2. Λειτουργικὴ ζωή Θέματα λειτουργικῆς καὶ τελετουργικῆς Τὰ εἴδη τῶν λειτουργικῶν βιβλίων [2017]

 

Τὰ εἴδη τῶν λειτουργικῶν βιβλίων

 

Διονυσίου Ἀνατολικιώτου

δρος φιλοσοφικῆς σχολῆς Ἀθηνῶν,

πτυχιούχου κοινωνικῆς θεολογίας

symbole@mail.com

 

Πρὶν ἀπὸ λίγα χρόνια εἶχα τὴν χαρὰ νὰ παρακολουθήσω τὶς συν­αντήσεις μιᾶς ὁμάδος ἐπιστημόνων καὶ ἐρευνητῶν γιὰ τὰ λειτουργικὰ βιβλία τῆς ᾿Ορθοδόξου ᾿Εκκλησίας, οἱ ὁποῖοι εἶχαν μεγάλο ἐνδιαφέρον γιὰ τὸ ἀντικείμενο αὐτὸ καὶ εἶχαν ἐκπονήσει σημαντικὲς ἐργασίες, σὲ μία ἀπὸ τὶς ὁποῖες συμμετεῖχε καὶ ὁ ὑποφαινόμενος. Γνώρισα ἀνθρώ­πους ἀπὸ διάφορες χῶρες καὶ περιοχές, ῞Ελληνες καὶ μή, οἱ περισσότε­ροι καθηγητὲς σὲ διάφορα πανεπιστημιακὰ ἱδρύματα τοῦ κόσμου. Με­ταξὺ αὐτῶν καὶ ἕνας ἄνδρας ἑλληνικῆς καταγωγῆς, ὁ ὁποῖος ἀπὸ μικρὸ παιδὶ μέχρι τὰ 25 του περίπου χρόνια θεωροῦσε τὸν ἱερὸ ναὸ δεύτερο σπίτι του, καὶ μάλιστα πιὸ οἰκεῖο ἀπὸ τὸ πατρικό του, ἐνῷ τὰ ἐκκλησι­αστικὰ βιβλία ἦταν γι᾿ αὐτὸν ἡ ἀναπνοή του καὶ ἡ τροφή του.

Βίβλος, Πηδάλιον, Παρακλητική, Μηναῖα, Τριῴδιον, Πεντηκοστάριον, Θεοτοκάριον, Εὐχολόγια (μικρὰ καὶ μεγάλα καὶ ἐνδιάμεσα) κ.λπ. ἦσαν τὰ καθημερινά του ἀναγνώσματα, καὶ δὲν ὑπάρχει οὔτε μία σελίδα τους ποὺ νὰ μὴν τὴν ἔχῃ διαβάσει ἢ ψάλει, καὶ μάλιστα ὄχι μόνον μία φορά. ῾Ως παιδὶ καθόταν ὧρες ὁλόκληρες στὸ σπίτι του συγκρίνοντας 2 ἢ καὶ 3 καὶ 4 διαφορετικὲς ἐκδόσεις τοῦ ἴδιου βιβλίου, καὶ σημείωνε καὶ τὴν παραμικρὴ διαφορά τους ἀκόμη καὶ σὲ ἕνα κόμμα, ὅταν δίπλα του ἄλλοι συνομήλικοί του ἔπαιζαν κρυφτὸ καὶ μπάλλα. Ὄχι ὅτι καὶ ἐκεῖνος δὲν ἔπαιζε μαζί τους, ὅποτε ἤθελε, ἀλλὰ τὶς περισσότερες φορὲς προτιμοῦσε νὰ ἀσχολῆται μὲ τὰ ἐκκλησιαστικὰ βιβλία. Παρὰ ταῦτα δὲν εἶχε τὶς γνώσεις του αὐτὲς πρὸς καύχησιν, διότι δὲν τὶς θεωροῦσε σὰν κάτι τὸ ἰδιαίτερο. ῾Απλῶς ὅπως ἄλλοι ἀσχολοῦνται μὲ τὸ νὰ μαθαίνουν ὅλους τοὺς σκόρερ ὅλων τῶν ποδοσφαιρικῶν ὁμάδων ὅλων τῶν ἀγώνων τῶν ἐθνικῶν καὶ διεθνῶν κυπέλλων καὶ ἄλλοι μὲ ἄλλα, αὐτὸς ἀσχολήθη­κε μὲ τὰ λειτουργικὰ βιβλία. Σὲ σύγκρισι μὲ τὶς τρομερὲς γνώσεις τῶν κοσμικῶν πάνω στὰ ἐνδιαφέροντά τους θεωροῦσε ὅτι ὁ ἴδιος δὲν ξέρει τίποτε πάνω στὰ δικά του ἐνδιαφέροντα.

