συμβολή

Τὸ πρῶτο ἀντίφωνο τῆς θ. Λειτουργίας

Διονυσίου Ἀνατολικιώτου

δρος φιλοσοφικῆς σχολῆς Ἀθηνῶν,

πτυχιούχου κοινωνικῆς θεολογίας

symbole@mail.com

῞Ενα θέμα τυπικοῦ γιὰ τὸ ὁποῖο ἐπικρατεῖ πολλὴ ἄγνοια καὶ σύγχυσι σήμερα εἶναι τὰ ἀντίφωνα τῆς θ. λειτουργίας. Πρόκειται γιὰ τρεῖς ὁμάδες ψαλμικῶν στίχων μὲ σύντομα ἐφύμνια, οἱ ὁποῖες ψάλλονται στὴν ἀρχὴ τῆς λειτουργίας. Κάθε ὁμάδα ἀντιφώνου ἀποτελεῖται ἀπὸ 3 ἢ 4 στίχους μὲ ἕνα ἐφύμνιο, τὸ ὁποῖο ἐπαναλαμβάνεται σὲ κάθε στίχο.

᾿Αντὶ γιὰ τὰ ἀντίφωνα οἱ ψάλτες μποροῦν νὰ ἐπιλέξουν νὰ ψάλουν τὰ τυπικὰ καὶ τοὺς μακαρισμούς. «Τυπικὰ» ὀνομάζονται δύο συγκεκριμέ­νοι ψαλμοί, ὁ 102 («Εὐλόγει, ἡ ψυχή μου, τὸν Κύριον») καὶ ὁ 145 («Αἴνει, ἡ ψυχή μου, τὸν Κύριον»), οἱ ὁποῖοι ψάλλονται ὁλόκληροι (δη­λαδὴ ψάλλονται ὅλοι οἱ στίχοι τους) μὲ σύντομο τρόπο καὶ χωρὶς ἐφύ­μνιο, ὅπως περίπου ὁ 50ὸς ψαλμὸς στὸν ὄρθρο. «Μακαρισμοὶ» εἶναι οἱ γνωστοὶ μακαρισμοὶ τοῦ Κυρίου ἀπὸ τὸ εὐαγγέλιο («Μακάριοι οἱ πτω­χοὶ τῷ πνεύματι, ὅτι αὐτῶν ἐστὶν ἡ βασιλεία τῶν οὐρανῶν», Μτθ 5:3-11), οἱ ὁποῖοι ψάλλονται ὡς στίχοι μαζὶ μὲ ὡρισμένα τροπάρια, ὅπως ὁρίζει κάθε φορὰ τὸ τυπικό.

Καταλαβαίνει κανεὶς ὅτι πρόκειται γιὰ δύο διαφορετικὰ πράγμα­τα, ποὺ ὑποτίθεται ὅτι εἶναι πασίγνωστα σὲ ἱερεῖς καὶ ψάλτες· ἄλλο εἶ­ναι τὰ ἀντίφωνα, καὶ ἄλλο τὰ τυπικὰ καὶ οἱ μακαρισμοί. Καὶ ὅμως μέ­σα στὸν 20ὸ αἰῶνα καὶ μέχρι τὶς ἡμέρες μας ἔχουν ἐκδοθῆ πολλὲς ἑρμη­νεῖες τῆς θ. λειτουργίας, γραμμένες ἀπὸ ἱερεῖς καὶ θεολόγους, καὶ σχε­δὸν σὲ ὅλες τὶς περιπτώσεις οἱ ἑρμηνευτὲς συγχέουν τὰ ἀντίφωνα μὲ τὰ τυπικά, καὶ ἐνῷ λένε ὅτι «οἱ ψάλτες ψάλλουν τὰ ἀντίφωνα», στὴν συνέχεια ἑρμηνεύουν τοὺς ψαλμοὺς τῶν τυπικῶν καὶ τοὺς μακαρισμούς!

Σήμερα τὶς περισσότερες φορὲς στὴν λειτουργία προτιμῶνται τὰ ἀν­τίφωνα, διότι εἶναι συντομώτερα ἀπὸ τὰ τυπικά. Κάθε ὁμάδα ἀντιφώ­νων ἔχει διαφορετικὸ «ἐφύμνιο», δηλαδὴ ἐπῳδό, ῥεφραίν· π.χ. ἡ πρώτη ὁμάδα ἔχει ἐφύμνιο «Ταῖς πρεσβείαις τῆς Θεοτόκου, σῶτερ, σῶσον ἡμᾶς». Πολλοὶ εἴτε ἀπὸ ἄγνοια εἴτε ἀπὸ βαριεστημάρα εἴτε ἀπὸ σύγ­χυσι ὀνομάζουν ἀντίφωνα τὰ ἐφύμνια, ὁπότε ψάλλουν τρεῖς φορὲς μόνο τὸ ἐφύμνιο (π.χ. «Ταῖς πρεσβείαις...»), χωρὶς νὰ λένε τοὺς στίχους.

