Θρησκευτικὴ μουσικὴ διαφόρων λαῶν Κοπτικὸς ὕμνος σὲ μετάφρασι, μὲ σχόλια καὶ εἰκόνες
Κοπτικὸς ὕμνος σὲ μετάφρασι, μὲ σχόλια καὶ εἰκόνες
Στὸ διαδίκτυον ἀνηρτήθη μεταξὺ ἄλλων ὀπτικοακουστικὸν ἀρχεῖον μὲ ὕμνον εἰς τὴν κοπτικὴν γλῶσσαν. ἐπειδὴ ὑπῆρξεν ἀπορία περὶ τῆς γλώσσης καὶ τῆς ἐννοίας τοῦ ὕμνου, παραθέτω διάφορες παρατηρήσεις, στὶς ὁποῖες ἐπίσης συνάπτονται
α) σύνδεσμος στοὺς «διαλόγους» διὰ τὴν παρακολούθησιν τοῦ ὀπτικοῦ ἀρχείου,
β) ὁ ὕμνος εἰς ἠχητικὸν ἀρχεῖον,
γ) εἰκόνες τοῦ κειμένου τοῦ ὕμνου καὶ ἐκ τοῦ ὀπτικοῦ ἀρχείου.
στίχος 1 στίχος 2 στίχος 3
στίχος 4 στίχος 5 στίχος 8
στίχος 10 στίχος 13 στίχος 14
στίχος 15
1) Γενικὲς παρατηρήσεις γιὰ τὴν κοπτικὴ γλῶσσα
§1. ῾Η κοπτικὴ γλῶσσα ἔχει μεγάλη σχέσι μὲ τὴν ἑλληνική.
1) τὸ πλῆθος τῶν ἑλληνικῶν λέξεων ποὺ ὑπάρχει στὴν κοπτικὴ ὑπερβαίνει τὸ 50%, σὲ ὡρισμένες δὲ περιπτώσεις φτάνει καὶ τὸ 70%.
2) αὐτὲς οἱ ἑλληνικὲς λέξεις ἄλλοτε εἶναι αὐτούσιες («γάρ») καὶ ἄλλοτε ἐλαφρῶς παρηλλαγμένες.
3) ἡ κοπτικὴ γράφεται ἐπίσης μὲ ἑλληνικοὺς χαρακτῆρες· χρησιμοποιεῖ τὰ 24 γράμματα τῆς μεγαλογράμματης ἑλληνικῆς γραφῆς (τὰ κεφαλαῖα δηλαδὴ) σὺν ἕνα ἀκόμη γράμμα γιὰ τὴν ἑλληνικὴ δασεῖα σὺν 3 ἢ 4 ἀκόμη γράμματα τῆς κοπτικῆς γλώσσης, ποὺ καὶ αὐτὰ προέρχονται κυρίως ἀπὸ τὰ συμπλέγματα τῶν ἑλληνικῶν χειρογράφων.
4) στὰ κοπτικὰ κείμενα συναντοῦμε συχνάκις ἑλληνικὰ ἢ καὶ ἄλλα γνωστὰ κύρια ὀνόματα, πολλὲς κοινὲς ἑλληνικὲς λέξεις, ὅπως προαναφέρθηκε, χωρία ἢ ἔννοιες τῆς Βίβλου, φράσεις γνωστὲς τῆς ἐκκλησιαστικῆς γραμματείας.
5) μεγάλο ποσοστὸ κοπτικῶν κειμένων εἶναι μετάφρασις ἢ διασκευὴ ἀντιστοίχων ἑλληνικῶν.
6) χρησιμοποιοῦνται ἐπίσης στὰ κοπτικὰ κείμενα καὶ κάποιες συντομογραφίες τῶν ἑλληνικῶν χειρογράφων· ἐπὶ παραδείγματι ΙS = ᾿Ιησοῦς, ΧS = Χριστός, ΠΝΑ = Πνεῦμα.
§2. ῞Ολα αὐτὰ τὰ στοιχεῖα δίνουν στὸν ῞Ελληνα ἐρευνητὴ μία δυνατότητα εὔκολης προσεγγίσεως τῶν κοπτικῶν κειμένων, ἂν μάλιστα λάβῃ ὑπόψιν του καὶ κάποιες ἀπὸ τὶς κυριώτερες διαφορὲς τῶν δύο γλωσσῶν.
1) στὰ κοπτικὰ κείμενα οἱ ἑλληνικὲς λέξεις κατὰ βάσιν γράφονται ἑλληνικῶς ἄκλιτες.
