Θέματα τυπικοῦ (ἐρωταποκρίσεις, ἄρθρα, μελέτες) Σχετικὰ μὲ τὰ ἐγκώμια τῆς Παναγίας [2017]
Σχετικὰ μὲ τὰ ἐγκώμια τῆς Παναγίας
Διονυσίου Ἀνατολικιώτου
δρος φιλοσοφικῆς σχολῆς Ἀθηνῶν,
πτυχιούχου κοινωνικῆς θεολογίας
symbole@mail.com
Οἱ θεομητορικὲς ἑορτὲς εἶναι βεβαίως λαοφιλεῖς, ἀλλὰ ἐπιπλέον παρουσιάζουν καὶ ἰδιαίτερο ἐνδιαφέρον στὸ θέμα τοῦ τυπικοῦ. Μέσα στὸν μῆνα Αὔγουστο δύο εἶναι οἱ ἑορτὲς ποὺ ξεχωρίζουν καὶ δεσπόζουν· ἡ δεσποτικὴ ἑορτὴ τῆς Μεταμορφώσεως τοῦ Κυρίου (6 Αὐγούστου), ἡ ὁποία εἶναι ἡ ἀρχαιότερη καὶ ἀνώτερη, καὶ ἡ θεομητορικὴ τῆς Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου (15 Αὐγούστου), ἡ ὁποία καθιερώθηκε ἀργότερα ἀπὸ τὴν πρώτη, ἀλλὰ διαδόθηκε εὐρύτατα στὸν χριστιανικὸ λαό. Μὲ ἀφορμὴ λοιπὸν τὴν δεύτερη αὐτὴ ἑορτὴ θὰ κάνουμε λόγο γιὰ ἕνα θέμα τυπικοῦ, τὸ ὁποῖο σήμερα δὲν ἀντιμετωπίζεται μὲ τὸν τρόπο ποὺ πρέπει.
Εἶναι γνωστὸ ὅτι τὶς τελευταῖες 2-3 δεκαετίες ἔχουν διαδοθῆ σὲ ὅλες σχεδὸν τὶς περιοχὲς τῆς χώρας τὰ λεγόμενα «ἐγκώμια τῆς Παναγίας», τὰ ὁποῖα ψάλλονται σὲ διάφορες εὐκαιρίες εἴτε στὶς 15 Αὐγούστου (στὸν ἑσπερινὸ ἢ ἀνήμερα στὸν ὄρθρο ἢ μετὰ τὴν λειτουργία ἢ στὸν 1ο μεθέορτο ἑσπερινὸ) εἴτε στὴν ἀπόδοσι ἢ σὲ διάφορες λιτανεῖες κλπ.. Τὸ φαινόμενο εἶναι νεώτατο, διότι πρὶν ἀπὸ 30 καὶ 40 χρόνια τὰ ἐγκώμια αὐτὰ ἦσαν σχεδὸν ἄγνωστα.
᾿Επὶ παραδείγματι πρὶν ἀπὸ 30 χρόνια, ποὺ ὑπηρέτησα κατὰ τὴν στρατιωτική μου θητεία στὴν Λῆμνο καὶ ἤμουν ψάλτης τῆς ἐπιλαρχίας καὶ συχνὰ πυκνὰ ἔψελνα σὲ διάφορους ἐνοριακοὺς καὶ ἰδιωτικοὺς ναοὺς καὶ σὲ διάφορες περιοχὲς σὲ ὅλο σχεδὸν τὸ νησί (Μύρινα, Μοῦδρο, Λύχνα, Κοντοπούλι, ῾Ρωμανὸ κ.ἀ.), τὰ ἐγκώμια αὐτὰ ἦσαν ἄγνωστα. Εἰσήχθησαν σὲ χρῆσι λίγο μετὰ τὸ 1990. Γι᾿ αὐτὸ ὅσοι κάτοικοι τῆς Λήμνου εἶναι ἀπὸ 35 ἐτῶν περίπου καὶ κάτω ἔχουν γαλουχηθῆ μὲ τὰ ἀκούσματα αὐτῶν τῶν ἐγκωμίων καὶ νομίζουν μάλιστα ὅτι ἀποτελοῦν καὶ παλαιὰ παράδοσι τοῦ νησιοῦ! Καὶ δυσκολεύονται πολὺ νὰ πιστέψουν ὅτι αὐτὸ εἶναι κάτι τὸ πολὺ πρόσφατο στὸν τόπο τους.