῞Ομως ἀντίφωνα εἶναι κυρίως οἱ ψαλμικοὶ στίχοι, καὶ ὄχι μόνα τους τὰ ἐφύμνια· ἑπομένως ἀπαραιτήτως σὲ κάθε ἀντίφωνο πρέπει νὰ λέ­γωνται οἱ στίχοι του, ἐνῷ καὶ τὸ ἰσχῦον Τυπικὸν τῆς ᾿Εκκλησίας (Τυπι­κὸν Βιολάκη) εἶναι ἐπίσης αὐστηρὸ στὸ θέμα αὐτό. ᾿Αντίφωνα χωρὶς ψαλμικοὺς στίχους εἶναι σὰν νὰ ξεκινᾷς ἕνα τραγούδι, ἀλλὰ νὰ λὲς μό­νο τὸ ῥεφραίν του χωρὶς τὶς ἄλλες στροφές! Ἄρα δὲν λὲς σωστὰ τὸ τρα­γούδι, καὶ δὲν ἔχει ἀξία αὐτὸ ποὺ κάνεις.

Πρέπει νὰ ποῦμε ὅτι ὑπάρχουν πολλὲς ὁμάδες ἀντιφώνων, πάνω ἀπὸ 10. Κάθε μεγάλη δεσποτικὴ καὶ θεομητορικὴ ἑορτὴ ἔχει τὰ δικά της ἀντίφωνα. ᾿Εδῶ ὅμως δὲν θὰ ἀσχοληθοῦμε μὲ τὰ ἀντίφωνα τῶν ἑορτῶν, ἀλλὰ μὲ ἐκεῖνα ποὺ πρέπει νὰ ψάλλωνται στὴν λειτουργία, ὅταν δὲν εἶναι οὔτε κάποια γιορτὴ οὔτε προεόρτια οὔτε μεθέορτα. Καὶ πάλι ἐπειδὴ τὸ θέμα εἶναι μεγάλο, σήμερα θὰ ἀναφερθοῦμε μόνο στὸ πρῶτο ἀντίφωνο τῶν καθημερινῶν. Σύμφωνα λοιπὸν μὲ τὸ ἐπίσημο Τυπικὸν τῆς Μεγάλης ᾿Εκκλησίας, στὶς λειτουργίες ποὺ γίνονται σὲ ἁπλὲς καθη­μερινὲς τὰ ἀντίφωνα λέγονται μὲ τὸν ἑξῆς τρόπο.

Ἀντίφωνον α΄ (ψαλμὸς 91)

1ος στίχος (ἀπαγγελία). ᾿Αγαθὸν τὸ ἐξομολογεῖσθαι τῷ Κυρίῳ καὶ ψάλλειν τῷ ὀνόματί σου, ὕψιστε.

1ο ἐφύμνιο (ψαλτά). «Ταῖς πρεσβείαις τῆς Θεοτόκου, σῶτερ, σῶσον ἡμᾶς».

2ος στίχος. Τοῦ ἀναγγέλλειν τὸ πρωὶ τὸ ἔλεός σου καὶ τὴν ἀλή­θειάν σου κατὰ νύκτα. (Καὶ πάλι τὸ 1ο ἐφύμνιο.)

3ος στίχος. ῞Οτι εὐθὺς Κύριος ὁ Θεὸς ἡμῶν καὶ οὐκ ἔστιν ἀδικία ἐν αὐτῷ. (Καὶ πάλι τὸ 1ο ἐφύμνιο.)

Κατόπιν. Δόξα Πατρὶ καὶ Υἱῷ... Καὶ νῦν καὶ ἀεί... Καὶ πάλι τὸ ἐ­φύμνιο «Ταῖς πρεσβείαις τῆς Θεοτόκου...» ψαλτά, καὶ μὲ μελῳδικὴ κατάληξι στὸ τέλος.

῞Ενα πολὺ διαδεδομένο λάθος ποὺ γίνεται ἐδῶ εἶναι ὅτι σχεδὸν κανεὶς στὸ πρῶτο ἀντίφωνο δὲν λέει Δόξα, Καὶ νῦν, μαζὶ μὲ τὸ ἐφύμνιο ἄλλη μία τελευταία φορά. Καὶ ἂν πῇς στοὺς ψάλτες ὅτι ἔτσι πρέπει νὰ τὸ ποῦν, εἴτε νευριάζουν καὶ διαμαρτύρονται(!), εἴτε μπερδεύονται καὶ δὲν ξέρουν τί πρέπει νὰ ψάλῃ ὁ δεξιὸς ψάλτης καὶ τί ὁ ἀριστερός, ποιός θὰ πῇ τὸ Δόξα καὶ ποιός τὸ Καὶ νῦν, καὶ ποιός θὰ κάμῃ τὴν κατάληξι, λὲς καὶ εἶναι κανένα δύσκολο πρόβλημα μὲ ἀνώτερα μαθηματικά.