2) ἡ κλίσις τῶν ἑλληνικῶν ὀνομάτων κατὰ τὴν κοπτικὴ γλῶσσα (δηλαδὴ τὸ γένος, ὁ ἀριθμός, καὶ ἡ πτῶσις αὐτῶν) δεικνύεται μὲ διάφορα κοπτικὰ προσφύματα.
3) μὲ ἀνάλογο τρόπο φαίνεται ἡ ἔννοια τοῦ δύο, ὅπου ὑπάρχουν ζεύγη ὁμοίων πραγμάτων.
4) σὲ πολλὰ σημεῖα στὶς ἑλληνικὲς λέξεις προστίθενται τὰ γράμματα μ καὶ ν λόγῳ τῆς ἐντόνου ἐρρίνου προφορᾶς τῶν Αἰγυπτίων καὶ τῶν Βορείων ᾿Αφρικανῶν γενικῶς· ἐπὶ παραδείγματι τὸ ὄνομα Πέτρος Πέτρου Γάλης γίνεται Μποῦτρος Μποῦτρος Νγκάλη.
5) ἐνίοτε κάποιες μικρὲς ἑλληνικὲς λέξεις γράφονται στὴν κοπτικὴν ὡς μία.
6) ἄλλοτε συμβαίνει τὸ ἀντίθετον· μία σύνθετος ἑλληνικὴ λέξις γράφεται ὡς δύο λέξεις (μὲ ἀνάλυσιν στὰ συνθετικά). [τὰ περισσότερα ἀπὸ τὰ παραπάνω στοιχεῖα προέρχονται ἀπὸ τὸ βιβλίο τοῦ Κωνσταντίνου Σιαμάκη «῾Η λθ΄ ἑορταστικὴ ἐπιστολὴ τοῦ μεγάλου ᾿Αθανασίου», Θεσσαλονίκη 1973.]
ἑπομένως ἀπὸ τὴν φύσιν της ἡ μὲν κοπτικὴ γραφὴ εἶναι σχεδὸν ἐξ ὁλοκλήρου ἑλληνικὴ (κεφαλαιογράμματη τῶν 25 γραμμάτων) ἡ δὲ κοπτικὴ γλῶσσα εἶναι ἑλληνικὴ κατὰ τὸ ἥμισυ!
2) Εἰδικὲς παρατηρήσεις γιὰ τὸν ὑπὸ μετάφρασιν ὕμνον
§3. ῾Ο ψαλλόμενος κοπτικὸς ὕμνος στὸ ὀπτικοακουστικὸ ἀρχεῖο ἀποτελεῖται ἀπὸ ἕνα συντομώτατο προοίμιο δύο λέξεων καὶ ἀπὸ 16 στίχους, τοὺς ὁποίους δίδω παρακάτω ἀριθμημένους. κάθε στίχος χωρίζεται σαφῶς σὲ δύο ἡμιστίχια, σπανίως καὶ σὲ τρία. καθὼς ψάλλονται οἱ στίχοι, ἐμφανίζεται τὸ κείμενό τους μὲ τὴν μορφὴ ὑποτίτλων στὴν κοπτικὴ γραφὴ (= ἑλληνικὴ μεγαλογράμματη) καὶ γλῶσσα· δὲν σημειώνονται ὅμως οἱ δύο λέξεις τοῦ προοιμίου καὶ ἐμφανίζεται ὁλόκληρον τὸ κείμενον 14 στίχων, διότι σὲ δύο στίχους (11 καὶ 16) παραλείπεται τὸ β΄ μισό τους. στὸν δὲ ὑπότιτλο τοῦ 6ου στίχου ἡ ἑλληνικὴ λέξις «ἀρχιστράτηγος» (ἡ ὁποία ἀκούεται εὐκρινέστατα ὑπὸ τοῦ ψάλλοντος) μεταγράφεται ὡς «᾿Αρίσταρχος».
§4. Στὴν διαδικτυακὴ σελίδα ὅπου ἀναρτήθηκε ἡ ὀπτικογράφησις προσφέρεται καὶ ἀγγλικὴ μετάφρασις τῶν ὕμνων. ἡ μετάφρασις αὐτὴ ἀποτελεῖται μόνον ἀπὸ 11 στίχους, ἀλλὰ ὁ ἕνας (ὁ 4ος στίχος τῆς ἀγγλικῆς μεταφράσεως) ἔχει παρεισφρήσει προφανῶς ἀπὸ ἀλλοῦ, διότι δὲν ὑπάρχει στὸν ψαλλόμενο ὕμνο· ἑπομένως ἡ προσφερομένη ἀγγλικὴ μετάφρασις ἀναφέρεται μόνον στοὺς 10 ἀπὸ τοὺς 16 στίχους τοῦ ὕμνου. συγκεκριμένως δὲν μεταφράζονται τὸ προοίμιον καὶ οἱ στίχοι 6, 7, 9, 11, 12, 16.
