συμβολή

Τὸ Ψυχοσάββατον

πρὸ τῆς Πεντηκοστῆς

Διονυσίου ᾿Ανατολικιώτου

δρος φιλοσοφικῆς σχολῆς Ἀθηνῶν,

πτυχιούχου κοινωνικῆς θεολογίας

symbole@mail.com

Τὸ ἑπόμενο Σάββατο, παραμονὴ τῆς Πεντηκοστῆς, ὡς γνωστόν, εἶναι τὸ δεύτερο Ψυχοσάββατον τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ ἔτους· τὸ ἄλλο εἶναι τὸ Σάββατο πρὶν ἀπὸ τὴν Κυριακὴ τῆς ᾿Απόκρεω. Καὶ τὰ δύο αὐτὰ Ψυχο­σάββατα ἔχουν καθιερωθῆ στὴν λειτουργικὴ ζωὴ τῆς ἐκκλησίας ἀπὸ πολὺ παλιά, πολὺ πρὶν ἀπὸ τὸν 9ο αἰῶνα. Καθιερώθηκαν μάλιστα γιὰ ἕναν πολὺ συγκεκριμένο καὶ πρακτικὸ λόγο, ὁ ὁποῖος δὲν εἶναι αὐτὸς ποὺ ἀναφέρει στὸ γνωστὸ συναξάριό του ὁ Νικηφόρος Κάλλιστος ὁ Ξανθόπουλος (λόγιος τοῦ 14ου αἰῶνος). Γιὰ νὰ καταλάβουμε ὅμως πῶς καὶ γιατί καθιερώθηκε τὸ Ψυχοσάββατον, πρέπει νὰ ἔχουμε ὑπόψει μας τὰ ἑξῆς.

α) Τὸ Ψυχοσάββατον πρὸ τῆς Πεντηκοστῆς καθιερώθηκε ταυτόχρο­να μὲ τὸ Ψυχοσάββατον τοῦ Τριῳδίου καὶ γιὰ τὸν ἴδιο οὐσιαστικὰ λό­γο.

β) Τὰ δύο Ψυχοσάββατα συνδέονται στενῶς.

γ) Τὰ Ψυχοσάββατα αὐτὰ καθιερώθηκαν σὲ ἐποχὴ ποὺ ἡ λατρευτι­κὴ τάξι τῆς ᾿Εκκλησίας ἦταν ἐλαφρῶς διαφορετικὴ ἀπὸ τὴν σημερινή, ὁπότε γιὰ νὰ κατανοήσουμε κάποια πράγματα, πρέπει νὰ ἀναχθοῦμε στὴν τότε λειτουργικὴ ζωή.

῾Ο λόγος γιὰ τὸν ὁποῖο καθιερώθηκαν τὰ δύο ψυχοσάββατα φαίνε­ται σὲ μία διάταξι τοῦ Τυπικοῦ τοῦ ῾Αγ. Σάββα, ἡ ὁποία ὑπάρχει καὶ στὸ ἐν χρήσει Τριῴδιο τῆς ἐκκλησίας μετὰ τὰ τροπάρια τῆς ἐνάτης ὥ­ρας τῆς Καθαρᾶς Δευτέρας· ἐπειδὴ ὅμως στὸ Τριῴδιο ἡ διάταξι εἶναι ἐλλιπής, τὸ πλῆρες νόημά της φαίνεται στὸ Τυπικὸ τοῦ ῾Αγ. Σάββα (κεφ. 30), ἀπὸ ὅπου καὶ τὴν παραθέτω (σὲ μετάφρασι) καὶ κατόπιν τὴν σχολιάζω.

