συμβολή

Κατάλυσις προφωνησίμου ἑβδομάδος

Διονυσίου ᾿Ανατολικιώτου

δρος φιλοσοφικῆς σχολῆς Ἀθηνῶν,

πτυχιούχου κοινωνικῆς θεολογίας

symbole@mail.com

Σεβαστὸς κληρικὸς σὲ γράμμα ποὺ μοῦ ἀπέστειλε ἀναφέρει μεταξὺ ἄλλων καὶ τὰ ἀκόλουθα: «Στὰ Δίπτυχα κατὰ τὴν ἑβδομάδα τοῦ ἀσώτου ὑπάρχει ἡ ἑξῆς σημείωσις· “Τῇ Τετάρτῃ καὶ τῇ Παρασκευῇ τῆς παρού­σης ἑβδομάδος, ἥ τις καὶ προφωνήσιμος καλεῖται, καὶ διὰ κρέα­τος ἀκινδύνως καταλύομεν (Θεόδωρος Βαλσαμῶν)”. Αὐτὸ εἶχα καὶ ἐγὼ ὑπόψιν μου, ὅταν ἕνας θεολόγος μοῦ συνέστησε νὰ διαβά­σω τὸ Πηδάλιον καὶ μὲ ἐφύλαξε νὰ μὴν καταργήσω τὴν νηστείαν τῆς Τετάρτης καὶ τῆς Παρασκευῆς, διότι ὁ ἅγιος Νικόδημος ὁ ῾Αγιορείτης δὲν συμφωνεῖ μὲ αὐτὴν τὴν κατάλυσιν οὔτε μὲ τὴν γνώμην τοῦ ἑρμη­νευτοῦ Θεοδώρου. Μήπως θὰ θέλατε νὰ μᾶς ἐνημερώσετε σχετικά;»

Μὲ τὸ παραπάνω ἐρώτημα θίγεται ἕνα ἐνδιαφέρον θέμα, ποὺ ἀσφα­λῶς ἀπασχολεῖ ἀρκετοὺς χριστιανοὺς ποὺ μελετοῦν μὲ προσοχὴ τὸ Πη­δάλιον. ᾿Αξίζει λοιπὸν νὰ τὸ ἐξετάσουμε διεξοδικῶς.

1

Πρὸς ἀποφυγὴν τυχὸν συγχύσεως τῶν ἀναγνωστῶν, πρέπει κατ᾿ ἀρ­χὰς νὰ διευκρινιστῇ ὅτι ἑβδομάδα τοῦ ἀσώτου δὲν ὑπάρχει· ὑπάρχει μόνον ἡ Κυριακὴ τοῦ ἀσώτου. ῾Η περὶ οὗ ὁ λόγος εἴδησι ἀναγράφεται κατ᾿ ἔτος στὰ Δίπτυχα στὸ τέλος τῆς 1ης Κυριακῆς τοῦ Τριῳδίου (δηλα­δὴ τῆς Κυριακῆς τοῦ τελώνου καὶ τοῦ φαρισαίου), διότι ἀφορᾷ τὶς ἐπα­κόλουθες ἡμέρες μέχρι τὸ Σάββατον πρὸ τῆς Κυριακῆς τοῦ ἀσώτου. Αὐτὴ ἡ πρώτη ἑβδομὰς τοῦ Τριῳδίου ὀνομάζεται ἐπίσης καὶ «προφω­νήσιμος», ἐνῷ σὲ παλαιὰ κείμενα εἶναι γνωστὴ καὶ ὡς «ἑβδομὰς τοῦ ἀρτζιβουρίου».

Στὴν δὲ Κυριακὴ τοῦ ἀσώτου ὑπάρχει στὸ τέλος ἄλλη εἴδησι, ποὺ ἀναφέρεται στὴν 2α ἑβδομάδα τοῦ Τριῳδίου καὶ ἔχει τὸ ἀκόλουθο περιεχόμενο· «Τῇ Τετάρτῃ καὶ τῇ Παρασκευῇ τῆς παρούσης πρὸ τῆς ἀπόκρεω ἑβδομάδος δὲν γίνεται κατάλυσις, ἀλλὰ τηρεῖται ἡ συνήθης τῶν ἡμερῶν αὐτῶν νηστεία». Τὸ ἐρώτημα λοιπὸν τῆς ἀνωτέρω ἐπιστο­λῆς εἶναι σχετικὰ μὲ τὴν 1η ἑβδομάδα τοῦ Τριῳδίου, τὴν προφωνήσιμο, καὶ συγκεκριμένα ἂν ἐπιτρέπεται τὴν Τετάρτη καὶ τὴν Παρασκευὴ αὐτῆς τῆς ἑβδομάδος ἡ κατάλυσις τῆς νηστείας.

