συμβολή

᾿Εκδότες καὶ ἐπιμελητὲς

λειτουργικῶν βιβλίων

Διονυσίου Ἀνατολικιώτου

δρος φιλοσοφικῆς σχολῆς Ἀθηνῶν,

πτυχιούχου κοινωνικῆς θεολογίας

symbole@mail.com

Οἱ τρεῖς πρῶτοι αἰῶνες

῾Η α΄ περίοδος τοῦ ἐντύπου λειτουργικοῦ βιβλίου τῆς ἑλληνοφώνου ᾿Ορθοδοξίας διαρκεῖ ἀπὸ τὰ τέλη περίπου τοῦ 15ου αἰῶνος μέχρι τὶς ἀρχὲς τοῦ 19ου, ὅπως ἔχουμε ἀναφέρει σὲ προγενέστερο ἄρθρο.  Στοὺς πρῶτους αἰῶνες οἱ ἐκδόσεις πραγματοποιοῦνται ἀποκλειστικὰ ἐκτὸς ἑλληνικοῦ χώρου, σὲ τυπογραφεῖα τῆς Δυτικῆς Εὐρώπης καὶ κυρίως στὴν Βενετία.  Αὐτὸ μπορεῖ νὰ κατανοηθῇ εὐκολώτερα, ἂν ἔχουμε ὑπόψει μας· 1ον ὅτι στὴν Δυτικὴ Εὐρώπη ἀνακαλύφθηκε «ἡ νεοφανὴς μέθοδος τῆς τυπογραφίας», καὶ 2ον ὅτι σχεδὸν σὲ ὅλη ἐκείνη τὴν περίοδο ἡ Βενετία ἦταν ἡ πρωτεύουσα τῆς μισῆς ῾Ελλάδος! (τῆς νησιω­τικῆς), καθὼς ἡ ῾Ενετικὴ θαλασσοκρατορία περιελάμβανε γιὰ μικρὰ ἢ μεγάλα χρονικὰ διαστήματα τὴν Κρήτη (γιὰ 465 χρόνια), τὶς Κυκλάδες, τὰ ῾Επτάνησα, τὴν Πελοπόννησο, τὴν Κύπρο (γιὰ 82 χρόνια), τὴν Εὔ­βοια, πολλὰ ἄλλα νησιὰ τοῦ Αἰγαίου (ὅπως τὴν Λῆμνο, τὰ Κύθηρα, τὰ ᾿Αντικύθηρα κ.λπ.), καθὼς καὶ διάφορες παραθαλάσσιες περιοχὲς τῆς ἠ­πειρωτικῆς χώρας καὶ τῆς Θράκης ὅπως τὸ Δυρράχιο (ἀρχαία ᾿Επίδα­μνος) τῆς ᾿Ηπείρου, τὴν Πάργα, τὴν Πρέβεζα, τὴν Βόνιτσα, τὸν Πτελεὸ Θεσσαλίας κ.ἄ..

Κατὰ τὸν 16ο αἰῶνα λειτουργικὲς ἐκδόσεις ὀρθοδόξων ἑλληνι­κῶν βιβλίων πραγματοποιοῦν στὴν Βενετία οἱ ἐκδοτικοὶ οἶκοι ἢ τὰ τυ­πογραφεῖα τῶν ᾿Ιταλῶν Πέτρου καὶ Στεφάνου da Sabbio, τοῦ ᾿Ανδρέου Κουνάδου τοῦ ἐκ Πατρῶν, τοῦ ᾿Ιταλοῦ ᾿Ιακώβου τοῦ Λεογκίνου, τοῦ Νι­κολάου Σοφιανοῦ (μὲ τοὺς συνεταίρους του Μᾶρκο Σαμαριάρο καὶ Νι­κόλαο ἔπαρχο), τοῦ Χριστοφόρου Ζανέτ(τ)ου καὶ ἀργότερα τοῦ γιοῦ του Πέτρου Τζανέτου ἢ Zanetti, τοῦ ῾Ιππολίτου Βαλέριδος, τοῦ ᾿Ανδρέου ᾿Ιουλιανοῦ, τοῦ ᾿Αντωνίου τοῦ Βεργῆ, τοῦ ἐκδότου Tauroceni, κ.ἄ..

᾿Απὸ τὸν 17ο αἰῶνα ἐμφανίζονται νέοι ἐκδοτικοὶ οἶκοι καὶ τυπο­γραφεῖα ὅπως τοῦ Φραγκίσκου Giuliani, τοῦ Πέτρου Πινέλλι καὶ λίγο ἀργότερα τῶν διαδόχων του ᾿Αντωνίου καὶ ᾿Ιωάννου τῶν Πινέλλων, τοῦ Νικολάου Σάρου, καὶ τοῦ Νικολάου Γλυκέος (ἢ Γλυκῆ) τοῦ ἐξ ᾿Ιωαννί­νων.  ᾿Απὸ αὐτοὺς ὁ μὲν ᾿Ιωάννης Πινέλλος καὶ ὁ Νικόλαος Σάρος συνέχισαν τὴν δραστηριότητά τους καὶ κατὰ τὸν 18ο αἰῶνα, τὸ δὲ τυπογραφεῖο τοῦ Νικολάου Γλυκῆ ἔμελλε νὰ καταστῇ ἕνα ἀπὸ τὰ μακροβιώτερα τοῦ εἴδους του, καθὼς ἐκδίδει βιβλία μέχρι τὸ 1854.