«Πρέπει ἐπίσης νὰ γνωρίζουμε ὅτι, ἐὰν συμβῇ κάποιος ἀδελφὸς¹ νὰ ἐκδημήσῃ² πρὸς Κύριον αὐτὲς τὶς ἡμέρες³ μέσα στὴν ἑβδομάδα⁴, δὲν τελεῖται ἡ παννυχὶς⁵ τοῦ τριημέρου αὐτοῦ ἕως τὴν Παρασκευὴ ἑσπέρας· ἀλλὰ τότε⁶ τελεῖται ἡ παννυχὶς αὐτοῦ. Ὁμοίως καὶ τὸ Σάβ­βατο ἡ λειτουργία αὐτοῦ. Τὸ δὲ ἀκόλουθο Σάββατο τελοῦνται τὰ ἐν­νιάμερα αὐτοῦ εἴτε τυχαίνουν τότε εἴτε ὄχι⁷. Τὸ δὲ σαραντάμερο μνη­μόσυνο αὐτοῦ γίνεται ὅταν συμπληρωθῇ ὁ ἀριθμός του⁸. ῞Ομως οἱ προσφορὲς⁹ καὶ τὰ μνημόσυνα αὐτοῦ ἀρχίζουν ἀπὸ τὴν Νέα Κυρια­κὴ¹⁰ μέχρι τὴν συμπλήρωσι τῶν σαράντα ἡμερῶν.

»Εἶναι παράδοσι τῶν ἁγίων πατέρων¹¹ νὰ μνημονεύωνται ὅσοι ἀ­πὸ ἐμᾶς ἐκδημοῦν πρὸς Κύριον ἀπὸ αὐτὴν τὴν τελευταία ἡμέρα¹² κα­θημερινά, μαζὶ μὲ τὴν θεία λειτουργία, μέχρι τὴν τεσσαρακοστὴ ἡμέ­ρα. Γι᾿ αὐτὸ καὶ γράφτηκε αὐτὴ ἡ διάταξι ἐδῶ».

Σχόλια.

1. ἀδελφός· ἐπειδὴ πρόκειται γιὰ μοναστηριακὸ τυπικό, ἀδελφὸς καλεῖται ὁ μοναχὸς ποὺ ἀνήκει στὸ ἑκάστοτε μοναστῆρι· ἀδελφὸς ὅμως λέγεται καὶ κάθε χριστιανός, διότι ὅλοι εἴμαστε ἀδελφοὶ ἐν Χριστῷ· καὶ μία ἀπὸ τὶς ὀνομασίες τῶν πρώτων χριστιανῶν ἦταν ἀδελφοί, προτοῦ καθιερωθῇ καὶ ἐπικρατήσῃ τὸ ὄνομα χριστιανός. ᾿Αλλὰ καὶ σήμερα στὶς ἀποστολικὲς περικοπὲς ἡ ἀρχικὴ λέξι εἶναι ἀδελφοί, δηλαδὴ «χριστια­νοί», ἐνῷ στὴν θεία λειτουργία ἔχει διατηρηθῆ αἴτησι καὶ «ὑπὲρ πάσης τῆς ἐν Χριστῷ ἡμῶν ἀδελφότητος», δηλαδὴ ὑπὲρ τῆς ἐκκλησιαστικῆς κοινότητος.

2. νὰ ἐκδημήσῃ πρὸς Κύριον. ᾿Εκδημία, δηλαδὴ ἀποδημία, ἀλλαγὴ τόπου εἶναι ὁ θάνατος καὶ ὄχι ἐξαφάνισι τοῦ ἀνθρώπου. Καὶ ἔχουμε τὴν βεβαιότητα ὅτι οἱ πιστοὶ φεύγουν ἀπὸ ἐδῶ καὶ πηγαίνουν κοντὰ στὸν Κύριο· «δικαίων ψυχαὶ ἐν χειρὶ Θεοῦ». Μεγάλη παρηγοριὰ καὶ ἐν­θάρρυνσι αὐτὴ ἡ ἀλήθεια, τὴν ὁποία στεροῦνται ὅσοι δὲν μετέχουν «τῆς ἐν ἡμῖν ἐλπίδος» (1Πε 3:15).

3 καὶ 4. αὐτὲς τὶς ἡμέρες μέσα στὴν ἑβδομάδα. ᾿Εννοεῖ τὶς καθημε­ρινὲς κάθε ἑβδομάδος τῆς μεγάλης τεσσαρακοστῆς, δηλ. ἀπὸ δευτέρα μέχρι παρασκευή, κατὰ τὶς ὁποῖες δὲν τελεῖται κανονικὴ λειτουργία, ἀλ­λὰ μόνο προηγιασμένη.