Καὶ καθὼς ἐπικρατεῖ ὁ ἐγωισμός (διότι νομίζουν ὅλοι ὅτι τὰ ξέρουν ὅλα), ἰσχυρίζονται ὅτι δὲν πρέπει νὰ λένε Δόξα, Καὶ νῦν στὸ πρῶτο ἀν­τίφωνο. Καὶ ὅμως τὸ α΄ ἀντίφωνο πρέπει νὰ κατακλείεται μὲ Δόξα, Καὶ νῦν, ὅπως ἀκριβῶς γίνεται καὶ στὸ δεύτερο ἀντίφωνο. Καὶ πουθενὰ δὲν ὑπάρχει στὶς λειτουργικὲς πηγὲς τῆς ἐκκλησίας ἀπὸ τοὺς πρώτους αἰῶνες μέχρι σήμερα ἀντίφωνο ποὺ νὰ μὴν τελειώνει μὲ τὸ Δόξα, Καὶ νῦν. ᾿Αλλὰ συνήθως δὲν ὑπάρχει λογικὴ βάσι συνεννοήσεως.

᾿Επίσης οἱ περισσότεροι ψάλτες ἀγνοοῦν τὰ παραπάνω ἀντίφωνα «᾿Αγαθὸν τὸ ἐξομολογεῖσθαι». Συνήθως γνωρίζουν κάποια ἄλλα ποὺ λέγονται τὶς Κυριακές. Αὐτὰ γιὰ τὰ ὁποῖα μιλᾶμε ἐδῶ μπορεῖ καὶ νὰ μὴν τὰ ἔχουν ἀκούσει ποτέ τους.

Καὶ πῶς νὰ τὰ ἀκούσουν, ἂν δὲν ἔχουν ἀνοίξει ποτέ τους τὸ ἐπίσημο Τυπικὸ τῆς ᾿Εκκλησίας νὰ διαβάσουν τί λέει; Καὶ πῶς νὰ τὸ ἀνοίξουν, ἂν ἀγνοοῦν ἀκόμη καὶ τὴν ὕπαρξί του; Καὶ πῶς νὰ μὴν ἔχουν τέτοια ἄγνοια, ἀφοῦ στὰ ᾠδεῖα καὶ τὶς σχολὲς βυζαντινῆς μουσικῆς δηλώ­νουν σχεδὸν ὅλοι ψευδῶς ὅτι διδάσκουν τυπικό, ἐνῷ τὸ μάθημα αὐ­τὸ κατ᾿ οὐσίαν δὲν διδάσκεται;

Καὶ ἂν κάπου διδάσκεται τὸ τυπικό, γίνεται μὲ θεωρητικὸ τρόπο, μὲ γενικόλογες καὶ ἐλάχιστα χρήσιμες γνώσεις ἀπὸ διάφορα βιβλία νεω­τέρων συγγραφέων. Δηλαδὴ κατ᾿ οὐσίαν δὲν διδάσκονται οἱ μαθητὲς τὸ ἴδιο τὸ Τυπικὸν τοῦ Βιολάκη. Αὐτὸ πρέπει νὰ διαβάζουν, αὐτὸ πρέπει νὰ ἐφαρμόζουν, μὲ αὐτὸ πρέπει νὰ λύνουν τὶς ἀπορίες τους, καὶ πάνω σ᾿ αὐτὸ πρέπει νὰ ἐξετάζωνται. ῞Ολα τὰ ὑπόλοιπα εἶναι ἡμίμε­τρα καὶ προχειρότητες, ποὺ πολὺ φοβοῦμαι ὅτι δὲν θὰ μᾶς βοηθήσουν ποτὲ στὴν διόρθωσι τῆς ἀταξίας καὶ τῆς ἄγνοιας ποὺ ἐπικρατεῖ σήμερα.

Σὲ ἄλλη εὐκαιρία θὰ συνεχίσουμε αὐτὸ τὸ θέμα καὶ θὰ μιλήσουμε γιὰ τὸ δεύτερο καὶ τὸ τρίτο ἀντίφωνο στὶς λειτoυργίες τῶν καθημερι­νῶν.

«Στῦλος ᾿Ορθοδοξίας», φύλλο ἰουνίου, ἀρ. 190, 8/7/2017