Κατὰ τοὺς αἰῶνες 18ο καὶ 19ο δραστηριοποιοῦνται ἐπίσης ἀρκε­τὲς ἐκδοτικὲς καὶ τυπογραφικὲς ἐπιχειρήσεις στὴν Βενετία, ὅπως τοῦ Δημητρίου Θεοδοσίου τοῦ ἐξ ᾿Ιωαννίνων, ποὺ τὸν διαδέχτηκε ὁ Πάνος Θεοδοσίου (ἀδελφὸς ἢ υἱὸς τοῦ Δημητρίου), τὸ ἰταλικὸ τυπογραφεῖο τοῦ ᾿Αντωνίου Βόρτολι, ἡ ἑλληνικὴ τυπογραφία τοῦ Φραγκίσκου ᾿Ανδρεώλα, τὸ ἑλληνικὸ τυπογραφεῖο τοῦ ἁγίου Γεωργίου, καὶ τὸ περίφημο τυπο­γραφεῖο τοῦ Φοίνικος, τὸ ὁποῖο στὴν ἐκπνοὴ τοῦ 19ου αἰῶνος θὰ προ­λάβῃ νὰ πραγματοποιήσῃ κάποιες ἐκδόσεις γιὰ μικρὸ χρονικὸ διάστημα καὶ στὴν ᾿Αθήνα πρὶν ἀπὸ τὴν ὁριστικὴ διακοπὴ τῆς λειτουργίας του.

Τὶς περισσότερες φορὲς οἱ τυπογράφοι τῆς ἐποχῆς χρηματοδοτοῦν οἱ ἴδιοι τὶς ἐκδόσεις τους· δὲν λείπουν ὅμως καὶ οἱ περιπτώσεις οἰκο­νομικῶν χορηγῶν ἢ συνεταίρων ὅπως τοῦ Δαμιανοῦ di Santa Maria da Spici (πεθεροῦ τοῦ ᾿Ανδρέου Κουνάδου), τοῦ μητροπολίτου Νύσσης Μη­τροφάνους, τοῦ Κυρίλλου ἀρχιεπισκόπου Σινά, τοῦ Λουκᾶ Σουγδουρῆ τοῦ ἐξ ᾿Ιωαννίνων, τοῦ Γεωργίου Διαμαντίδου καὶ ἄλλων.

Τὴν ἴδια περίοδο ἐμφανίζονται καὶ πολλοὶ διορθωτὲς τῶν ἑλληνικῶν τυπογραφικῶν κειμένων. ῾Η παρουσία τους κρίνεται ἀπαραίτητη, καθὼς τὶς περισσότερες φορὲς οἱ ἐργαζόμενοι σ᾿ αὐτὰ τὰ τυπογραφεῖα ὡς τε­χνῖτες (χαράκτες ἢ στοιχειοθέτες κλπ.) δὲν εἶναι ῞Ελληνες, καὶ ἑπομένως τὰ τυπογραφικὰ σφάλματα εἶναι αὐξημένα.

῾Ως ἐπιμελητὲς καὶ διορθωτὲς τῶν λειτουργικῶν ἐκδόσεων στὴν Βενετία μεταξὺ ἄλλων ἀναφέρονται τὰ ὀνόματα τοῦ μοναχοῦ Συμεὼν Κυπρίου τοῦ Βεριβέλου, τοῦ μοναχοῦ Λεοντίου τοῦ Ναυπλιέως τοῦ Μογγιστοῦ, τοῦ ἱερέως ᾿Ιωάννου τοῦ Ναθαναήλου, τοῦ Νικηφόρου τοῦ ἐκ Τρίκκης τῆς Θετταλίας, τοῦ ἱερέως Γεωργίου Βλαστοῦ τοῦ Κρητός, τοῦ πρωθιερέως Νικολάου Μαλαξοῦ, τοῦ Ζαχαρίου Σκορδίλη Μαραφα­ρᾶ, τοῦ Νικηφόρου ἱερομονάχου τοῦ Πασχαλέως, τοῦ Θεοφυλάκτου ἱε­ρομονάχου τοῦ Τζανφουρνάρου, τοῦ ᾿Ιωάννου ἱεροδιακόνου ᾿Αβραμίου τοῦ Κρητός, τοῦ Jacobi Goar (ποὺ ἑτοίμασε μία ἐπιστημονικὴ ἔκδοσι τοῦ Εὐχολογίου τὸ 1645), τοῦ ᾿Εμμανουὴλ Γλυζωνίου (ἢ Γλυτζούνη), τοῦ Σπυρίδωνος ἱεροδιακόνου τοῦ Παπαδοπούλου, τοῦ ᾿Αλεξάνδρου Καγ­κελλαρίου, τοῦ Γεωργίου Κωνσταντίνου τοῦ ἐξ ᾿Ιωαννίνων, τοῦ ἀρχιμαν­δρίτου Σπυρίδωνος Μήλια, τοῦ Πολυχρονίου Φιλιππίδου, τῶν αὐταδέλ­φων ᾿Ιωάννου καὶ Σπυρίδωνος τῶν Βελούδων, τοῦ ἱερομονάχου Σπυρί­δωνος Ζερβοῦ καὶ ἄλλων.