5. παννυχίς. ᾿Αναφέρεται στὴν νεκρώσιμο παννυχίδα, μία ἀρχαιότα­τη ἀκολουθία τῆς ἐκκλησίας, ἡ ὁποία εἶναι ἀκόμη ἐν χρήσει κυρίως στὶς μονές· εἶναι σὰν ἕνα εἶδος ἀποδείπνου ἢ μεσονυκτικοῦ μὲ εἰδικὰ τροπά­ρια ὑπὲρ τῶν κεκοιμημένων, στὸ δὲ τέλος γίνονται καὶ οἱ γνωστὲς ἐπι­μνημόσυνες δεήσεις καὶ εὐχές. ῾Η ἀκολουθία αὐτὴ ὑπάρχει στὸ Τριῴδιο καὶ στὸ Πεντηκοστάριο, μετὰ τὸν ἑσπερινὸ τῶν δύο ψυχοσαββάτων. Στὶς ἐνορίες τελεῖται (ὅπου καὶ ἐὰν τελῆται) συνημμένως μὲ τὸν ἑσπε­ρινό, σύμφωνα μὲ τὶς διατάξεις τοῦ ἰσχύοντος Τυπικοῦ Βιολάκη.

6. τότε· δηλαδὴ τὴν Παρασκευὴ ἑσπέρας (συνήθως μετὰ τὸν ἑσπερι­νὸ) τελεῖται ἡ νεκρώσιμος παννυχὶς σὰν τριήμερο μνημόσυνο ὑπὲρ ἀνα­παύσεως τοῦ ἐκδημήσαντος ἀδελφοῦ.

7. εἴτε τυχαίνουν τότε εἴτε ὄχι. Μεταθέτονται δηλαδὴ τὰ τριήμερα καὶ τὰ ἐννιάμερα στὸ ἑπόμενο κατὰ διαδοχὴν Σάββατο, διότι κατὰ τὴν ἀκριβῆ καὶ ἀρχαία ἀντίληψι ἐκτὸς ἀπὸ τὶς ἐπιμνημόσυνες δεήσεις τελεῖ­ται καὶ κανονικὴ θεία λειτουργία, ἡ ὁποία ὅμως στὴν μεγάλη σαρακο­στὴ δὲν γίνεται πλὴν Σαββάτου καὶ Κυριακῆς.

8. ὅταν συμπληρωθῇ ὁ ἀριθμός του. ᾿Ανάλογα μὲ τὸ ἂν ἡ ἐκδημία τοῦ ἀδελφοῦ συνέβη στὴν ἀρχὴ ἢ στὸ μέσο ἢ στὸ τέλος τῆς Σαρακοστῆς, τὸ μνημόσυνο τῶν 40 ἡμερῶν μπορεῖ νὰ τύχῃ ἐντὸς τῶν νηστειῶν ἢ με­τὰ τὸ πάσχα. Στὴν πρώτη περίπτωσι ἐννοεῖται ὅτι τὸ μνημόσυνο θὰ μετατεθῇ στὸ πλησιέστερο Σάββατο.

9. οἱ προσφορές· τὰ σήμερα λεγόμενα πρόσφορα· οἱ εἰδικοὶ ἄρτοι γιὰ τὴν τέλεσι τῆς λειτουργίας· συνεκδοχικὰ οἱ θεῖες λειτουργίες.

10. Νέα Κυριακή· ἡ Κυριακὴ τοῦ Θωμᾶ, διότι μὲ αὐτὴν ἐγκαινιάζε­ται ὁ ἑβδομαδιαῖος ἑορτασμὸς τῆς ἀναστάσεως κάθε Κυριακή. ῾Η φρά­σι (στὸ πρωτότυπο) «ἀπὸ τῆς Νέας Κυριακῆς» δείχνει χρονικὴ ἀφετη­ρία καὶ ἐννοεῖ τὴν περίοδο ἀπὸ τὴν Δευτέρα μετὰ τὴν Κυριακὴ τοῦ Θω­μᾶ, διότι τὶς Κυριακὲς τέτοια μνημόσυνα δὲν τελοῦνται (ὅπως θὰ ἐξη­γήσω παρακάτω).