2

Στὸ σημεῖο αὐτὸ θέλω νὰ τονίσω ὅτι οἱ διατάξεις τυπικοῦ, οἱ ὅποιες σημειώσεις καὶ οἱ λοιπὲς ὁδηγίες, ποὺ ἀναγράφονται στὰ ἐτήσια βοηθή­ματα καὶ στὶς λοιπὲς περὶ τυπικοῦ ἐργασίες ποὺ συντάσσω, βασίζονται στὴν λειτουργικὴ παράδοσι τῆς ᾿Ορθοδοξίας, σὲ ἔγκυρες παλαιὲς καὶ νεώτερες πηγές, στὸ Τυπικὸν τῆς Μεγάλης τοῦ Χριστοῦ ᾿Εκκλησίας, σὲ ἀποφάσεις ῾Ιερῶν Συνόδων τῆς ᾿Εκκλησίας, καὶ σὲ σχετικὲς ἐπιστημονι­κὲς μελέτες καὶ ἔρευνες.

Βασική μου ἐπιδίωξι εἶναι νὰ ἀποφεύγωνται ὅσο γίνεται τυχὸν προσωπικὲς ἀπόψεις ἢ ἀμφίβολες ἐκτιμήσεις ἑνὸς ἀνθρώπου ἢ ὀλίγων ἀτόμων, ἀλλὰ νὰ καταγράφωνται κατὰ τὸ δυνατὸν ἀντικειμενικὲς καὶ τεκμηριωμένες ὁδηγίες, μέσα στὸ πλαίσιο τῆς ὀρθοδόξου λειτουργικῆς παραδόσεως. Ἔτσι λοιπὸν καὶ ἡ συγκεκριμένη εἴδησι δὲν ἔχει τεθῆ ἀνεξέταστα καὶ δὲν στηρίζεται στὴν γνώμη ἑνὸς μόνον ἐκκλησιαστικοῦ ἀνδρός, ὅπως θὰ φανῇ στὴν συνέχεια.

3

῾Ο ὅσιος Νικόδημος ὁ ᾿Αθωνίτης σχολιάζοντας τὸν 69ο ἀποστολικὸ κανόνα («Πηδάλιον», ᾿Εκδόσεις Παπαδημητρίου, σελ. 91-96) ἀναφέρει πολλὲς πληροφορίες σχετικὰ μὲ τὶς νηστεῖες καὶ τὶς καταλύσεις τους, ἐνῷ παράλληλα διατυπώνει καὶ τὴν δική του ἄποψι σὲ ὡρισμένα σημεῖ­α, κυρίως μὴ ἀποδεχόμενος κάποιες καταλύσεις ποὺ εἶχαν ἤδη ἐπικρα­τήσει αἰῶνες πρὸ αὐτοῦ.

᾿Εδῶ πρέπει νὰ γίνῃ ἄλλη μία διευκρίνισι· οἱ ἑρμηνεῖες καὶ τὰ σχό­λια τῶν ἑρμηνευτῶν δὲν εἶναι κανόνες τῆς ᾿Εκκλησίας, ὅπως ἀντι­στοίχως οἱ ἑρμηνεῖες καὶ τὰ σχόλια στὴν ῾Αγία Γραφὴ δὲν εἶναι Βιβλικὰ κείμενα. Καὶ ὅπως μία βιβλικὴ ἑρμηνεία μπορεῖ νὰ εἶναι σωστή, μπορεῖ νὰ εἶναι ὅμως καὶ λαθεμένη, καὶ ἐναπόκειται στὴν ᾿Εκκλησία νὰ κρίνῃ ἂν θὰ τὴν ἀποδεχθῇ ἢ ἂν θὰ τὴν ἀπορρίψῃ, ὁμοίως καὶ κάθε ἑρμηνεία τῶν ἱερῶν κανόνων δὲν σημαίνει ὅτι αὐτομάτως εἶναι καὶ νόμος ὑποχρεωτικὸς γιὰ τὴν ᾿Εκκλησία. Αὐτὸ τὸ γνωρίζει ἄλλωστε καλῶς καὶ τὸ ἐφαρμόζει καὶ ὁ ἴδιος ὁ ὅσιος Νικόδημος στὸ Πηδάλιόν του, ὅπου πολλὲς φορὲς ἀναφέρει τὶς ἑρμηνεῖες τῶν ἀρχαιοτέρων του ἑρμηνευτῶν ἄλλοτε συμφωνῶντας μαζί τους καὶ ἄλλοτε διαφωνῶντας καὶ διατυπώ­νοντας δική του ἑρμηνεία.

[Συχνὰ γίνεται ἀναφορὰ στὸ Πηδάλιον, χωρὶς νὰ ὑπάρχῃ διάκρισι μεταξὺ κανόνων, ἑρμηνειῶν, καὶ σχολίων. Καὶ πολλὲς φορές, ἰδίως σὲ λίγο παλαιότερους καιρούς, ἀναφέρονται οἱ προσωπικὲς γνῶμες καὶ τὰ σχόλια τοῦ ὁσίου Νικοδήμου ἢ ἄλλων ἑρμηνευτῶν σὰν νὰ εἶναι αὐτοὶ οἱ κανόνες ποὺ θεσμοθετήθηκαν ἀπὸ τοὺς ἁγίους πατέρες τῶν ἱερῶν Συν­όδων· δὲν εἶναι ὅμως ἀκριβῶς ἔτσι. ῾Υπάρχουν λίγα σημεῖα στὸ Πηδά­λιον, ποὺ δὲν ἀποτελοῦν διδασκαλία τῆς ᾿Εκκλησίας. Τέτοιες περιπτώ­σεις βρίσκονται κυρίως στὴν «Περὶ συνοικεσίων διδασκαλία» στὸ τέλος τοῦ βιβλίου, ὅπου δὲν ἰσχύουν ὅλα ὅσα ἀναγράφονται γιὰ τὶς συγγέ­νειες τῶν διαφόρων βαθμῶν. ᾿Ισχύουν μόνον ἐν μέρει, ὅσα ῥητῶς ἔχουν θεσμοθετηθῆ ἀπὸ τὴν ῾Αγία Γραφὴ καὶ τὶς διάφορες ἱερὲς συνόδους· τὰ ὑπόλοιπα εἶναι διατάξεις τοῦ Βυζαντινοῦ δικαίου, ποὺ ἴσχυαν βέβαια στὴν ἐποχή τους ὡς αὐτοκρατορικοὶ νόμοι, ἀλλὰ δὲν ἦσαν ἐκκλησιαστι­κὰ νομοθετήματα, καὶ γι᾿ αὐτὸ δὲν ἰσχύουν σήμερα στὴν ᾿Ορθόδοξο ᾿Εκ­κλησία.