Τὴν ἴδια περίοδο ἐκτὸς ἀπὸ τὴν Βενετία ὡρισμένες ἐκδόσεις λει­τουργικῶν βιβλίων πραγματοποιήθηκαν καὶ σὲ ἄλλες εὐρωπαϊκὲς πό­λεις ὅπως στὴν Φλωρεντία, στὴν ῾Ρώμη, στὴν Λειψία, στὴν Βιέννη τὸν 18ο αἰ., καὶ ἀλλοῦ. Βεβαίως ἡ παροῦσα ἀναφορὰ στοὺς ἐκδότες καὶ ἐπιμελητὲς τοῦ ὀρθοδόξου λειτουργικοῦ βιβλίου εἶναι ὄχι μόνον σύντομη καὶ ἐπιγραμματική, ἀλλὰ προφανῶς καὶ ἐλλιπής.  ῞Ομως ἡ περίοδος αὐτὴ ἔχει γίνει ἀντικείμενο μελέτης πολλῶν φιλολόγων, ἱστορικῶν, βι­βλιολόγων καὶ ἄλλων ἐρευνητῶν, ὁπότε μπορεῖ ὁ ἐνδιαφερόμενος νὰ βρῇ περισσότερα στοιχεῖα σὲ βιβλία καὶ ἄρθρα.  Βοηθητικὰ σημειώνεται ἐδῶ ἡ παρακάτω ἐνδεικτικὴ βιβλιογραφία.

Ν. Κοντοσοπούλου, «Τὰ ἐν Βενετίᾳ τυπογραφεῖα ἑλληνικῶν βιβλίων κατὰ τὴν Τουρκοκρατίαν» Ἀθηνᾶ 58 (1954) 286-342. Νικολάου Β. Τω­μαδάκη, ῾Η ἐν ᾿Ιταλίᾳ ἔκδοσις ἑλληνικῶν ἐκκλησιαστικῶν βιβλίων (κυρί­ως λειτουργικῶν) γενομένη ἐπιμελείᾳ ῾Ελλήνων ὀρθοδόξων κληρικῶν κατὰ τοὺς 15ον-16ον αἰῶνας, ΕΕΒΣ 37 (1969-70), 9. Κωνσταντίνου Σπ. Στάϊκου, «Χάρτα τῆς ῾Ελληνικῆς Τυπογραφίας». ᾿Αθήνα 1989. Κ. Σπ. Στάικου, «Τὰ τυπωμένα στὴ Βιέννη ἑλληνικὰ βιβλία» (1749-1800), ᾿Αθή­να 1995. Κ. Στάϊκου, «Τυπογραφεῖα τῆς διασπορᾶς», ἀφιέρωμα τοῦ ἔν­θετου «῾Επτὰ ἡμέρες», ἐφ. «Καθημερινή», ᾿Αθήνα, 24 Μαρτίου 1996. Γεώργιος Πλουμίδης, «Παρατηρήσεις στὰ ἐκκλησιαστικὰ βιβλία τοῦ 16ου αἰῶνα», Δωδώνη 25 (1996), σ. 103-110.  Μαλτέζου Χρύσα, «῾Η Βε­νετία τῶν ῾Ελλήνων», ἐκδόσεις Μίλητος, Αθήνα 1999. Κ. Στάικος καὶ Τριαντάφυλλος Σκλαβενίτης, «Τὰ Ἑλληνικὰ Τυπογραφεῖα τῆς Διασπο­ρᾶς καὶ τῆς καθ᾿ ἡμᾶς Ἀνατολῆς», στὴν ἔκδοσι Θησαυροὶ τῆς Ἐθνικῆς Βιβλιοθήκης: Κατάλογος Ἔκθεσης (᾿Αθήνα 1999), σ. 95-149. Κ. Σπ. Στάικος – Τ. Ε. Σκλαβενίτης (επιμ.), «Πεντακόσια χρόνια ἔντυπης πα­ράδοσης τοῦ Νέου ῾Ελληνισμοῦ» (1499-1999), ἔκδοσι τῆς Βουλῆς τῶν ῾Ελλήνων, ᾿Αθήνα 2000.