11. τῶν ἁγίων πατέρων· ἐννοοῦνται κατ᾿ ἀρχὴν οἱ κτίτορες τῶν μο­νῶν καὶ θεμελιωτὲς τῶν μοναστηριακῶν τυπικῶν· οἱ μοναχοὶ καλοῦνται γενικῶς ἀδελφοί, ὅπως προείδαμε, καὶ ὄχι πατέρες.

12. ἀπ᾿ αὐτῆς τῆς τελευταίας ἡμέρας (στὸ πρωτότυπο). Φυσικὰ τὴν ἴδια ἡμέρα τῆς κοιμήσεως ἑνὸς χριστιανοῦ δὲν μπορεῖ νὰ τελεστῇ καὶ λειτουργία μετὰ μνημοσύνου· ἡ φράσι δείχνει ἐπίσης χρονικὸ προσ­διορισμὸ καὶ σημαίνει ὅτι τὸ σαρανταλείτουργο γιὰ τὸν κοιμηθέντα ξε­κινᾷ κανονικὰ ἀπὸ τὴν ἀμέσως ἑπόμενη ἡμέρα ἀπὸ τὴν ἐκδημία του, ἐκτὸς ἂν τύχῃ στὴν Μεγάλη Σαρακοστή.

Ἂς δοῦμε τώρα τὶς πληροφορίες ποὺ μᾶς δίνει αὐτὴ ἡ βασικὴ διά­ταξι τοῦ Τυπικοῦ τοῦ ῾Αγίου Σάββα σὲ συνδυασμὸ καὶ μὲ ἄλλα τυπικὰ καὶ λειτουργικὰ κείμενα. ᾿Απὸ παλιὰ (πρὶν ἀπὸ τὸν 8ο αἰῶνα) ὑπῆρχε στὶς μονὲς (τοὐλάχιστον) ἡ συνήθεια νὰ τελοῦν σαρανταλείτουργο γιὰ κάθε κοιμηθέντα ἀδελφό. Τὸ σαρανταλείτουργο συνωδευόταν ἀπὸ ἐπι­μνημόσυνες αἰτήσεις καὶ εὐχὲς (στὸν ἑσπερινὸ στὸν ὄρθρο καὶ στὴν λει­τουργία) μαζὶ μὲ καθημερινὴ προσφορὰ κολλύβων. Εἰδικὰ τὴν 3η, τὴν 9η καὶ τὴν 40ὴ ἡμέρα ἀπὸ τὴν κοίμησι τοῦ ἀδελφοῦ (ὄχι ἀπὸ τὴν κη­δεία, ἀλλὰ ἀπὸ τὴν ἐκδημία· τὸ διευκρινίζουν τὰ κείμενα), γινόταν καὶ ἡ νεκρώσιμος παννυχίς (εἰδικὴ ἀκολουθία μὲ τὰ νεκρώσιμα εὐλογητάρια καὶ ἄλλα τροπάρα, μετὰ τὸν ἑσπερινό). Τὸ ἐπιμνημόσυνο 40λείτουργο διεκόπτετο κατὰ τὶς παρεμβαλλόμενες ἡμέρες, κατὰ τὶς ὁποῖες δὲν λέ­γονται νεκρώσιμα τροπάρια οὔτε τελοῦνται μνημόσυνα, δηλαδὴ κατὰ τὶς Κυριακές, τὶς δεσποτικὲς καὶ τὶς θεομητορικὲς ἑορτές.