Ἄνθρωποι μὲ τέτοια ἐξειδίκευσι, ἐπειδὴ ἔχουν μακρόχρονη καὶ συνεχῆ ἐπαφὴ μὲ τὰ λειτουργικὰ βιβλία καὶ ἐπειδὴ τὰ προσεγγίζουν καὶ τὰ ἐξετάζουν συχνὰ ἀπὸ μία πρακτικὴ ὀπτικὴ γωνία, ἡ ὁποία δὲν εἶναι οὔτε ἡ θέσι τοῦ ἁπλοῦ χρήστη αὐτῶν τῶν βιβλίων στὸν ναὸ οὔτε ἡ ἀφ᾿ ὑψηλοῦ θέασι τοῦ θεωρητικοῦ ἐπιστήμονος λειτουργιολόγου, ἀλλὰ κάτι τὸ ἐνδιάμεσο ποὺ συνδυάζει καὶ τὶς δύο πλευρές, ἀντιλαμβάνονται λε­πτομέρειες ποὺ διαφεύγουν ἀπὸ τὴν προσοχὴ τῶν πολλῶν. Γιὰ παρά­δειγμα ὅλα τὰ χριστιανικὰ βιβλία διακρίνονται σὲ ὁμάδες ὅπως ῾Αγία Γραφή, ἑρμηνευτικὰ στὴν Βίβλο, πατερικά, ἁγιολογικά, ἱστορικά, λει­τουργικά, δογματικά, κανονικοῦ καὶ ἐκκλησιαστικοῦ δικαίου, καὶ λοιπά. Αὐτὸ εἶναι κάτι ποὺ τὸ ἀντιλαμβάνονται καὶ τὸ παραδέχονται γενικῶς ὅλοι. Λίγοι ὅμως προχωροῦν παραπέρα καὶ καταλαβαίνουν ὅτι καὶ κά­θε μία ἀπὸ αὐτὲς τὶς ὁμάδες μπορεῖ καὶ πρέπει νὰ χωριστῇ σὲ μικρότε­ρες κατηγορίες.

Οἱ ἔντυπες ἐκδόσεις ποὺ χρησιμοποιεῖ γενικὰ ἡ ἑλληνόφωνος ὀρθο­δοξία γιὰ τὶς ἀκολουθίες τῆς «κοινῆς» ἢ «δημόσιας» λατρείας (τὶς τελούμενες κυρίως στοὺς ναοὺς) μποροῦν νὰ κατανεμηθοῦν σὲ 5 κύριες κατηγορίες· α) λειτουργικὰ βιβλία, β) παραλειτουργικὰ βιβλία, γ) λει­τουργικὲς φυλλάδες, δ) μουσικὲς ἐκδόσεις, καὶ ε) λειτουργιολογικὲς-ἐπιστημονικὲς ἐκδόσεις.

α) Λειτουργικὰ βιβλία εἶναι τὰ ἐπίσημα καὶ ἀπὸ αἰώνων καθιερω­μένα βιβλία τῆς ἐκκλησίας, προωρισμένα γιὰ λατρευτικὴ χρῆσι, ὅπως Μηναῖα, Παρακλητική, ῾Ωρολόγιον, Εὐαγγέλιον, Ψαλτήριον, Εὐχολόγι­ον, κλπ.

β) Παραλειτουργικὰ βιβλία μποροῦμε νὰ ὀνομάσουμε ἐντελῶς συμβατικὰ ἐκεῖνα τὰ βιβλία ποὺ τὸ περιεχόμενό τους προέρχεται ἀπὸ ἀποσπάσματα ἢ ἀνθολογίες ἐκ τῶν ἐπισήμων λειτουργικῶν βιβλίων, μαζὶ μὲ λίγα ἀκόμη πρόσθετα στοιχεῖα, καὶ ποὺ προορίζονται γιὰ χρῆσι ὄχι ἀπὸ τοὺς ἱερεῖς ἢ τοὺς ψάλτες ἀλλὰ κυρίως ἀπὸ τὸν ἁπλὸ λαό· πρόκειται δηλαδὴ γιὰ βιβλία ποὺ ἀπευθύνονται στοὺς ἁπλοὺς πιστοὺς εἴτε γιὰ τὴν κατ᾿ οἶκον προσευχή τους εἴτε γιὰ τὸν χρόνο συμμετοχῆς των στὴν δημόσια λατρεία. ῾Επομένως τὸ περιεχόμενο αὐτῶν τῶν ἐκδό­σεων μπορεῖ κάποιες φορὲς νὰ μὴν εἶναι «λειτουργικὸ» μὲ τὴν εἰδικὴ ἔννοια τοῦ ὅρου. Τέτοια βιβλία εἶναι π.χ. τὰ διάφορα Προσευχητάρια, Συνέκδημοι, Συνόψεις, Λειτουργίες, τὰ 12 Εὐαγγέλια, ᾿Επιτάφιος Θρῆνος, ποικίλες ἄλλες συλλογὲς ἀκολουθιῶν καὶ προσευχῶν, καὶ λοιπά.