῾Ο 19ος αἰῶνας

Κατὰ τὴν β΄ περίοδο (ἀρχὲς 19ου αἰ. μέχρι 1912) τὸ Πατριαρχικὸ τυπογραφεῖο στὴν Κωνσταντινούπολι καὶ διάφοροι τυπογράφοι τόσο στὸ νεοσύστατο ἑλληνικὸ κράτος ὅσο καὶ στὴν εὐρύτερη περιοχὴ τοῦ ἑλ­ληνισμοῦ γράφουν ἕνα νέο κεφάλαιο στὴν ἱστορία τοῦ ἐντύπου λειτουργικοῦ βιβλίου. Ξεκινᾶμε μὲ μία σύντομη ματιὰ στὶς λειτουργικὲς ἐκδόσεις ποὺ ἔγιναν στὴν Κωνσταντινούπολι γιὰ 3 κυρίως λόγους·

α) διότι ἐκείνην τὴν περίοδο τὸ μεγαλείτερο τμῆμα τοῦ ἑλληνισμοῦ, ὅπως προαναφέρθηκε, ζῇ ἐκτὸς τοῦ νέου ἑλλαδικοῦ κράτους καὶ ἔχει ὡς κέντρο του τὴν Κωνσταντινούπολι·

β) διότι οἱ ἐκδόσεις ποὺ γίνονται στὴν Πόλι διαδίδονται καὶ χρησι­μοποιοῦνται ἐξίσου καὶ στὴν ἐλεύθερη ῾Ελλάδα· καὶ

γ) διότι πολλὲς ἀπὸ αὐτὲς τὶς ἐκδόσεις, κυρίως ὅσες πραγματοποιή­θηκαν στὸ Πατριαρχικὸ Τυπογραφεῖο, χρησιμοποιοῦνται ὡς πρότυπα γιὰ τὰ λειτουργικὰ βιβλία ποὺ ἀρχίζουν νὰ ἐκδίδωνται καὶ στὸ ἑλληνικὸ κράτος.

Τὸ Πατριαρχικὸν Τυπογραφεῖον ἱδρύεται τὸ 1797, ἀναπτύσσει τὴν δραστηριότητά του κυρίως μέσα στὸν 19ο αἰῶνα καὶ συνεχίζει νὰ λει­τουργῇ μέχρι τὶς πρῶτες δεκαετίες τοῦ 20οῦ αἰῶνος.  Οἱ λειτουργικὲς ἐκδόσεις του ἔχουν ἀναντιρρήτως ἰσχὺ καὶ εὐρύτατη διάδοσι καὶ στὸ ἀπελευθερωμένο τμῆμα τοῦ ἑλληνισμοῦ, ἀκόμη καὶ πολὺ μετὰ τὴν χορή­γησι τοῦ αὐτοκεφάλου ἀπὸ τὸ Οἰκουμενικὸ Πατριαρχεῖο (1850).  Ἤδη ἀπὸ τὶς ἀρχὲς τοῦ 19ου αἰῶνος τὸ Πατριαρχικὸ Τυπογραφεῖο προβαίνει σὲ σημαντικὲς λειτουργικὲς ἐκδόσεις, ὅπως εἶναι τὸ «Εὐχολόγιον τὸ Μέγα», ἐν ᾧ περιέχονται κατὰ τάξιν αἱ τῶν ἑπτὰ μυστηρίων ἀκολου­θίαι (1803), καὶ τὸ «᾿Αρχιερατικόν», ἀδείᾳ καὶ κελεύσματι τῆς ῾Ιερᾶς Συνόδου (1820).  Φαίνεται ὅμως ὅτι ἐκεῖνες οἱ πρώιμες ἐκδόσεις δὲν ἐπηρέασαν τὶς μεταγενέστερες, ἴσως διότι μεσολάβησαν τὰ χρόνια τῆς ἐθνικῆς ἐπαναστάσεως.  Ἀντιθέτως οἱ λειτουργικὲς ἐκδόσεις του ἀπὸ τὸ 1830 καὶ μετὰ εἶχαν πολὺ μεγάλη διάδοσι καὶ ἐπίδρασι. 

Μερικὰ ἀκόμη ἑλληνικὰ ἐκδοτικὰ κέντρα τῆς Κωνσταντινουπόλε­ως ποὺ εἶχαν μικρὴ ἢ μεγάλη παρουσία στὸν χῶρο τοῦ λειτουργικοῦ βι­βλίου εἶναι ἡ Τυπογραφία τῶν ἀδελφῶν ᾿Ιγνατιαδῶν, τὸ βιβλιοπωλεῖο τῶν ἀδελφῶν Δεπάστα, καὶ τὸ τυπογραφεῖον τοῦ Σ. ᾿Ι. Βουτυρᾶ. 