Στὶς ἐνορίες ἐπειδὴ δὲν γίνονται οὔτε ἐπιμνημόσυνα 40λείτουργα οὔτε νεκρώσιμες παννυχίδες, τελοῦμε αὐτὸ τὸ ἐλάχιστο ποὺ μποροῦμε, δηλαδὴ ἐπιμνημόσυνο τρισάγιο μὲ κατάνυξι καὶ κάποια ἐπισημότητα· καὶ τὰ μὲν τριήμερα καὶ ἐννιάμερα τελοῦνται συνήθως χωρὶς λειτουργία (ἂν καὶ σὲ κάποιες περιοχὲς κρατοῦν ἀκόμη τὴν παράδοσι τῆς λειτουρ­γίας), τὸ δὲ 40μερο μὲ λειτουργία. ᾿Επειδὴ στὸν ἁπλὸ λαὸ ἐπικρατοῦν κάποιες ἀνόητες καὶ ἀστήρικτες ἀντιλήψεις, ὅτι δῆθεν «δὲν κάνει» τὸ τελευταῖο μνημόσυνο νὰ γίνῃ ἀκριβῶς στὰ 40, ἀλλὰ τάχα «πρέπει νὰ γίνῃ ἢ λίγο νωρίτερα ἢ λίγο ἀργότερα», ἐπαναλαμβάνω τὴν προαναφερ­θεῖσα ἀρχαία διάταξι· «Τὸ δὲ σαραντάμερο μνημόσυνο αὐτοῦ γίνεται ὅταν συμπληρωθῇ ὁ ἀριθμός του». ᾿Εννοεῖται βεβαίως ὅτι εἶναι κατα­νοητὸ νὰ γίνεται, ἂν χρειαστῇ, κάποια μικρὰ μετάθεσι στὸ κοντινώτερο σαββατοκύριακο, προκειμένου νὰ παρευρεθοῦν καὶ οἱ μακρὰν διαμένον­τες συγγενεῖς.

Μνημόσυνο τώρα στὴν παλαιὰ λειτουργικὴ γλῶσσα, δὲν ἐννοεῖται τὸ ἐπιμνημόσυνο τρισάγιο, ποὺ ἐμεῖς σήμερα τὸ θεωροῦμε «μνημόσυνο» καὶ τὸ ὁποῖο ἀνεμποδίστως τελεῖται καὶ τὶς Κυριακὲς καὶ τὶς ἄλλες ἡ­μέρες, ἀλλὰ οἱ εἰδικὲς νεκρώσιμες δεήσεις καὶ εὐχὲς καὶ τὰ ἀνάλογα τροπάρια σὲ ἑσπερινὸ καὶ ὄρθρο μαζὶ ἐνδεχομένως καὶ μὲ τὴν νεκρώσι­μο παννυχίδα, ποὺ προβλέπονται ἀπὸ τὸ μοναστηριακὸ τυπικό. Τὸ ἀ­κριβὲς μνημόσυνο εἶναι πλήρης ἀκολουθία σὰν εἰδικὸς ὄρθρος, ὅπως πε­ρίπου οἱ διάφορες νεκρώσιμες ἀκολουθίες ποὺ ὑπάρχουν στὸ Μέγα Εὐ­χολόγιον. Αὐτὸ εἶναι τὸ μνημόσυνο «μετὰ κολλύβων» ποὺ ἐννοοῦν οἱ ἀρχαῖες διατάξεις καὶ τὰ παλαιὰ τυπικά, καὶ τὸ ὁποῖο φυσικὰ δὲν τε­λεῖται τὶς Κυριακὲς καὶ τὶς ἄλλες γιορτές. Τὸ τονίζω αὐτὸ τὸ σημεῖο καὶ τὸ διευκρινίζω ὅσο μπορῶ, διότι σήμερα ἔχουμε σύγχυσι ἐννοιῶν καὶ ὁρολογιῶν, μὲ ἀποτέλεσμα ἄλλα νὰ διαβάζουμε στὶς λειτουργικὲς πηγὲς καὶ ἄλλα νὰ καταλαβαίνουμε, καὶ γενικῶς ἔχουμε μπερδέψει «τὴν Κούβα μὲ τὴν λακκούβα». Πρὸς ἀποφυγὴν περαιτέρω παρεξηγή­σεων δηλώνω ἐπίσης ὅτι στὴν συνέχεια τοῦ ἄρθρου ἀναφέρομαι στὴν ἀρχαία τάξι καὶ τὸ μοναστηριακὸ ἔθος.