§5. Λόγῳ τῆς πληθώρας τῶν ἑλληνικῶν λέξεων κατανοοῦμε ὅτι καὶ ὁ παρὼν ὕμνος εἶναι κοπτικὴ μετάφρασις καὶ διασκευὴ κάποιου ἀρχαιοχριστιανικοῦ ἑλληνικοῦ πρωτοτύπου. μὲ τὸν γλωσσικὸν ἐξαραβισμὸν ὅλων τῶν χωρῶν τῆς ᾿Εγγὺς ᾿Ανατολῆς καὶ τῆς Βορείου ᾿Αφρικῆς ἀπὸ τὸν 7ον αἰῶνα καὶ μὲ τὴν πάροδον τῶν αἰώνων μέχρι σήμερα εἶναι ἀναμενόμενον οἱ ἑλληνικὲς λέξεις τῆς κοπτικῆς νὰ μὴν εἶναι εὔκολα κατανοητὲς ἀπὸ τοὺς σημερινοὺς Κόπτες. αὐτὸ φαίνεται τόσον ἀπὸ τὸν προαναφερθέντα 6ο στίχο, ὅπου στοὺς ὑποτίτλους ὁ «ἀρχιστράτηγος» γράφεται ὡς «᾿Αρίσταρχος», ὅσον καὶ ἀπὸ ἄλλα δύο σημεῖα. στὸν ὑπότιτλο τοῦ στίχου 9 τὸ κοπτικὸν κείμενον τοῦ ὕμνου ἔχει τὴν ἑλληνικὴ λέξι «σαλπιστής», ἄλλη μορφὴ τῆς λέξεως «σαλπιγκτής», τὴν ὁποία ἐπίσης εὐκρινῶς προφέρει ὁ ψάλλων· στὴν ἀγγλικὴ μετάφρασι ὅμως σημειώνουν ὅτι ἡ ἄγνωστη γι᾿ αὐτοὺς λέξις σημαίνει... «ἀστραπή»! ἡ ἑλληνικὴ λέξις «πρεσβύτερος» στὰ ἐκκλησιαστικὰ κείμενα ἄλλοτε διατηρεῖ τὴν ἀρχαία της σημασία «μεγαλείτερος» καὶ ἄλλοτε ἔχει τὴν χριστιανική της «ἱερεύς». προφανῶς στὸ πρωτότυπο ἑλληνικὸ κείμενο τοῦ στίχου 13 ὑπῆρχεν ἡ λέξις «πρεσβύτερος» καὶ προσδιωρίζετο ἔτσι ὁ πρόδρομος ᾿Ιωάννης ὡς μεγαλείτερος κατὰ 6 μῆνες συγγενὴς τοῦ ᾿Εμμανουήλ, δηλαδὴ τοῦ Κυρίου ᾿Ιησοῦ· ὁ Κόπτης μεταφραστὴς μᾶλλον δὲν κατενόησε τὴν ἔννοια τῆς λέξεως, γι᾿ αὐτὸ σήμερα στὸ συγκεκριμένο σημεῖο φέρεται ὁ ᾿Ιωάννης ὡς ἱερεύς (= πρεσβύτερος)! τέλος ἐπισημαίνω ὅτι στὸν 5ο στίχο ἡ παρθένος Μαρία καλεῖται «ἁγιοτόκος», «μητέρα τοῦ ἁγίου»· ἂν ἡ φράσις χρησιμοποιῆται πρὸς ἀποφυγὴν (καὶ ἀντικατάστασιν) τοῦ ὀρθοδόξου καὶ βιβλικοῦ ὅρου «θεοτόκος», «μητέρα τοῦ Κυρίου», τότε ἴσως εἶναι ἐπίδρασις νεστοριανιζούσης ἀντιλήψεως, ἂν καὶ οἱ Κόπται ἀνήκουν στὶς μονοφυσιτικὲς ἐκκλησίες.