Τὸ τυπογραφεῖο τοῦ ᾿Ανδρέα Κορομηλᾶ εἶχε ἐπίσης σημαντικὴ παρουσία στὴν Κωνσταντινούπολι καὶ ἦταν ἀπὸ τὰ μεγαλείτερα ἐκδοτι­κὰ κέντρα στὴν περιοχή.  Ὁ ἱδρυτής του ᾿Ανδρέας Κορομηλᾶς (1811-1858), ἀνῆκε στὴν γενιὰ τῶν ἀγωνιστῶν γιὰ τὴν ἐλευθερία τῆς ῾Ελλάδος (σὲ ἡλικία 15 ἐτῶν τραυματίστηκε σὲ μάχη στὸ Χαϊδάρι), καὶ νωρὶς ἀσχολήθηκε μὲ τὴν τυπογραφία.  Ἐγκατέστησε τὸ τυπογραφεῖό του ἀρ­χικὰ στὴν Αἴγινα καὶ λίγο μετὰ στὴν ᾿Αθήνα, ἐνῷ γύρω στὸ 1840 ἀνοίγει 2ο κατάστημα στὴν Κωνσταντινούπολι.  Δὲν εἶναι ἀκριβὲς αὐτὸ ποὺ γράφεται στὶς σύγχρονες ἀναφορές, ὅτι τὸ τυπογραφεῖό του στὴν Κων­σταντινούπολι ἱδρύθηκε τὸ 1845 καὶ ἦταν βραχύβιο, διότι τὸ 1843 ἤδη ἀκμάζει, ἄρα ἱδρύθηκε νωρίτερα, ἐνῷ συνεχίζει τὶς τυπογραφικὲς ἐργα­σίες καὶ μετὰ τὸν θάνατο τοῦ Κορομηλᾶ (1858), περίπου μέχρι τὸ 1870, ἄρα ὑπῆρχε στὴν Πόλι γιὰ 30 χρόνια τοὐλάχιστον.

Στὴν μικρὴ καὶ μόλις ἀπελευθερωμένη ῾Ελλάδα κατὰ τὸν 19ο αἰῶνα δὲν ὑπάρχουν ἀκόμη ἐκδοτικοὶ οἶκοι, ἀλλὰ μόνον τυπογραφεῖα καὶ βι­βλιοπωλεῖα, τὰ ὁποῖα ἐκδίδουν τὰ λειτουργικὰ καὶ τὰ ὑπόλοιπα βιβλία κατόπιν παραγγελίας.  Τὴν δαπάνη γιὰ τὴν ἔκδοσι ἀναλάμβαναν εἴτε διάφοροι ἰδιῶτες, φερόμενοι συνήθως ὡς ἐπιμελητὲς τῆς ἐκδόσεως (ἐπιμελείᾳ ἢ ἐπιστασίᾳ τοῦ δεῖνος), εἴτε κάποια βιβλιοπωλεῖα, τὰ ὁποῖ­α ἀναφέρονταν στὴν σελίδα τίτλου (δαπάναις τοῦ βιβλιοπωλείου ἢ τοῦ καταστήματος τάδε)· ἂν τὴν ἔκδοσι χρηματοδοτοῦσε ὁ ἴδιος ὁ τυπογράφος (ἰδίοις ἀναλώμασι), καὶ αὐτὸ ἐπίσης δηλωνόταν στὸ ἐξώφυλλο ἢ στὴν σελίδα τίτλου. 

Τὰ πρῶτα χρόνια μετὰ τὴν ἐπανάστασι, καὶ ὅσο πρωτεύουσα τοῦ νέου κράτους εἶναι ἡ Αἴγινα ἢ τὸ Ναύπλιο, δημιουργοῦνται κάποια σημαντικὰ τυπογραφεῖα-ἐκδοτικὰ κέντρα τόσο σ᾿ αὐτὲς τὶς πόλεις ὅσο καὶ σὲ λίγες ἀκόμη ἀστικὲς περιοχὲς τῆς ἐπαρχίας (Πάτραι, Καλαμάτα, ῾Ερμούπολις Σύρου, κ.ἄ.).  Πολὺ νωρὶς ὅμως μὲ τὴν μεταφορὰ τῆς πρωτευούσης στὴν ᾿Αθήνα ἀναπτύσσονται πλέον ἐκεῖ μεγάλα τυπογραφεῖα καὶ ἐκδοτικὰ κέντρα, ἐνῷ ἀπὸ τὶς ἀρχὲς τοῦ 20οῦ αἰῶνος θὰ κάμουν τὴν ἐμφάνισί τους καὶ οἱ πρῶτοι ἐκδοτικοὶ οἶκοι.

Ἤδη προηγουμένως ἀναφερθήκαμε στὴν ἐπιχειρηματικὴ δραστηριό­τητα τοῦ σημαντικοῦ τυπογράφου τῆς ἐποχῆς ᾿Ανδρέα Κορομηλᾶ στὴν Κωνσταντινούπολι.  Συμπληρώνουμε ἐδῶ ὅτι ἵδρυσε ἀρχικὰ τὸ τυπο-γραφεῖό του στὴν Αἴγινα, ἀλλὰ τὸ μετέφερε ἀπὸ τὸ 1834 στὴν ᾿Αθήνα· μετὰ τὸν θάνατό του (1858) οἱ κληρονόμοι του συνέχισαν τὴν λειτουρ­γία τοῦ τυπογραφείου μέχρι τὸ 1884, ὅταν τὸ ἀγόρασε ὁ ᾿Ανέστης Κωνσταντινίδης, ἄλλος ἕνας σημαντικὸς τυπογράφος τοῦ τέλους τοῦ 19ου αἰῶνος, ὁ ὁποῖος ὅμως δραστηριοποιήθηκε στὸν χῶρο γιὰ σχετικὰ λίγο χρόνο. 