Σύμφωνα μὲ τὰ τυπικὰ καὶ τὶς ἄλλες λειτουργικὲς πηγὲς 40λείτουρ­γο ὑπὲρ τοῦ κοιμηθέντος δὲν μπορεῖ νὰ τελεστῇ μέσα στὴν Σαρακοστή, διότι τελεία λειτουργία γίνεται μόνο τὰ Σάββατα καὶ τὶς Κυριακές, στὶς δὲ Κυριακὲς πάλι δὲν γίνονται μνημόσυνα (μοναστηριακά, πλήρη μὲ τὴν ἀρχαία τάξι). ᾿Επίσης δὲν γίνονται τὴν μεγάλη ῾Εβδομάδα οὔτε τὸ Πά­σχα καὶ σὲ ὅλη τὴν διακαινήσιμο ἑβδομάδα. Προβλέπει λοιπὸν τὸ τυπι­κό, ἂν κάποιος κοιμηθῇ ἐντὸς τῆς τεσσαρακοστῆς, νὰ ξεκινᾷ τὸ 40λεί­τουργο γιὰ τὴν ἀνάπαυσι τῆς ψυχῆς του ἀπὸ τὴν Δευτέρα μετὰ τὴν Κυ­ριακὴ τοῦ Θωμᾶ.

Αὐτὸ εἶναι καὶ τὸ σημεῖο ποὺ μᾶς ἐνδιαφέρει στὸ παρὸν ἄρθρο. Ἂν μετρήσουμε ἀπὸ τὴν Δευτέρα τοῦ Θωμᾶ θὰ δοῦμε ὅτι τὸ 40λείτουργο συμπληρώνεται ἀκριβῶς τὸ Σάββατο πρὸ τῆς Πεντηκοστῆς, δηλαδὴ τὸ Ψυχοσάββατο! Δὲν ὑπολογίζουμε τὶς παρεμβαλλόμενες 5 Κυριακὲς τοῦ Πεντηκοσταρίου οὔτε τὴν Πέμπτη τῆς ᾿Αναλήψεως φυσικά. Οἱ ἡμέρες αὐτὲς ἀναπληρώνονται ἀπὸ τὰ Σάββατα τῆς Τεσσαρακοστῆς. ᾿Αλλὰ ἂν κάποιος κοιμηθῇ στὸ μέσο ἢ πρὸς τὸ τέλος τῆς Σαρακοστῆς, τότε ἴσως χρειαστῇ νὰ συνεχιστῇ τὸ 40λείτουργο καὶ μετὰ τὴν Πεντηκοστή. Κά­ποια σχέσι ἔχουν μὲ τὸ θέμα καὶ οἱ εἰδικὲς ἀναφορὲς ὑπὲρ τῶν κεκοι­μημένων ποὺ ὑπάρχουν στὸν ἑσπερινὸ τῆς γονυκλισίας.

῾Επομένως τὰ δύο Ψυχοσάββατα ὡρίστηκαν ἀρχικὰ γιὰ πρακτικοὺς λόγους· τὸ 1ο πρὶν ἀπὸ τὴν Σαρακοστὴ ὡς γενικὸ μνημόσυνο γιὰ ὅσους τὸ 40λείτουργό τους τύχῃ νὰ συμπληρώνεται ἐκεῖνες τὶς ἡμέρες ἢ στὴν ἔναρξι τῆς Σαρακοστῆς· τὸ 2ο τὸ Σάββατο πρὶν ἀπὸ τὴν Πεντηκοστὴ ὡς γενικὸ μνημόσυνο γιὰ ὅσους κοιμήθηκαν μέσα στὴν Σαρακοστή, ὁπότε τὸ 40λείτουργό τους συμπληρώνεται ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον ἐκείνη τὴν ἡμέ­ρα.

᾿Ασφαλῶς γρήγορα αὐτὰ τὰ δύο μνημόσυνα θὰ ἐπεκτάθηκαν καὶ σὲ ὅλους τοὺς προαπελθόντες ἀδελφοὺς τῆς μονῆς, ἐνῷ στὴν ἐνοριακὴ πρᾶξι ἔλαβαν ἐνωρίτατα τὸν χαρακτῆρα ποὺ ἔχουν καὶ σήμερα ὡς γενι­κὰ μνημόσυνα ὅλων τῶν ἀπ᾿ αἰῶνος κεκοιμημένων Χριστιανῶν. Αὐτὸν τὸν ἐξελιγμένο καὶ γενικευμένο χαρακτῆρά τους ἀναφέρει καὶ ὁ Νικη­φόρος Κάλλιστος Ξανθόπουλος στὸ συναξάριό του (στὸ Ψυχοσάββατον τοῦ Τριῳδίου, ποὺ πρέπει νὰ ἐπαναλαμβάνεται καὶ στὸ πρὸ τῆς Πεντη­κοστῆς). Σὲ κάθε περίπτωσι καλὸ εἶναι νὰ γνωρίζουμε ὅτι τὰ δύο καθι­ερωμένα Ψυχοσάββατα (καὶ εἰδικὰ αὐτὸ πρὸ τῆς Πεντηκοστῆς) ἔχουν τὴν ἔναρξί τους στὴν τελευταία λειτουργία-γενικὸ μνημόσυνο μετὰ νε­κρωσίμου παννυχίδος, ποὺ γινόταν στὰ πλαίσια ἑνὸς ἐπιμνημοσύνου σαρανταλειτούργου.