᾿Εφόσον λοιπὸν κάθε ἑρμηνεία τῶν ἱερῶν κανόνων δὲν εἶναι αὐτο­δικαίως καὶ θέσφατο –κάτι πού, ὅπως εἴπαμε, γνωρίζει καλῶς καὶ δέχε­ται καὶ ὁ ἴδιος ὁ ὅσιος στὸ Πηδάλιόν του–, δὲν ἀποκλείεται καὶ στὶς ἑρ­μηνεῖες (καὶ ἰδίως στὰ σχόλια) τοῦ ὁσίου Νικοδήμου νὰ ὑπάρχουν κά­ποια ἐλάχιστα σημεῖα, στὰ ὁποῖα ὡς ἄνθρωπος μπορεῖ νὰ ἔσφαλε ἢ νὰ διατύπωσε μία προσωπικὴ γνώμη, τὴν ὁποία ἡ ᾿Εκκλησία τελικῶς δὲν ἀπεδέχθη. Αὐτὸ δὲν σημαίνει τὴν συνολικὴ ἀπόρριψι τοῦ ἔργου ἑνὸς ἑρμηνευτοῦ, καὶ δὴ καὶ ἁγίου τῆς ᾿Εκκλησίας μας, οὔτε ἀσέβεια πρὸς τὸ πρόσωπό του οὔτε ἀθέτησι τῶν ἱερῶν κανόνων, ἀρκεῖ βεβαίως ἡ ὅποια ἐξέτασι νὰ γίνεται μὲ ἀντικειμενικὰ κριτήρια καὶ πάντοτε βάσει τῆς ὀρ­θοδόξου παραδόσεως.]

4

Πάντως εἶναι συνηθισμένο φαινόμενο σὲ θέματα νηστειῶν καὶ καταλύσεων νὰ ἔχουμε διάφορες γνῶμες καὶ ἀπόψεις. Τοῦτο, διότι οἱ ἡμέρες νηστείας καὶ καταλύσεως δὲν ἦσαν ἐξ ἀρχῆς καθωρισμένες στὴν ᾿Εκκλησία, ἀλλὰ διαμορφώθηκαν σιγὰ σιγὰ μὲ τὴν πάροδο τῶν αἰ­ώνων. ᾿Επὶ παραδείγματι νηστεία τῶν Χριστουγέννων ἀρχικὰ δὲν ὑ­πῆρχε, ἀλλὰ μετὰ τὸν 4ο αἰῶνα ὡρίστηκε μία ἡμέρα νηστείας, ὕστερα 7, ἀργότερα 12, καὶ κατόπιν ἔγιναν 40. ᾿Επίσης ἀκόμη καὶ σήμερα δημι­ουργοῦνται καταλύσεις. Γιὰ παράδειγμα ὅταν θεσπίστηκε ἡ θεομητορι­κὴ ἀκολουθία τῆς τιμίας Σκέπης στὶς 28 ᾿Οκτωβρίου, καθιερώθηκε καὶ κατάλυσι γιὰ ἐκείνη τὴν ἡμέρα, ἡ ὁποία πρῶτα ἦταν νηστεία, ἂν τύχαι­νε Τετάρτη καὶ Παρασκευή. ῾Επομένως σὲ θέματα νηστειῶν καὶ κατα­λύσεων ἀκόμη καὶ σήμερα ὑπάρχουν ἐξελίξεις, καὶ δὲν θὰ πρέπει νὰ μᾶς παραξενεύῃ τὸ γεγονὸς ὅτι ἡ ᾿Εκκλησία καὶ παλαιότερα μποροῦσε καὶ σήμερα μπορεῖ νὰ μεταβάλλῃ μία ἡμέρα σὲ νηστήσιμη ἢ τὸ ἀντίθε­το.

5

Καὶ ἐρχόμαστε στὴν Τετάρτη καὶ τὴν Παρασκευὴ τῆς προφωνησίμου ἑβδομάδος.