Ἐπίσης σημαντικὰ ἐκτυπωτικὰ καὶ ἐκδοτικὰ κέντρα τοῦ λειτουργι­κοῦ βιβλίου τῆς ἐποχῆς ἦταν τὰ τυπογραφεῖα τοῦ ᾿Ιωάννου Νικολαΐδου, τοῦ Κωνσταντίνου ᾿Αντωνιάδου, κ.ἄ., ἐνῷ στὰ τέλη τοῦ 19ου αἰῶνος ἐμφανίζονται οἱ ἐπιχειρήσεις τοῦ Γεωργίου Φέξη, τοῦ Βασιλείου καὶ τοῦ Μιχαὴλ ᾿Ι. Σαλιβέρου, τοῦ Δράκου-Δημητρίου Παπαδημητρίου, καὶ ἄλ­λων, ποὺ τὸ ἀμέσως ἑπόμενο διάστημα θὰ ἀναπτυχθοῦν σὰν συστημα­τικοὶ ἐκδοτικοὶ οἶκοι.

Κατὰ τὸν 19ο αἰῶνα γίνονται οἱ πρῶτες συστηματικὲς μελέτες καὶ προσπάθειες γιὰ τὴν καλλίτερη διαρρύθμισι καὶ ἀκριβέστερη διόρ­θωσι τῶν ἐντύπων λειτουργικῶν βιβλίων, ἐνῷ παράλληλα τὸ Οἰκουμε­νικὸ Πατριαρχεῖο προσπαθεῖ νὰ ἐποπτεύσῃ τὶς διάφορες λειτουργικὲς (καὶ μουσικὲς) ἐκδόσεις ἐντὸς τῆς δικαιοδοσίας του, ὥστε νὰ ὑπάρχῃ μία βασικὴ ὁμοιογένεια. Σὲ κάποιες περιπτώσεις διακρίνουμε ἐπίσης διαφορὲς στὶς ἀπόψεις μεταξὺ ἐκδοτῶν καὶ ἐπιμελητῶν γιὰ τὰ ὑπὸ ἔκ­δοσιν λειτουργικὰ βιβλία εἴτε ἀκόμη καὶ ἔντονο ἀνταγωνισμὸ μεταξὺ διαφόρων ἐκδοτικῶν ἐπιχειρήσεων σχετικὰ μὲ τὸ ποιά ἔκδοσι εἶναι ἀ­κριβέστερη καὶ λειτουργικῶς ὀρθότερη ἢ φέρει τὴν ἔγκρισι τοῦ Πατρι­αρχείου.  Συνειδητοποιοῦμε λοιπὸν ὅτι τὸ ἔντυπο λειτουργικὸ βιβλίο ἔχει γίνει πλέον καὶ ἐμπορικὸ ἀγαθό.

Σύγχρονη περίοδος

Κατὰ τὴν νεώτερη περίοδο (1913 - σήμερα) ἀναπτύσσονται στὴν ῾Ελλάδα σημαντικοὶ ἐκδοτικοὶ οἶκοι, ποὺ ἐκδίδουν συστηματικὰ ὅλα τὰ λειτουργικὰ βιβλία τῆς ᾿Εκκλησίας ἢ πραγματοποιοῦν μεμονωμένες πλὴν ὅμως ἀξιόλογες τέτοιες ἐκδόσεις. 

Οἱ ἐκδόσεις Σαλιβέρου κυριαρχοῦν στὸ 1ο μισὸ τοῦ 20οῦ αἰῶνος μὲ καταστήματα στὴν ᾿Αθήνα καὶ στὴν Θεσσαλονίκη, ἀλλὰ μετὰ τὸ 1960 ἀντιμετωπίζουν φορολογικὰ προβλήματα, ὁπότε μειώνεται ἡ ἐκδοτικὴ δραστηριότητά τους· πάντως συνεχίζουν τὴν παρουσία τους στὸν χῶρο ἀκόμη καὶ σήμερα, ἔστω καὶ μὲ φθίνουσα πορεία.

᾿Απὸ τὸ τυπογραφεῖο τοῦ Δράκου Παπαδημητρίου γεννήθηκαν πε­ρίπου πέντε ἐκδοτικοὶ οἶκοι, ἀπὸ τοὺς ὁποίους ὁ ἕνας τοὐλάχιστον, ὑπὸ τὸν τίτλο «᾿Αστὴρ – Παπαδημητρίου», θὰ ἔχῃ σημαντικὴ θέσι στὰ χρι­στιανικὰ γράμματα πραγματοποιῶντας μεταξὺ ἄλλων καὶ ἀξιόλογες λειτουργικὲς καὶ παραλειτουργικὲς ἐκδόσεις. 