Μία λεπτομέρεια σήμερα μᾶς δυσκολεύει λίγο νὰ ἀντιληφθοῦμε ἀ­μέσως τὸν ἀρχικὸ χαρακτῆρα καὶ τὴν καταβολὴ τοῦ Ψυχοσαββάτου τοῦ Τριῳδίου· στὶς μέρες μας ἡ ἔναρξι τῆς Σαρακοστῆς γίνεται μετὰ τὴν Κυριακὴ τῆς τυρινῆς· τὴν ἐποχὴ ὅμως ποὺ καθωρίστηκαν τὰ δύο Ψυχο­σάββατα καὶ μέχρι τὸν 9ο-10ο αἰ. ἡ νηστεία ἄρχιζε μία ἑβδομάδα νωρί­τερα. ῾Η σημερινὴ ἑβδομάδα τῆς τυροφάγου ἦταν αὐστηρὴ νηστεία καὶ ὡς καθαρὰ Δευτέρα εἶχαν τὴν δική μας Δευτέρα τῆς τυρινῆς, στὴν ὁποία ὑπῆρχε ἀρχικὰ ἡ διάταξι ποὺ ἐξετάσαμε στὸ παρὸν ἄρθρο· ἄρα τὸ Ψυ­χοσάββατο τοῦ Τριῳδίου εἶχε ὁριστῆ ἀκριβῶς πρὶν ἀπὸ τὴν ἀρχαία ἔν­αρξι τῆς Σαρακοστῆς!

῾Υπονοοῦνται ἐπίσης (ἢ κάποτε ἀναφέρονται καὶ ῥητῶς) στὶς ἀρχαῖ­ες διατάξεις γιὰ τὸ 40λείτουργο ὑπὲρ τῶν ψυχῶν καὶ τὰ ἑξῆς.

1) Στὶς ἁρμόδιες διακονικὲς αἰτήσεις τοῦ ἑσπερινοῦ καὶ τοῦ ὄρθρου μνημονεύονται τὰ ὀνόματα τῶν προαπελθόντων γιὰ τοὺς ὁποίους τε­λεῖται τὸ 40λείτουργο, κατακλείονται δὲ μὲ τὴν γνωστὴ νεκρώσιμη εὐχὴ «῾Ο Θεὸς τῶν πνευμάτων καὶ πάσης σαρκὸς» ἢ μὲ ἄλλη ἀνάλογη (ὅ­πως περίπου ὁρίζεται καὶ στὰ σημερινὰ ψυχοσάββατα).

2) ᾿Ενδεχομένως ψάλλεται καὶ κάποιος ἀπὸ τοὺς νεκρωσίμους κανό­νες τῆς Παρακλητικῆς (εἴτε στὸν ὄρθρο γιὰ τὶς μὴ μεθέορτες περιόδους, εἴτε συνήθως στὸ ἀπόδειπνο).

3) Παραθέτονται καὶ κόλλυβα (γιὰ συμβολικοὺς λόγους)· ἕνα μικρὸ πιατάκι μὲ σιτάρι βρασμένο καὶ λίγο μαϊντανὸ ψιλοκομμένο. ῾Ετοιμά­ζονται χωρὶς ῥόδια, ἀμύγδαλα, καρύδια, τόνους ζάχαρης, σταφίδες, στραγάλια, μπισκότα, καὶ δὲν ξέρω τί ἄλλο. Κάποιοι φαίνεται ἔχουν μπερδέψει τὰ ἑόρτια κόλλυβα πρὸς τιμὴν τῶν ἁγίων μὲ τὰ κόλλυβα ὑ­πὲρ τῶν ψυχῶν. Τὰ δεύτερα πρέπει νὰ εἶναι λιτὰ καὶ ἀπέριττα, καὶ συμβολίζουν τὴν ἐλπίδα τῆς ἀναστάσεως.