Πρῶτ᾿ ἀπ᾿ ὅλα ἂς ἔχουμε ὑπόψει μας ὅτι προφωνήσιμος ἑβδομὰς δὲν ὑπῆρχε ἀρχικά. Καὶ ναὶ μὲν ἡ πρὸ τοῦ Πάσχα μεγάλη Τεσσαρακο­στὴ εἶναι ἀρχαιότατη καὶ ἀπὸ τὶς πρῶτες καθωρισμένες νηστήσιμες πε­ριόδους, ὅμως στοὺς πρώτους αἰῶνες δὲν ὑπῆρχαν οὔτε ἡ ἑβδομὰς τῆς Τυροφάγου οὔτε οἱ δύο ἑβδομάδες πρὸ αὐτῆς. ῾Η τυροφάγος ἐμφανί­ζεται γύρω στὸν 6ο μὲ 7ο αἰῶνα, ἀλλὰ μέχρι τοὐλάχιστον τὰ μέσα τοῦ 9ου αἰῶνος δὲν ἔχει ἐπικρατήσει σὲ ὅλες τὶς ὀρθόδοξες ᾿Εκκλησίες. ᾿Ε­πίσης γύρω στὸν 7ο αἰῶνα ἐμφανίζονται ἡ Κυριακὴ τῆς ἀπόκρεω καὶ ἡ πρὸ αὐτῆς Κυριακή, ἂν καὶ ὄχι ἀκριβῶς μὲ τὸ ἴδιο περιεχόμενο ποὺ ἔχουν μεταγενέστερα. ῾Η ἑβδομάδα ποὺ ἔχουμε σήμερα ὡς πρώτη τοῦ Τριῳδίου καὶ καλεῖται «προφωνήσιμος» ἐμφανίζεται λίγο ἀργότερα, μᾶλλον μέσα στὸν 8ο αἰῶνα, ἐνῷ ἡ καθιέρωσί της παντοῦ γίνεται στὰ τέλη τοῦ 10ου αἰῶνος ἢ στὶς ἀρχὲς τοῦ 11ου.

6

῾Ο ὅσιος Νικόδημος ὁ ᾿Αθωνίτης στὸ Πηδάλιον (σελ. 92) μπορεῖ νὰ διαφωνῇ μὲ τὸν τρόπο ποὺ γίνεται ἡ κατάλυσι τῆς Τετάρτης καὶ τῆς Παρασκευῆς τῆς 1ης ἑβδομάδος τοῦ Τριῳδίου, ἀλλὰ καὶ αὐτὴ ἀκόμη ἡ ἀρνητικὴ στάσι του δὲν εἶναι ἀπόλυτη, ἐνῷ καὶ αὐτὸς μαρτυρεῖ ὅτι αὐτὴ ἡ κατάλυσι εἶναι παλαιὰ καὶ ἔχει ἐπικρατήσει καθολικά. Συγκεκριμένα δὲν δέχεται ὅτι πρέπει νὰ καταλύουν τὴν Τετάρτη καὶ τὴν Παρασκευὴ τῆς προφωνησίμου ἑβδομάδος ὅλοι γενικὰ οἱ ὀρθόδοξοι, ἀλλὰ δέχεται καὶ περιορίζει τὴν κατάλυσι μόνον σὲ ἕνα πολὺ μικρὸ ποσοστὸ χριστι­ανῶν ὑπὸ συγκεκριμένες προϋποθέσεις.

᾿Αναφέρει μάλιστα ὁ Νικόδημος (Πηδάλιον, σελ. 93) καὶ τὸν παλαιό­τερό του πατριάρχη Νικόλαο (τέλη 11ου αἰῶνος), ὁ ὁποῖος ἔχει τὴν ἴδια γνώμη. ῞Ομως πέρα ἀπὸ τὴν προσωπικὴ γνώμη τοῦ πατριάρχου Νικο­λάου μᾶς ἐνδιαφέρει καὶ ἡ μαρτυρία ποὺ δίδει· γράφει λοιπόν·

«Οἱ πλεῖστοι ἔθος ἔλαβον ἀδεῶς καταλύειν

Τετράδα καὶ Παρασκευὴν οἱ κοσμικοὶ τὸ κρέας,

ὡσαύτως καὶ οἱ μοναχοὶ τυροῦ μεταλαμβάνειν,

καλῶς νοοῦντες ἀληθῶς καὶ πράττοντες ὁμοίως».

Δηλαδὴ ὁ πατριάρχης Νικόλαος μαρτυρεῖ καὶ παραδίδει ὅτι ἡ κατάλυ­σις εἰς πάντα γι᾿ αὐτὲς τὶς ἡμέρες ἐπικρατοῦσε ἤδη στὴν ἐποχή του (11ο αἰῶνα!) ἀπὸ παλαιοτέρα παράδοσι, καὶ ὅτι αὐτὸ εἶναι σωστὸ καὶ καλὸ καὶ ὄχι ἐφάμαρτο, παρὰ τὸ ὅτι κατὰ τὴν προσωπική του γνώμη εἶναι προτιμότερο νὰ τηρῆται νηστεία. Καὶ μάλιστα ἐξηγεῖ ὅτι κρεοφα­γοῦσαν οἱ κοσμικοί (=οἱ μὴ μοναχοί, οἱ λαϊκοὶ καὶ κληρικοὶ ποὺ βρί­σκονται στὸν κόσμο,), ἐνῷ οἱ μοναχοὶ ἔτρωγαν μόνον μέχρι γαλακτοκο­μικά, διότι εἶχε ἐπικρατήσει ἀπὸ παλαιότερα χρόνια οἱ μοναχοὶ νὰ μὴν κρεοφαγοῦν ποτέ, ὁπότε ἡ ἀνώτερη κατάλυσι γι᾿ αὐτοὺς ἦταν τῶν γα­λακτοκομικῶν προϊόντων. Διευκρινίζει ὅμως ὁ πατριάρχης ὅτι κατ᾿ αὐτὴν τὴν προφωνήσιμο ἑβδομάδα οἱ λαϊκοὶ κρεοφαγοῦν, γιὰ νὰ μὴ γίνῃ σύγχυσι μὲ τὴν ἑβδομάδα τῆς τυροφάγου (3η ἑβομάδα τοῦ Τριῳ­δίου), κατὰ τὴν ὁποία δὲν ἐπιτρέπεται ἡ κρεοφαγία οὔτε στοὺς λαϊ­κούς.