῾Ο Σωτήριος Σχοινᾶς στὸν Βόλο θὰ ὑπηρετήσῃ μὲ ἐξαιρετικὴ ἐπιτυ­χία τὴν ἔκδοσι λειτουργικῶν φυλλάδων μὲ ἀκολουθίες ἀπὸ τὶς πλούσιες σὲ χειρόγραφα βιβλιοθῆκες τοῦ ῾Αγίου Ὄρους. 

Τὸ 1936 ἱδρύεται ἡ ᾿Αποστολικὴ Διακονία, ἡ ὁποία θὰ εἶναι ὁ ἐπίσημος ἱεραποστολικὸς καὶ ἐκδοτικὸς ὀργανισμὸς τῆς ᾿Εκκλησίας τῆς ῾Ελλάδος καὶ θὰ ἀναλάβῃ (ἀπὸ τὸ 1950 περίπου) νὰ τυπώσῃ πολλὰ λει­τουργικὰ βιβλία σὲ νέες καὶ ἐπιμελημένες ἐκδόσεις.

᾿Αρκετοὶ ἀκόμη ἐκδοτικοὶ οἶκοι καὶ μεγάλα βιβλιοπωλεῖα, καθὼς καὶ ἱερὲς μονές, θὰ συνεισφέρουν στὸ ἔργο τῆς ᾿Εκκλησίας μὲ ἀξιόλογες μι­κρὲς ἢ μεγάλες λειτουργικὲς ἐκδόσεις ὅπως ὁ ἐκδοτικὸς οἶκος ῾Ρηγο­πούλου στὴν Θεσσαλονίκη, οἱ ἐκδόσεις «Φῶς» καὶ τὸ βιβλιοπωλεῖο Ν. Παναγόπουλος στὴν ᾿Αθήνα, οἱ ἐκδόσεις «Τέρτιος» στὴν Κατερίνη, ἡ ἱ. Μονὴ Σίμωνος Πέτρας στὸν Ἄθω, καὶ πολλοὶ ἄλλοι, γιὰ νὰ μνημο­νεύσουμε σὲ ἐντελῶς τυχαία σειρὰ ἐλάχιστους ἀπὸ αὐτούς.

Παράλληλα τὴν ἴδια περίοδο ἔχουμε ἀνάπτυξι τῶν λειτουργικῶν σπουδῶν στὴν ῾Ελλάδα, ποὺ θεραπεύονται ἀπὸ τὶς ἀντίστοιχες ἕδρες τῶν δύο θεολογικῶν σχολῶν, τῶν ᾿Αθηνῶν καὶ τῆς Θεσσαλονίκης. Τὸ ἴδιο τὸ Οἰκουμενικὸ Πατριαρχεῖο μάλιστα ἄνοιξε τὴν συζήτησι γύρω ἀπὸ τὴν ἀνάγκη γιὰ μελέτη καὶ διόρθωσι τῶν λειτουργικῶν βιβλίων, συστήνοντας μία ἐπιτροπὴ τὸν νοέμβριο τοῦ 1932, ποὺ ὠνομάστηκε «Μεγάλη Πατρι­αρχικὴ Ἐπιστημονικὴ Ἐπιτροπὴ πρὸς ἀναθεώρησιν καὶ ἔκδοσιν τῶν λει­τουργικῶν βιβλίων».  Σκοπὸς τῆς ἐπιτροπῆς ἦταν ἀφ᾿ ἑνὸς μὲν ἡ δημι­ουργία νέων ἐκδόσεων λειτουργικῶν βιβλίων, ἀπαλλαγμένων ἀπὸ τὰ λάθη προηγούμενων ἐκδόσεων, πρᾶγμα ποὺ θὰ μποροῦσε νὰ γίνῃ μὲ τὴν προσεκτικὴ μελέτη τῆς χειρογράφου παραδόσεως, ἀφ᾿ ἑτέρου δὲ ἡ σύνταξι κριτικῶν ἐκδόσεων τῶν λειτουργικῶν κειμένων.

Δυστυχῶς ὁ 2ος παγκόσμιος πόλεμος διέκοψε τὶς ἐργασίες τῆς πα­ραπάνω ἐπιτροπῆς, καὶ ἐπισήμως δὲν ὑπῆρξε καμμία συνέχεια κατὰ τὴν μεταπολεμικὴ περίοδο.  ᾿Ιδιωτικῶς ὅμως, καὶ μέσα στὸ γενικώτερο πλαίσιο τῆς ἀναπτύξεως τῶν θεολογικῶν καὶ ἰδίως τῶν λειτουργικῶν ἐρευνῶν, πραγματοποιήθηκαν ἐνδιαφέρουσες καὶ ἀξιόλογες ἐπιστη­μονικὲς καὶ κριτικὲς ἐκδόσεις λειτουργικῶν κειμένων ἀπὸ διάφορους ῞Ελληνες λειτουργιολόγους ὅπως ἀπὸ τοὺς ἀειμνήστους Παναγιώτη Τρεμπέλα καὶ ᾿Ιωάννη Φουντούλη.