§6. ῾Ο ἦχος τῆς ψαλμῳδίας νομίζω ὅτι προσεγγίζει τὸν ἡμέτερον β΄ ἦχον τῆς ἐκκλησιαστικῆς («βυζαντινῆς») μουσικῆς· ἔχει σταθερὰ καὶ ἐπαναλαμβανόμενα ἀνὰ στίχον μουσικὰ μοτίβα, τὰ ὁποῖα ὡρισμένως θυμίζουν καταλήξεις τοῦ ἡμετέρου ἀργοῦ καὶ ἀρχαίου «Φῶς ἱλαρόν». εἶναι εὔλογον νὰ ὑποθέσῃ κανεὶς ὅτι, ὅπως στὰ κοπτικὰ κείμενα διετηρήθησαν σὲ μεγάλο βαθμὸ ἀρχαῖες ἑλληνικὲς λέξεις καὶ φράσεις, κάτι παρόμοιον ἴσως νὰ συμβαίνῃ καὶ στὴν μουσική. εἶναι ἄλλωστε γνωστὸν καὶ εἰς τοὺς τωρινοὺς ἐκκλησιαστικοὺς μουσικοὺς ὅτι τὰ ἀρχαιότερα μέλη τῆς ἐκκλησίας μας εἶχαν σταθερὴ καὶ σχετικῶς πτωχὴ μελῳδία μὲ ἐπαναλαμβανόμενα μοτίβα, ἐνῷ ὁ σημερινὸς μελῳδικὸς πλοῦτος ἀναπτύσσεται σταδιακῶς ἀπὸ τὸν 9ον καὶ κυρίως τὸν 12ον αἰῶνα καὶ μετά.
§7. ῾Ο ὕμνος στὸ πρωτότυπο ἐμφανίζει ὁμοιοκαταληξίαν σὲ πολλοὺς στίχους, ἐνῷ θυμίζει ἐπίσης τοὺς δικούς μας χαιρετισμούς, καθὼς σχεδὸν σὲ κάθε ἡμιστίχιο ἐπαναλαμβάνεται ἡ λέξις «Χαῖρε», γι᾿ αὐτὸ καὶ προσπάθησα στὴν μετάφρασι νὰ διατηρήσω ἕνα παρόμοιο ὕφος. ἐν συνεχείᾳ προσφέρω τὴν μεταφραστικὴν ἀπόπειραν τοῦ ὕμνου στηριζόμενος ἐν πολλοῖς στὸ κείμενον αὐτοῦ ὅπως παραδίδεται στοὺς ὑποτίτλους τῆς ὀπτικογραφήσεως καὶ στὶς πολλὲς ἑλληνικὲς λέξεις. γιὰ τὶς κοπτικὲς λέξεις ποὺ δὲν ἤξερα κατέφυγα στὴν ὑπάρχουσαν ἀγγλικὴν μετάφρασιν. στοὺς ὑποτίτλους τοῦ στίχου 11 σημειοῦται μόνον τὸ πρῶτον ἡμιστίχιον· ἀλλὰ καθὼς στὸ τέλος τοῦ δευτέρου ἡμιστιχίου ἀκούεται ἡ λέξις «ἀετός», συμπέρανα ὅτι ἀναφέρεται στὸ ᾿Αποκαλ. 4,7 καὶ συνεπλήρωσα τὸν στίχο, τοὐλάχιστον κατ᾿ ἔννοιαν. γιὰ τὸν τελευταῖο στίχο (16) ἐπίσης δὲν ὑπάρχουν κοπτικοὶ ὑπότιτλοι οὔτε ψάλλεται ὁλόκληρος, ἀλλὰ ἀκούγεται εὐκρινῶς ἡ λέξις «εἴδωλον». ἡ ἀτελὴς ὁπωσδήποτε ἀπόπειρα μεταφράσεως (ἢ ὀρθότερον ἐπαναμεταφράσεως) τοῦ ἀρχαϊκοῦ αὐτοῦ ὕμνου γίνεται εἰς ἀρχαΐζουσαν γλῶσσαν τὸ κατὰ δύναμιν.
3) ᾿Απόπειρα μεταφράσεως τοῦ κοπτικοῦ ὕμνου
§8. (προοίμιον) Κύριε, ἐλέησον.
(1) Δεῦτε προσκυνήσωμεν τῇ Τριάδι τῇ ἁγίᾳ, τῷ Πατρὶ καὶ τῷ Υἱῷ καὶ τῷ Πνεύματι τῷ ἁγίῳ.
(2) ῾Ημεῖς ἐσμὲν λαὸς Χριστιανῶν· οὗτος γάρ ἐστιν ὁ Θεὸς ἡμῶν ὁ ἀληθινός.