Πρέπει νὰ ἐπισημανθῇ ἐπίσης ἐδῶ ὅτι τὸ κείμενο αὐτὸ τοῦ πατριάρ­χου Νικολάου, ποὺ ἐπικαλεῖται ὁ ὅσιος Νικόδημος, δὲν εἶναι κάποια πατριαρχικὴ ἐγκύκλιος ἢ ἄλλο ἐπίσημο ἔγγραφό του, ἀλλὰ ἰδιωτικὸ ποίημα ποὺ ἔστειλε ὡς γράμμα στὸν τότε ἡγούμενο τοῦ Σινὰ ᾿Αναστά­σιο, καὶ στὸ ὁποῖο ἐκφράζει καὶ ἄλλες προσωπικὲς ἀπόψεις (ὅπως περὶ γονυκλισιῶν), οἱ ὁποῖες δὲν υἱοθετήθηκαν οὔτε ἀπὸ τὴν ἐκκλησι­αστικὴ οὔτε ἀπὸ τὴν μοναστικὴ παράδοσι. Τὸ ποίημα βρίσκεται στὶς ἐκδόσεις τοῦ Τυπικοῦ τῆς λαύρας τοῦ Ἁγίου Σάββα ὡς παράρτημα μα­ζὶ μὲ ἄλλα κείμενα ποικίλου περιεχομένου, τὰ ὁποῖα συχνὰ ἔχουν ἀντι­φατικὲς μεταξύ των διατάξεις.

῾Υπάρχει ἐπίσης καὶ ἕνα κείμενο τοῦ ᾿Αναστασίου ἐπισκόπου Και­σαρείας τῆς Παλαιστίνης, ὁ ὁποῖος ἐκφράζει τὴν γνώμη ὅτι πρέπει νὰ τηρῆται ἡ νηστεία τῆς Τετάρτης καὶ τῆς Παρασκευῆς τῆς ἑβδομάδος «τοῦ ἀρτζιβουρίου». ῞Ομως ἡ διατύπωσί του δὲν εἶναι σαφής, καὶ φαί­νεται ὅτι μᾶλλον συγχέει τὴν πρώτη ἑβδομάδα τοῦ Τριῳδίου μὲ τὴν δεύτερη, διότι καλεῖ ἑβδομάδα τοῦ ἀρτζιβουρίου ὄχι τὴν προφωνήσιμο ἑβδομάδα, ἀλλὰ τὴν ἑβδομάδα πρὸ τῆς Κυριακῆς τῆς ᾿Απόκρεω, γιὰ τὴν ὁποία βεβαίως ἀκόμη καὶ σήμερα καμμία διαφωνία δὲν ὑπάρχει· γιὰ τὴν Τετάρτη καὶ τὴν Παρασκευὴ πρὸ τῆς Κυριακῆς τῆς ᾿Απόκρεω ὅλα τὰ τυπικὰ σημειώνουν κανονικὰ ὅτι τηρεῖται ἡ συνήθης νηστεία.

7

Τὸ Κανονάριον τῶν Διπτύχων, ὡς γνωστόν, βασίζεται στὸ Τυπικὸν τῆς Μεγάλης ᾿Εκκλησίας (Τ.Μ.Ε.), ὑπὸ Γεωργίου Βιολάκη, τὸ ὁποῖο ἐκδόθηκε κατόπιν ἐγκρίσεως τῆς Πατριαρχικῆς Συνόδου στὴν Κων/πολι τὸ 1888, καὶ εἶναι ἐπίσης τὸ συνοδικῶς ἐγκεκριμένο ἐπίσημο τυπικὸ πολλῶν ἀκόμη ᾿Εκκλησιῶν ὅπως ῾Ελλάδος, Κύπρου, ᾿Αλεξανδρείας κλπ.. Στὴν 1η Κυριακὴ τοῦ Τριῳδίου (τελώνου καὶ φαρισαίου) σημειώνει τὸ ἐν λόγῳ Τυπικόν (§3)· «Τὴν ἑβδομάδα ταύτην γίνεται κατάλυσις εἰς πάντα».