῾Ωρισμένα βιβλία μπορεῖ νὰ εἶναι ταυτοχρόνως καὶ λειτουργικὰ καὶ παραλειτουργικά, δηλαδὴ πρὸς χρῆσιν καὶ ὑπὸ τῶν λειτουργῶν καὶ ψαλτῶν ἀλλὰ καὶ ὑπὸ τοῦ λαοῦ, χωρὶς οὐσιαστικὴ διαφορὰ στὸ περιε­χόμενό τους· ἡ ἐκείνη ἢ ἐκείνη χρῆσί τους ἐξαρτᾶται κυρίως ἀπὸ τὸ μέγεθός τους καὶ ἄλλα ἐξωτερικὰ καὶ δευτερεύοντα στοιχεῖα. Τέτοια βιβλία εἶναι ἡ Μεγάλη ῾Εβδομάς, ὁ ᾿Ακάθιστος ῞Υμνος, οἱ Παρακλητι­κοὶ κανόνες καὶ ἄλλα.

γ) Λειτουργικὲς φυλλάδες εἶναι οἱ ἐκδεδομένες αὐτοτελῶς ἀκολου­θίες διαφόρων ἁγίων. Συνήθως πρόκειται γιὰ ἀκολουθίες ποὺ δὲν ὑπάρχουν στὰ μηναῖα καὶ τὰ ἄλλα ἐπίσημα λειτουργικὰ βιβλία, ὅπως ἀκολουθίες νεωτέρων ἁγίων, νεομαρτύρων κλπ., ἢ γιὰ ἐκδόσεις ποὺ συμπληρώνουν κάποιες παλαιὲς καὶ μὴ ἑορτάσιμες ἀκολουθίες τῶν μηναίων, προκειμένου νὰ καταστῇ ἐφικτὸς ὁ ἑορταστικώτερος καὶ λαμ­πρότερος ἑορτασμὸς τῆς μνήμης ἑνὸς ἁγίου. Οἱ λειτουργικὲς φυλλάδες ἔχουν τὴν ἑξῆς ἰδιαιτερότητα· ναὶ μὲν ἐπιτρέπεται νὰ χρησιμοποιοῦνται στὴν δημόσια λατρεία, γι᾿ αὐτὸ καὶ ἡ χρῆσί τους εἶναι πολὺ διαδεδομένη στὴν ᾿Ορθόδοξη ᾿Εκκλησία, καὶ μάλιστα πολλὲς φορὲς (ἰδίως στὶς τελευ­ταῖες δεκαετίες) τὸ περιεχόμενό τους ἐγκρίνεται καὶ ἀπὸ κάποια ἐκκλη­σιαστικὴ ἀρχή, ὅμως ἡ χρῆσί τους δὲν εἶναι οὔτε ὑποχρεωτικὴ οὔτε γενική. Πρόκειται γιὰ ἐκδόσεις «τοπικῆς χρήσεως», ὅπως χαρακτηρί­ζονται συνήθως, δηλαδὴ γιὰ ἀκολουθίες ποὺ ἑορτάζονται μόνον τοπικῶς καὶ ὄχι σὲ ὅλη τὴν ἐκκλησία. Βέβαια κάποιες φορὲς ἡ χρῆσι αὐτῶν τῶν ἀκολουθιῶν ἐξαπλώνεται πέρα ἀπὸ τὰ στενὰ ὅρια μιᾶς τοπικῆς ἐκκλη­σίας καὶ τείνει νὰ λάβῃ γενικὸ ἢ ἀκόμη καὶ πανορθόδοξο χαρακτῆρα. ᾿Επὶ παραδείγματι τὸ μέχρι σήμερα ἰσχῦον Τυπικὸν τῆς Μεγάλης ᾿Εκ­κλησίας (Κωνσταντινούπολις 1888) προβλέπει σὲ δύο περιπτώσεις τὴν ὑποχρεωτικὴ χρῆσι ἰδιαιτέρας φυλλάδος παράλληλα μὲ τὴν ἀκολουθία τῆς ἡμέρας στὸ μηναῖο· στὶς 24 Σεπτεμβρίου (προβλέπει φυλλάδα τῆς Θεοτόκου Μυρτιδιωτίσσης παράλληλα μὲ τὴν ἐν τῷ μηναίῳ ἀκολουθία τῆς ἁγίας Θέκλης) καὶ 20 ᾿Οκτωβρίου (φυλλάδα ἁγίου Γερασίμου ἢ ἁγίας Ματρώνης παράλληλα μὲ τὴν ἐν τῷ μηναίῳ ἀκολουθία τοῦ ἁγίου ᾿Αρτεμίου). Στὸ δὲ Κανονάριον (= ἐτήσιο Τυπικὸν) τῆς ᾿Εκκλησίας τῆς ῾Ελλάδος παρατίθενται σύντομες τυπικὲς διατάξεις γιὰ περισσότερες ἀπὸ 30 περιπτώσεις τοπικῶν ἀκολουθιῶν (φυλλάδων).

