὶ φιλακολούθους ἀναγνῶστες, ἀλλὰ καὶ σὲ ὅσους ἐνδιατρίβουν περὶ τὴν λατρεία τῆς ὀρθοδόξου ἐκκλησίας, μὲ τὴν ἐλπίδα ὅτι θὰ τοὺς φανοῦν χρήσιμα καὶ θὰ συμβάλουν στὴν ἐπανανακάλυψι τῆς οὐσίας τοῦ λειτουργικοῦ μας πλούτου, ποὺ συχνὰ κρύβεται κάτω ἀπὸ τὸν τύπο τῶν ἐκκλησιαστικῶν διατάξεων. διότι στὴν συγκεκριμένη περίπτωσι ὁ τύπος (τὸ τυπικὸν δηλαδὴ) εἶναι πλήρης οὐσίας.

Δὲν ἀγνοῶ βέβαια ὅτι ὡρισμένες φορὲς τὰ δημοσιευμένα γίνονται ἀντι­κείμενο ἀνοικείου ἐκμεταλλεύσεως καὶ προσεταιρισμοῦ ἀπὸ μερικούς, ποὺ ἀποφεύγουν νὰ δηλώσουν ποιός εἶναι ὁ ἀρχικὸς δημιουργὸς ἢ ὁ πραγματικὸς συγγραφεὺς τοῦ ἔργου, πάνω στὸ ὁποῖο κυρίως βασίζονται. ἢ πάλι κάποιοι συνηθίζουν νὰ διαβάζουν ἕνα ὡραῖο θέμα καὶ νὰ κατανοοῦν τὴν σπουδαιό­τητά του, ἀλλὰ κατόπιν νὰ καλοῦν ὡς εἰσηγητὴ γιὰ τὸ ἴδιο ἢ παραπλήσιο θέμα ὄχι τὸν συγγραφέα τοῦ δοκιμίου ποὺ τοὺς ἐνθουσίασε ἀλλὰ κάποιον τρίτον· διότι συνέβη κάποτε σὲ μία δημόσια ἐκδήλωσι κάποιος ἐρευνητὴς νὰ ἀκούσῃ τὶς δικές του ἔρευνες καὶ θέσεις παρουσιαζόμενες ὡς ἐργασία καὶ εἰσήγησι ἄλλου προσώπου! εὐελπιστῶ λοιπὸν ὅτι τὰ περιεχόμενα τοῦ παρόντος τόμου δὲν θὰ ἔχουν τέτοια ἀήθη μεταχείρισι, πολλῷ δὲ μᾶλλον καθόσον ἀρκετὰ στοι­χεῖα καὶ συμπεράσματα παρουσιάζονται ἐδῶ γιὰ πρώτη φορὰ δημοσίως.

 

                                                                                                       ᾿Εν ᾿Αθήναις, ἀπρίλιος 2013

                                                                             Διονύσιος ᾿Ανατολικιώτης

 

 

Book review in English