᾿Αλλὰ καὶ οἱ δύο προγενέστερες ἐκδόσεις τοῦ Τ.Μ.Ε., ποὺ πραγμα­τοποιήθηκαν ἀπὸ τὸν πρωτοψάλτη Κωνσταντῖνο Βυζάντιο τὸ 1838 καὶ τὸ 1851 ἐπίσης ἀναφέρουν· «Δεῖ γινώσκειν ὅτι ἐν ταύτῃ τῇ ἑβδομά­δι, διὰ τὴν τῶν ἑτεροφρόνων νηστείαν τὴν λεγομένην τοῦ ἀρτζιβουρίου, ἡμεῖς καθ᾿ ἑκάστην καταλύομεν ἅπαντα». Σημειωτέον ὅτι ἡ ἔκ­δοσι τοῦ 1838 δὲν ἀπέχει πολὺ ἀπὸ τὴν πρώτη ἔκδοσι τοῦ Πηδαλίου (1800), ἄρα μὲ τὸ Τ.Μ.Ε. ἔχουμε καὶ συνοδικὲς ἀποφάσεις τῆς ᾿Εκκλη­σίας γιὰ τὸ θέμα αὐτό.

᾿Επίσης στὸ λειτουργικὸ βιβλίο τοῦ Τριῳδίου ῥητῶς ἀναφέρεται· «᾿Ιστέον ὅτι ἐν ὅλῃ τῇ ἐφεξῆς ἑβδομάδι γίνεται κατάλυσις εἰς πάν­τα».

8

Τὸ Τυπικὸν τῆς λαύρας τοῦ ἁγίου Σάββα, τὸ ὁποῖο ὁ ὅσιος Νικό­δημος τὸ γνωρίζει καλῶς, ἀλλὰ ἐδῶ παραδόξως φαίνεται νὰ τὸ λησμο­νῇ, ἀναφέρει γιὰ τὸ ἴδιο θέμα (κεφάλαιον 27)· «Δεῖ γινώσκειν ὅτι ἐν ταύτῃ τῇ ἑβδομάδι... ἡμεῖς καθ᾿ ἑκάστην ἐσθίομεν τυρὸν καὶ ὠά». ῾Η διάταξι αὐτὴ εἶναι περίπου τοῦ 12ου ἢ 13ου αἰῶνος, δηλαδὴ 6 ὁλό­κληρους αἰῶνες ἀρχαιότερη ἀπὸ τὸ Πηδάλιον τοῦ ὁσίου Νικοδήμου.

῾Η διάταξι δὲν ἀναφέρεται στὴν ἑβδομάδα τῆς τυροφάγου, ὅπως μπορεῖ κανεὶς νὰ παρανοήσῃ πρὸς στιγμήν, ἀλλὰ στὴν προφωνήσιμο, διότι τίθεται στὸ τέλος τῆς Κυριακῆς τοῦ τελώνου καὶ τοῦ φαρισαίου. ῾Ομιλεῖ ὅμως γιὰ βρῶσι τυροῦ καὶ ὠῶν καὶ ὄχι γιὰ κρεοφαγία, διότι εἶναι αὐστηρὸ μοναστηριακὸ τυπικὸ καὶ προϋποθέτει ὅτι οἱ μοναχοὶ τῆς Λαύρας τοῦ ὁσίου Σάββα δὲν κρεοφαγοῦν· γι᾿ αὐτὸ ἀναφέρει τὴν ἀνώ­τερη ἐπιτρεπτὴ γιὰ μοναχοὺς κατάλυσι, τὴν κατάλυσι γαλακτοκομικῶν τροφῶν καὶ αὐγῶν. Εἴδαμε ἄλλωστε καὶ παραπάνω, στὸ κείμενο τοῦ πατριάρχου Νικολάου, τὴν διευκρίνισι ὅτι αὐτὲς τὶς ἡμέρες (τῆς 1ης ἑ­βδομάδος τοῦ Τριῳδίου) οἱ μὲν μοναχοὶ ἀφόβως τυροφαγοῦν οἱ δὲ λαϊκοὶ ἀφόβως κρεοφαγοῦν.

Τὸ σημαντικὸ λοιπὸν ἐδῶ εἶναι ὅτι ἕνα πολὺ αὐστηρὸ καὶ πολὺ παλαιὸ μοναστηριακὸ τυπικὸ ἐπιτρέπει καὶ σχεδὸν ἐπιβάλλει τὴν κατάλυσι τῆς νηστείας γιὰ τὴν Τετάρτη καὶ τὴν Παρασκευὴ τῆς προφωνησίμου, πολλοὺς αἰῶνες πρὶν ἀπὸ τὶς ὅποιες ἀντιρρήσεις τοῦ ὁσίου Νικοδήμου.