Κατανοοῦμε ἐπίσης ὅτι τὰ Σάββατα τῆς Σαρακοστῆς ἔχουν ἕναν πολὺ σημαντικὸ ῥόλο· νὰ καλύψουν ἐν μέρει τὴν ἀνάγκη νεκρωσίμων δεήσεων καὶ μνημοσύνων, ποὺ δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ τελεσθοῦν στὶς ὑ­πόλοιπες ἡμέρες ἐκείνης τῆς περιόδου. Γι᾿ αὐτὸ ἀκόμη καὶ στὸ γιορτινὸ Σάββατον τοῦ ᾿Ακαθίστου ῞Υμνου τὸ Τριῴδιον καὶ τὸ Τυπικὸν τῆς Με­γάλης ᾿Εκκλησίας προβλέπουν νὰ συμψάλλωνται στὸν ὄρθρο καὶ τὰ τε­τραῴδια τῆς ἡμέρας, τὰ ὁποῖα περιλαμβάνουν καὶ νερώσιμα τροπάρια.

῞Οπως ἔχω ἀναφέρει καὶ σὲ ἄλλη εὐκαιρία, κατὰ τὸ Ψυχοσάββατο πρὸ τῆς Πεντηκοστῆς διαβάζεται στὴν λειτουργία τὸ 11ον ἑωθινὸ εὐαγ­γέλιο. Γιατί διαβάζεται τὸ συγκεκριμένο εὐαγγέλιο; Διότι τὶς προηγού­μενες ἡμέρες τοῦ Πεντηκοσταρίου ἔχουν διαβαστῆ τὰ ὑπόλοιπα 10 ἑω­θινά, ἀλλὰ ἐπειδὴ τὴν Κυριακὴ τῆς Πεντηκοστῆς δὲν διαβάζουμε ἑωθινό, τὸ τελευταῖο τὸ λέμε στὴν παραμονή (στὸ Ψυχοσάββατο). ᾿Επίσης ἡ συγκεκριμένη περικοπὴ εἶναι τὸ τέλος τοῦ κατὰ ᾿Ιωάννην εὐαγγελίου, ὁπότε ὁλοκληρώνεται (κατὰ τὴν ἀρχαία τάξι) ἡ ἀνάγνωσις τοῦ 4ου εὐ­αγγελίου ἐντὸς τοῦ Πεντηκοσταρίου. Καὶ ἕνας 3ος λόγος εἶναι ὅτι τὸ ἀναστάσιμο μήνυμα τῆς συγκεκριμένης περικοπῆς («ἐφανέρωσεν ἑαυ­τὸν ὁ ᾿Ιησοῦς τοῖς μαθηταῖς αὐτοῦ, ἐγερθεὶς ἐκ νεκρῶν») ἀποτελεῖ τὴν καλλίτερη διαβεβαίωσι τῆς ἀναστάσεως καὶ τῶν προκεκοιμημένων ἀδελφῶν μας.

Τὸ παρὸν δημοσιεύεται μὲ τὴν εὐκαιρία τῆς συμπληρώσεως σαραν­ταλειτούργου γιὰ τὴν ἀνάπαυσι τοῦ ἀδελφοῦ μου ᾿Αγγέλου, ὁ ὁποῖος ἐ­κοιμήθη αἰφνιδίως τὸ α΄ σάββατον τῶν νηστειῶν, 4/3/2017, σὲ ἡλικία 38 ἐτῶν. «᾿Ανάπαυσον, Κύριε, τὸν κεκοιμημένον δοῦλόν σου Ἄγγελον καὶ πάντας τοὺς μεταστάντας ἀδελφοὺς ἡμῶν· ἀμήν».

«᾿Εκκλησιολόγος», φ. 514, 27/5/2017.