δ) Μουσικὰ βιβλία εἶναι οἱ ἐκδόσεις ἐκκλησιαστικῆς («βυζαντι­νῆς») μουσικῆς, ποὺ εἶναι καθιερωμένες γιὰ χρῆσι ἀπὸ τοὺς κληρικοὺς καὶ ψάλτες ἐν ὥρᾳ ἀκολουθίας ἢ καὶ γιὰ ἄλλες ἐκκλησιαστικὲς περι­στάσεις. Τέτοια βιβλία εἶναι τὸ ᾿Αναστασιματάριον, τὸ Εἱρμολόγιον, τὸ Δοξαστάριον, τὸ Μαθηματάριον, οἱ Μουσικὲς ἀνθολογίες καὶ πολλὰ ἄλλα.

ε) Λειτουργιολογικὲς ἐκδόσεις εἶναι φυσικὰ ἐκεῖνες οἱ ἐκδόσεις λειτουργικῶν κειμένων ποὺ γίνονται γιὰ ἐπιστημονικοὺς σκοπούς (ἐκδό­σεις κριτικές, πανεπιστημιακές, διδακτορικὲς διατριβές, κλπ.) καὶ ἡ χρῆ­σι τους εἶναι συνηθέστερα ἐκπαιδευτικὴ ἢ φιλολογικὴ ἢ γενικώτερα ἐπι­στημονικὴ καὶ σπανιώτερα λειτουργική. Τέτοιες ἐκδόσεις εἶναι Αἱ τρεῖς λειτουργίαι τοῦ Παναγιώτη Τρεμπέλα, τὸ δίτομο Μικρὸν Εὐχολόγιον τοῦ ἰδίου, τὸ τρίτομο ὀγκῶδες ἔργο Περιγραφὴ λειτουργικῶν χειρογρά­φων τοῦ ῾Ρώσου ᾿Αλεξίου Δημητριεύσκη, ἡ δίτομη διατριβὴ ῾Η νεκρώσι­μη ἀκολουθία κατὰ τοὺς χειρογράφους κώδικες τοῦ ἱερέως Θεμιστο­κλέους Χριστοδούλου, διάφορες ἐκδόσεις ΛειτουργικῆςΤελετουργι­κῆς῾Ιστορίας τῆς θείας λατρείας κ.λπ.

Τὸ πλῆθος τῶν ἐκδόσεων ἑκάστης κατηγορίας εἶναι ὀγκωδέστατο, ὥστε γιὰ κάθε μία θὰ χρειαζόταν ἰδιαίτερη πολυσέλιδη εργασία. Γι’ αὐτὸ ἀναμένουμε σύντομα νὰ δοῦν τὸ φῶς τῆς δημοσιότητος οἱ πολλὲς καὶ ἐνδιαφέρουσες ἐργασίες ποὺ ἤδη ἐκπονοῦνται ἐδῶ καὶ καιρὸ ἀπὸ ἀνθρώπους ποὺ εἶναι πραγματικὰ γνῶστες τοῦ ἀντικειμένου.

 

 

«᾿Εκκλησιολόγος», φ. 531, 23/9/2017