9

Στὸ ἴδιο ἀρχαιότατο τυπικὸ («τοῦ ἁγίου Σάββα») ὑπάρχουν καὶ ἄλ­λες ἐνδιαφέρουσες μαρτυρίες. Μετὰ τὰ ἀπορούμενα τοῦ ἱερομονάχου Μάρκου ὑπάρχει ἕνα παράρτημα διαφόρων κειμένων, ὅπου ἀνάμεσά τους βρίσκεται καὶ ἕνα ἀπόσπασμα ἐπιγραφόμενο «᾿Εκ τῶν νομικῶν διατάξεων». ᾿Εκεῖ μεταξὺ ἄλλων ἀναφέρεται· «῾Υπεξαιροῦνται δὲ τῶν νηστίμων αἱ Τετράδες καὶ Παρασκευαὶ ...αἱ τῆς λεγομένης προφωνη­σίμου ἑβδομάδος καὶ αἱ τῆς τυροφάγου· ἐν ταύταις γὰρ οὐδαμῶς νηστεύομεν [...] ῞Ινα γοῦν μὴ συνεμπίπτωμεν ταῖς τῶν αἱρετικῶν τούτων νηστείαις, διὰ τοῦτο ἀντιρρόπως ἐκείναις τὰς ἐν ταῖς εἰρημέναις ἑβδομάσι νηστίμους ἡμέρας, ἤως τὰς Τετράδας καὶ τὰς Παρασκευάς, ταῖς ἀνεσίμοις ἐξισοῦντες, τοῖς αὐτοῖς καὶ ἐν ταύταις κεχρήμεθα βρώ­μασι».

Μεταφράζω· «᾿Εξαιροῦνται ἀπὸ τὶς νηστήσιμες ἡμέρες οἱ Τετάρ­τες καὶ Παρασκευὲς ...τῆς λεγομένης προφωνησίμου ἑβδομάδος καὶ τῆς τυροφάγου· διότι σ᾿ αὐτὲς δὲν νηστεύουμε καθόλου [...] Γιὰ νὰ μὴ συμπίπτουμε λοιπὸν μὲ τὶς νηστεῖες αὐτῶν τῶν αἱρετικῶν, γι᾿ αὐτὸ καὶ ἀντίθετα πρὸς ἐκεῖνες τὶς νηστεῖές τους, τὶς Τετάρτες καὶ Παρασκευὲς τῶν προειρημένων ἑβδομάδων τὶς θεωροῦμε ἴσες μὲ τὶς ἀπολυτὲς ἡμέρες, καὶ καταναλώνουμε καὶ σ᾿ ἐκεῖνες τὰ ἴδια (ἀρτύσιμα) φαγητά».

[῾Υπενθυμίζεται καὶ πάλι, πρὸς ἀποφυγὴν τυχὸν παρανοήσεων, ὅτι αὐτὰ τὰ κείμενα ἀνευρίσκονται σὲ συλλογὲς μοναστικῆς χρήσεως, ὁπότε ἀπευθύνονται κυρίως σὲ μοναχοὺς καὶ οἱ συντάκτες των ἔχουν ὑπόψει τους κυρίως τὰ αὐστηρὰ μοναστηριακὰ ἔθιμα τῆς ἐποχῆς ἐκείνης. ᾿Εφό­σον λοιπὸν οἱ μοναχοὶ δὲν κρεοφαγοῦσαν ποτέ, οἱ καταλύσεις τῆς προ­φωνησίμου ἑβδομάδος καὶ τῆς τυροφάγου γίνονταν μόνο μέχρι τὰ γαλα­κτοκομικὰ προϊόντα, ἄρα καὶ στὶς δύο αὐτὲς ἑβδομάδες ἡ κατάλυσι εἶναι ἴδια γιὰ τοὺς μοναχούς. ᾿Ενῷ γιὰ τοὺς ἐκτὸς μοναστηριῶν λαϊ­κοὺς καὶ κληρικοὺς στὴν πρώτη ἑβδομάδα ἑπιτρέπεται ἀφόβως καὶ ἡ κρεοφαγία.]

10

Παρακάτω στὸ ἴδιο τυπικὸ (τῆς λαύρας τοῦ ἁγίου Σάββα) ἀναφέ­ρονται οἱ ἀποφάσεις μιᾶς συνόδου τῆς ἐκκλησίας τῆς ᾿Αντιοχείας, ἡ ὁποία συνεκλήθη τὸν 11ο αἰῶνα καὶ ἀσχολήθηκε μὲ θέματα νηστείας. Στὴν ἀρχὴ τῆς ἀποφάσεώς της λέει ἡ σύνοδος· «Ἔστω γινώσκων ἀσφα­λῶς πᾶς χριστιανὸς ὅτι λελυμέναι ἀπὸ τῶν κανόνων ἓξ ἑβδομάδες εἰσὶν ἐν ὅλῳ τῷ ἐνιαυτῷ· ἤγουν ἡ προφωνήσιμος, ἣν καὶ ἀρτζι­βούριον ὀνομάζομεν, ἡ τυροφάγος...» κλπ..

Μεταφράζω· «Ἂς γνωρίζῃ μὲ ἀσφάλεια κάθε χριστιανὸς ὅτι ὑπάρ­χουν 6 ἑβδομάδες ὅλου τοῦ χρόνου, ποὺ δὲν ὑπόκεινται στοὺς κανό­νες τῆς νηστείας· αὐτὲς εἶναι· ἡ προφωνήσιμος, τὴν ὁποία ὀνομάζουμε καὶ ἀρτζιβούριον, ἡ τυροφάγος...» κλπ..