῾Η ἀλήθεια εἶναι ὅτι τὰ λεγόμενα «ἐγκώμια τῆς Παναγίας» δὲν ἀνήκουν στοὺς ἐπίσημους ὕμνους τῆς ᾿Εκκλησίας, μὲ τοὺς ὁποίους οἱ ἅγιοι πατέρες ὥρισαν ἐδῶ καὶ αἰῶνες νὰ τιμοῦμε αὐτὴν τὴν σημαντικὴ ἑορτή. Γι᾿ αὐτὸ καὶ δὲν ὑπάρχουν στὸ μηναῖο στὴν ἀκολουθία τῆς 15ης Αὐγούστου, οὔτε στὸν ἑσπερινὸ οὔτε στὸν ὄρθρο οὔτε στὰ μεθέορτα.
Καὶ αὐτὸ δὲν εἶναι τὸ μοναδικὸ πρόβλημα μὲ αὐτὰ τὰ «ἐγκώμια». ᾿Απὸ τὴν στιγμὴ ποὺ δὲν εἶναι καθιερωμένα ἐπισήμως, δὲν ὑπάρχει καὶ σταθερὸ ἐπίσημο κείμενό τους, ἀλλὰ σχεδὸν κάθε περιοχὴ καὶ κάθε μοναστῆρι ἔχει δικά του «ἐγκώμια» μὲ ποικίλες παραλλαγὲς καὶ ἀπὸ διάφορους ποιητὲς-διασκευαστές, καὶ κανεὶς δὲν ξέρει ποιά εἶναι τὰ ἀρχικὰ καὶ παλαιὰ «ἐγκώμια τῆς Παναγίας».
῾Υπάρχει ὅμως καὶ κάτι ἄλλο σημαντικώτερο· τὰ «ἐγκώμια» αὐτὰ στὴν πραγματικότητα ἀπαγορεύονται ἀπὸ τὸ ἐπίσημο Τυπικὸν τῆς ᾿Εκκλησίας, καὶ μάλιστα ἀπαγορεύονται αὐστηρῶς καὶ «διὰ ῥοπάλου»!
Συγκεκριμένα τὸ Τυπικὸν τῆς Μεγάλης ᾿Εκκλησίας, ποὺ συντάχτηκε ἀπὸ τὸν ἐπιφανῆ πρωτοψάλτη τῆς ἐποχῆς Γεώργιο Βιολάκη καὶ ἐκδόθηκε ἀπὸ τὸ πατριαρχικὸ τυπογραφεῖο στὴν Κωνσταντινούπολι τὸ 1888 καὶ εἶναι μέχρι σήμερα τὸ ἐπίσημο τυπικὸ ὄχι μόνον στὸ κλῖμα τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου ἀλλὰ καὶ στὰ πατριαρχεῖα καὶ αὐτοκέφαλες ᾿Εκκλησίες ᾿Αλεξανδρείας, ᾿Ιεροσολύμων, ῾Ελλάδος, Κύπρου, ἀκόμη καὶ στὴν ἱερὰ μονὴ τοῦ θεοβαδίστου ὄρους Σινὰ καὶ στὸ Πρωτᾶτο τοῦ ῾Αγίου Ὄρους καὶ ἀλλοῦ, γράφει γιὰ τὰ «ἐγκώμια τῆς Παναγίας» τὰ ἑξῆς·
Στὸν ὄρθρο τῆς ἑορτῆς τῆς Κοιμήσεως, ἀνήμερα στὶς 15 Αὐγούστου, «εὐθὺς μετὰ τὴν καταβασίαν τῆς θ´ (ᾠδῆς) συνηθίζεται ἐνιαχοῦ, ὅπου πανηγυρίζεται ἡ ἑορτὴ αὕτη μεγαλοπρεπῶς, πρὸς πλείονα τάχα δόξαν καὶ τιμὴν τῆς Θεοτόκου, ἵνα ψάλλωνται τὰ λεγόμενα “ἐγκώμια τῆς Παναγίας”, κατὰ μίμησιν τῶν τοῦ Κυρίου ἡμῶν, τῶν ψαλλομένων ἐν τῷ ὄρθρῳ τοῦ Μ. Σαββάτου. Ἡ Μεγάλη Ἐκκλησία κατακρίνουσα πᾶν ὅ,τι καινοφανὲς καὶ κακόζηλον, ἔστω καὶ γινόμενον πρὸς τιμὴν τῆς Θεοτόκου, ἀποδοκιμάζει ταῦτα ἐπισήμως καὶ ἀπαγορεύει μάλιστα αὐστηρῶς».
Σύμφωνα λοιπὸν μὲ τὸ ἐπίσημο Τυπικὸν τῆς ᾿Εκκλησίας τὰ λεγόμενα «ἐγκώμια τῆς Παναγίας» ψάλλονται τάχα πρὸς δόξαν καὶ τιμὴν τῆς Θεοτόκου, ἄρα μὲ αὐτὰ δὲν τιμᾶται πραγματικὰ ἡ πάναγνος καὶ ἀειπάρθενος μητέρα τοῦ Κυρίου μας, γι᾿ αὐτὸ κατακρίνονται ὡς καινοφανῆ καὶ κακόζηλα, ἀποδοκιμάζονται ἐπισήμως καὶ ἀπαγορεύονται αὐστηρῶς!