Στὶς ἡμέρες μας γίνονται συνεχεῖς προσπάθειες, ὥστε οἱ πραγματο­ποιούμενες λειτουργικὲς ἐκδόσεις νὰ διαθέτουν διωρθωμένα καὶ βελτι­ωμένα κείμενα, καθὼς αὐτὸ παραμένει ἀκόμη ἕνα καίριο αἴτημα.  Οἱ λόγοι ποὺ καθιστοῦν ἀναγκαία μία τέτοια ἀναθεωρητικὴ ἐργασία εἶναι πολλοί.

1. Τὰ χειρόγραφα ποὺ χρησιμοποιήθηκαν γιὰ τὶς πρῶτες ἔντυπες ἐκδόσεις λειτουργικῶν βιβλίων ἦταν λίγα σὲ ἀριθμὸ καὶ ὄχι πάντοτε καλῆς ποιότητος.

2. Οἱ πρῶτοι ἐκδότες ὀρθοδόξων λειτουργικῶν βιβλίων πολλὲς φο­ρὲς δὲν ἦσαν ὀρθόδοξοι καὶ ἐνίοτε δημιουργήθηκε (ὀρθῶς ἢ ἐσφαλμέ­νως) ἡ καχυποψία γιὰ παπικὲς ἢ οὐνιτικὲς ἐπιδράσεις ἐκ μέρους των.

3. Οἱ πρῶτες ἐκδόσεις τῶν λειτουργικῶν βιβλίων γίνονταν «ἐκ τῶν ἐνόντων», χωρὶς ἐπίβλεψι ἀπὸ κάποια ἐκκλησιαστικὴ ἀρχή, καὶ συχνὰ οἱ προσωπικὲς ἀπόψεις ἢ οἱ ἐλλιπεῖς γνώσεις τῶν ἐκδοτῶν καὶ ἐπιμελητῶν ὡδηγοῦσαν σὲ ἀλλαγές, προσθῆκες, διορθώσεις ἢ ἄλλες ἐπεμβάσεις ἐπὶ τῶν κειμένων χωρὶς οὐσιαστικὸ καὶ ἐπιστημονικὸ ἔλεγχο.

4. ᾿Επιπρόσθετα οἱ πολλὲς καὶ διαδοχικὲς ἐπανεκδόσεις διαιώνιζαν προηγούμενα ἀβλεπτήματα τῶν χειρογράφων ἢ τῶν πρώτων ἐκδόσεων, ἐνῷ συχνὰ πρόσθεταν καὶ νέα τυπογραφικά λάθη.

5. ῾Η ἀνάπτυξι τῶν λειτουργικῶν ἐρευνῶν, ἡ εὐκολώτερη πρόσβασι σὲ χειρόγραφα καὶ ἄλλες σημαντικὲς πηγές, καθὼς καὶ οἱ νεώτερες ἐξε­λίξεις στὴν ὀρθόδοξη λατρεία (ὅπως ἡ ἐμφάνισι νέων περιπτώσεων τυπικοῦ λόγῳ τῆς ἀλλαγῆς τοῦ ἡμερολογίου) καταδεικνύουν τὴν ἀνάγκη γιὰ συγκεκριμένες διορθώσεις καὶ βελτιώσεις.

Στὴν προσπάθεια τῶν νεωτέρων χρόνων γιὰ πιὸ σωστὰ λειτουργικὰ κείμενα μεγάλη ὑπῆρξε ἡ συνεισφορὰ ὡρισμένων ἐπιμελητῶν, ἐξειδι­κευμένων στὰ λειτουργικὰ κείμενα, ποὺ συνέδραμαν καὶ πολλὲς φορὲς δρομολόγησαν τὶς ἐπιδιώξεις τῶν ἐκδοτικῶν οἴκων.  Τέτοιοι ἐξειδικευ­μένοι ἐπιμελητὲς καὶ διορθωτὲς τῶν νεωτέρων χρόνων, ἀείμνηστοι πλέον σήμερα, ὑπῆρξαν ὁ ἱερεὺς Νικόλαος Παπαδόπουλος, ὁ ᾿Εμμανουὴλ Φαρ­λέκας, ὁ Γεώργιος Μπεκατῶρος, ὁ ἱερεὺς Κωνσταντῖνος Παπαγιάννης, καὶ ἄλλοι.  Θεοῦ θέλοντος, σὲ ἑπόμενες ἀναφορὲς θὰ δοῦμε περισσότε­ρα στοιχεῖα γιὰ τὸ ἐνδιαφέρον καὶ σημαντικὸ αὐτὸ θέμα.

Δημοσιεύσεις.

«Συμβολή», ἱστοσελίς, 25/11/2017 (ὁλόκληρο).

«᾿Εκκλησιολόγος» Πατρῶν, φ. 539, 25/11/2017 (α΄ μέρος), καὶ φ. 541, 9/12/2017 (β΄ μέρος).