11

Τέλος ἀναφέρω καὶ τὴν ἀρχαιότερη ἴσως μαρτυρία γιὰ τὴν κατά­λυσι αὐτή. Πρόκειται γιὰ μία κατήχησι τοῦ Θεοδώρου τοῦ Στουδίτου (759-826), ποὺ ἐπιγράφεται «Διδασκαλία χρονική». Στὸ κεφάλαιο η΄, ποὺ ἔχει τὸν ὑπότιτλο «Περὶ τῆς ἑβδομάδος τῆς προφωνησίμου» (PG 99,1697D), ἀναφέρονται τὰ ἑξῆς· «῾Ωσαύτως τὴν τῆς προφωνησίμου ἑβδομάδα, ἐν ᾗ ἀναγινώσκεται τὸ ἱερὸν εὐαγγέλιον τοῦ τελώνου καὶ τοῦ φαρισαίου, διαλύομεν [= καταλύομεν] καὶ αὐτὴν εἰς πᾶν εἶδος, καθὼς ἄρα παρελάβομεν ὑπὸ τῶν πρὸ ἡμῶν ἁγίων πατέρων... ῾Ημεῖς δὲ ὁ τοῦ Κυρίου λαὸς διαλύομεν [= καταλύο­μεν] πᾶσαν <τὴν ἑβδομάδα>...» Κατάλυσις εἰς πάντα λοιπὸν σὲ ὅλες τὶς ἡμέρες τῆς ἑβδομάδος σύμφωνα καὶ μὲ τὸν ὅσιο Θεόδωρο.

12

Τὰ συμπεράσματα ἀπὸ ὅλη αὐτὴν τὴν συζήτησι μποροῦν, νομίζω, νὰ συνοψιστοῦν στὰ ἑξῆς.

α) Στὰ ἐκκλησιαστικὰ καὶ θεολογικὰ ζητήματα δὲν βασιζόμαστε στὴν γνώμη ἑνὸς μόνον ἐκκλησιαστικοῦ προσώπου, ἔστω καὶ ἁγίου, ἀλ­λὰ ὀφείλουμε νὰ διερευνοῦμε τὴν ἐκκλησιαστικὴ παράδοσι καὶ διδα­σκαλία διαχρονικῶς.

β) Γιὰ τὴν πρώτη ἑβδομάδα τοῦ Τριῳδίου, τὴν καλουμένη καὶ «προ­φωνήσιμο», σύμφωνα μὲ τὶς ἀρχαιότερες ἐκκλησιαστικὲς μαρτυρίες μέχρι τὰ νεώτερα χρόνια ὁρίζεται κατάλυσις εἰς πάντα, ἀκόμη καὶ γιὰ τὴν Τετάρτη καὶ Παρασκευὴ αὐτῆς τῆς ἑβδομάδος. Τὸ ἔθος αὐτὸ ἀνα­φέρουν τὰ λειτουργικὰ βιβλία καὶ τὰ ἐκκλησιαστικὰ τυπικά, ἐνῷ ἔχει ἐγκριθῆ καὶ ἀπὸ 4 τοὐλάχιστον συνοδικὲς ἀποφάσεις.

γ) ῾Η διαφοροποίησι τοῦ πατριάρχου Νικολάου καὶ τοῦ ὁσίου Νικο­δήμου, ὅτι δηλαδὴ εἶναι προτιμότερο νὰ τηρῆται νηστεία τὴν συγκεκρι­μένη Τετάρτη καὶ Παρασκευή, εἶναι προσωπική τους ἄποψι, ποὺ δὲν ἀποτελεῖ ὑποχρεωτικὴ διάταξι γιὰ τὴν ᾿Εκκλησία. Εἶναι γνωστὸ ἄλλωσ­τε ὅτι ὅποιος ἐπιθυμεῖ ἐπιτρέπεται νὰ νηστεύῃ καὶ πέρα ἀπὸ τὶς καθω­ρισμένες νηστήσιμες περιόδους (πλὴν Σαββάτου καὶ Κυριακῆς), ἀρκεῖ νὰ ὑπάρχουν οἱ κατάλληλες πνευματικὲς προϋποθέσεις.

δ) Στὰ Δίπτυχα ἀνέκαθεν σημειωνόταν κατάλυσις εἰς πάντα, σύμ­φωνα μὲ τὴν ἀρχαία ὀρθόδοξη παράδοσι. Τὸ ὅτι ὑπάρχει μόνο μία ἀνα­φορὰ στὸν κορυφαῖο κανονολόγο τοῦ 12ου αἰῶνος Θεόδωρο ἐπίσκοπο Βαλσαμῶν καὶ μετέπειτα πατριάρχη ᾿Αντιοχείας, αὐτὸ γίνεται γιὰ οἰκο­νομία χώρου καὶ λόγῳ τῆς περιεκτικῆς του διατυπώσεως.

ε) Τέλος, οἱ χριστιανοὶ μποροῦν ἀνεμποδίστως νὰ καταλύουν εἰς πάντα καὶ νὰ κρεοφαγοῦν σὲ ὅλη τὴν συγκεκριμένη προφωνήσιμο ἑβδομάδα (1η ἑβδομάδα τοῦ Τριῳδίου), καὶ κατὰ τὴν Τετάρτη καὶ Πα­ρασκευή, χωρὶς αὐτὸ νὰ θεωρῆται ἐφάμαρτο ἢ ἀθέτησι τοῦ ἱεροῦ θεσμοῦ τῆς νηστείας.

«᾿Εκκλησιολόγος», φ. 650, Πάτραι 8/2/2020