Αὐτὴν τὴν αὐστηρὴ διάταξι τοῦ Τυπικοῦ οἱ περισσότεροι (σχεδὸν ὅλοι δηλαδὴ) τὴν εἶχαν «ξεχάσει», διότι μετὰ τὴν ἔκδοσι τοῦ Τυπικοῦ Βιολάκη σταμάτησε ἡ ὅποια χρῆσι τους, πλὴν κάποιων μεμονωμένων περιπτώσεων, ὅπου διατηρήθηκαν ὡς τοπικὸ ἔθιμο, ἄγνωστο στοὺς πολλούς. Στὰ νεώτερα χρόνια, ποὺ σὰν πυρκαγιὰ ἀναζωπυρώθηκε ἡ χρῆσί τους λόγῳ τῆς ἀκατάσχετης ῥοπῆς τῶν νεωτέρων γενεῶν πρὸς τὴν καινοτομία καὶ τὸν θεατρινισμό, εἶχα τὴν εὐκαιρία νὰ «ὑπενθυμίσω» σὲ ἐπίσημες δημοσιεύσεις μου τὸ 2007 καὶ τὸ 2008 γιὰ ὅλη τὴν ᾿Εκκλησία τῆς ῾Ελλάδος αὐτὴν τὴν ἀπαγόρευσι τοῦ ἐπισήμου Τυπικοῦ. ᾿Απὸ τότε τὸ θέμα τὸ γνωρίζουν ἀρκετοί.
Βεβαίως εὔλογα γεννᾶται μία ἀπορία. ᾿Αφοῦ τὸ ἐπίσημο Τυπικὸ παίρνει τόσο αὐστηρὴ θέσι γι᾿ αὐτὰ τὰ ὑμνογραφήματα, πῶς γίνεται σήμερα νὰ ἔχουν διαδοθῆ τόσο πολὺ καὶ νὰ διαφημίζωνται καὶ νὰ προβάλλωνται ἀκόμη καὶ ἀπὸ διάφορα ῥαδιοτηλεοπτικὰ μέσα;
Δυστυχῶς εἶναι ἀλήθεια ὅτι σήμερα τὸ ἐπίσημον Τυπικὸν δὲν γίνεται σεβαστό, ἀλλὰ καταπατεῖται ἀγρίως καὶ αὐθαιρέτως. Καὶ καταστρατηγεῖται ἀκριβῶς ἀπὸ αὐτοὺς ποὺ ἔχουν ὁριστῆ ὡς τηρητὲς καὶ θεματοφύλακες τῆς λειτουργικῆς τάξεως. Οἱ περισσότεροι ψάλτες, ἀκόμη καὶ κληρικοί, δὲν ξέρουν ὅτι ὑπάρχει ἐπίσημο καὶ ὑποχρεωτικὸ τυπικὸ τῆς ᾿Εκκλησίας, ἀγνοοῦν ποιό εἶναι αὐτό, καὶ οὐσιαστικὰ δὲν τὸ διδάχτηκαν ποτέ.
᾿Αλλὰ καὶ ἂν κάποιος ἀσχοληθῇ οἰκειοθελῶς, ἀπὸ ἀγάπη καὶ σεβασμὸ πρὸς τὴν ὀρθόδοξη λατρεία, μὲ τὸ Τυπικὸν Βιολάκη, θὰ διαπιστώσῃ ὅτι στὴν συντριπτική τους πλειονοψηφία ψάλτες, κληρικοί, καὶ ἐνορίες τὸ καταπατοῦν ἀσυστόλως. Καὶ ἂν προσπαθήσῃ νὰ τὸ τηρήσῃ ἢ νὰ τὸ ὑπενθυμίσῃ ἁπλῶς, θὰ γίνῃ καὶ πολὺ δυσάρεστος καὶ ἀνεπιθύμητος.
῞Ομως δὲν εἶναι λογικὸ ἀπὸ τὴν μιὰ οἱ περισσότεροι νὰ γράφουν τὸ ἐπίσημο Τυπικὸ στὰ παλαιότερα τῶν ὑποδημάτων τους καὶ ἀπὸ τὴν ἄλλη νὰ διαμαρτύρωνται ὅτι σήμερα οἱ ψάλτες καὶ οἱ κληρικοὶ δὲν γνωρίζουν τυπικό. Εἶναι τοὐλάχιστον ὑποκριτικὸ κάτι τέτοιο.
«Στῦλος ᾿Ορθοδοξίας», φύλλο ἰουλίου, ἀρ. 191, 12/8/2017