(3) Ἔχομεν τὴν ἐλπίδα ἡμῶν τῇ ἁγίᾳ Μαρίᾳ· ὅτι ὁ Θεὸς ἐλεήσει ἡμᾶς ταῖς αὐτῆς πρεσβείαις.
(4) Χαῖρε σύ, Μαρία, ἡ καλὴ περιστερά, ἡ γεννήσασα ἡμῖν τὸν Θεὸν Λόγον.
(5) Χαῖρε σύ, Μαρία κεχαριτωμένη· χαῖρε σύ, Μαρία ἁγιοτόκε.
(6) Χαῖρε, Μιχαήλ, ὁ μέγας ἀρχάγγελος· χαῖρε, ἀρχιστράτηγε τῆς οὐρανίου τάξεως.
(7) Χαῖρε, Γαβριήλ, ὁ μέγας ἀρχάγγελος· χαῖρε, ὁ κήρυξ Μαρίας τῆς παρθένου.
(8) Χαῖρε, Μιχαήλ, ὁ μέγας ἀρχάγγελος· χαῖρε, Γαβριήλ, ὁ εὐαγγελισάμενος.
(9) Χαῖρε, ῾Ραφαήλ, ὁ εὐφραίνων καρδίας· χαῖρε, Σουριήλ, ὁ σαλπιστής.
(10) Χαίρετε, χερουβίμ· χαίρετε, σεραφίμ· χαίρετε, τάγματα ἅπαντα ἐπουράνια.
(11) Χαίρετε, τέσσαρα ζῷα ἀσώματα, φέροντα τὸ ἅρμα τοῦ Θεοῦ· τὸ ὅμοιον λέοντι, τὸ ὅμοιον μόσχῳ, τὸ ὅμοιον ἀνθρώπῳ, τὸ ὅμοιον ἀετῷ.
(12) Μεγάλη ἡ δόξα τῶν ἁγίων ἀσωμάτων, τῶν ἱερέων τῆς ἀληθείας, τῶν εἴκοσι τεσσάρων πρεσβυτέρων.
(13) Χαῖρε, ᾿Ιωάννη, ὁ μέγας πρόδρομος· χαῖρε, ὁ πρεσβύτερος συγγενὴς τοῦ ᾿Εμμανουήλ.
(14) Χαίρετε, κύριοί μου καὶ πατέρες, ἀπόστολοι· χαίρετε, μαθηταὶ τοῦ Κυρίου ἡμῶν ᾿Ιησοῦ Χριστοῦ.
(15) Χαῖρε σύ, ὁ μάρτυς, χαῖρε, ὁ εὐαγγελιστής· χαῖρε, ὁ ἀπόστολος, πάτερ Μᾶρκε, ὁ τὸν Θεὸν ὁρῶν.
(16) Χαῖρε, πάτερ Μᾶρκε εὐαγγελιστά· χαῖρε, ὁ ὀλοθρευτὴς τῶν εἰδώλων, ὁ μέγας κήρυξ ἐν Αἰγύπτῳ.
4) Κατακλείς
§9. Αὐτὰ τὰ ἐνδιαφέροντα συμπεράσματα ἐξάγονται γιὰ τὴν παγκόσμια καὶ διαχρονικὴ προσφορὰ τῶν ῾Ελλήνων στὴν γλῶσσα, τὰ γράμματα, τὴν μουσική, τὶς τέχνες, τὴν ἐκκλησία καὶ τὸν ἐν γένει πολιτισμὸ ἀπὸ τεκμήρια σὰν τὸν ἀρχαϊκὸ ὕμνο ποὺ ἐσχολίασα καὶ ἀτελῶς μετέφρασα. τέτοιου εἴδους τεκμήρια ἀποδεικνύονται ἰδιαίτερα σημαντικὰ καὶ ἀξιόλογα, ἔστω καὶ ἂν σήμερα ἐμεῖς οἱ Νεοέλληνες, ἀποκομμένοι ἀπὸ τὶς ῥίζες τοῦ πολιτισμοῦ μας καὶ τῆς παραδόσεώς μας καὶ παραπαίοντες ἀνάμεσα σὲ ἀλλότριες παραδόσεις καὶ λιγώτερο καλλιεργημένες «σύγχρονες» πολιτιστικὲς καὶ ἄλλες ἐπιδράσεις, ἀδυνατοῦμε νὰ κατανοήσουμε καὶ νὰ προσεγγίσουμε τὴν ἀξία τους.
copyright Διονύσιος ᾿Ανατολικιώτης
8 ἰουνίου τοῦ σ. ἔτους 2011