3. Τυπικόν Θέματα τυπικοῦ (ἐρωταποκρίσεις, ἄρθρα, μελέτες) Τὸ Τ.Μ.Ε. ὡς βάσις τοῦ Κανοναρίου τῶν Διπτύχων (2013)

 

 

Τὸ Τυπικὸν τῆς Μεγάλης ᾿Εκκλησίας

ὡς βάσις τοῦ Κανοναρίου τῶν Διπτύχων

 

Διονυσίου ᾿Ανατολικιώτου

δρος μουσικολόγου-τυπικολόγου

ἐπιμελητοῦ τῶν Διπτύχων

diptyxa@yahoo.gr

 

 

         ᾿Απὸ τὴν ἐποχὴ ποὺ ὁ ἀοίδιμος ᾿Εμμανουὴλ Φαρλέκας ἐξέδιδε τὸ «᾿Εγκόλπιον ᾿Εκκλησιαστικὸν ῾Ημερολόγιον» (1924-1953) καὶ συνέτασσε τὸ ἐμπεριεχόμενο σύντομο τυπικὸ κάθε ἔτους, ὡς βάσι του εἶχε τὸ Τυ­πικὸν τῆς Μεγάλης ᾿Εκκλησίας (Τ.Μ.Ε.), τὸ ὁποῖο εἶχε διορθώσει συμ­πληρώσει καὶ ἀνασυντάξει ὁ πρωτοψάλτης Γεώργιος Βιολάκης σὲ συν­εργασία μὲ δύο ἐπιτροπὲς τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου, καὶ εἶχε ἐκ­δοθῆ τὸ 1888 ἀπὸ τὸ Πατριαρχικὸν Τυπογραφεῖον στὴν Κωνσταντινού­πολι. Πρέπει νὰ σημειωθῇ ἐδῶ ὅτι δὲν εἶναι ἀπίθανο ὁ ᾿Εμ. Φαρλέκας νὰ εἶχε γνωρίσει προσωπικῶς τὸν Γ. Βιολάκη καὶ νὰ τὸν εἶχε ἀκούσει ψάλλοντα στὸν ναὸ τοῦ ἁγίου Γεωργίου στὸ Φανάρι, ἀφοῦ ὁ τελευταῖος ἦταν ἀκόμη ἐν ἐνεργείᾳ στὸ πατριαρχικὸ ἀναλόγιο (μέχρι τὸ 1905), τὴν ἐποχὴ ποὺ ὁ Φαρλέκας βρισκόταν στὴν Κωνσταντινούπολι. Τόσο ἡ μι­κρασιατικὴ καταγωγὴ τοῦ ᾿Εμ. Φαρλέκα ὅσο καὶ ἡ διαμονή του στὴν Πόλι καὶ ἡ πιθανὴ γνωριμία του μὲ τὸν Γ. Βιολάκη ἐξηγοῦν τὸ γεγονὸς ὅτι στὶς μουσικὲς ἐκδόσεις τοῦ πρώτου εἶναι ἐμφανὴς ἡ ἐπίδρασις ἀπὸ τὸ ἔργο τοῦ πολιοῦ πρωτοψάλτου. Εἶναι ἑπομένως εὐνόητον ὅτι ὁ ᾿Εμ. Φαρλέκας καὶ στὴν σύνταξι τῶν ἐτησίων τυπικῶν ὁδηγιῶν του στάθηκε μὲ σεβασμὸ ἀπέναντι στὸ Τ.Μ.Ε. καὶ στηρίχτηκε σ᾿ αὐτό. ῾Ο ἴδιος μάλι­στα χαρακτήριζε τὸ ᾿Εγκόλπιον ᾿Εκκλησιαστικὸν ῾Ημερολόγιον ὡς «οἱο­νεὶ ἐπιτομὴν τῶν διατάξεων τοῦ Μεγάλου Τυπικοῦ τῆς ᾿Εκκλησίας», ἐνῷ σὲ κάθε σελίδα τοῦ ῾Ημερολογίου ὑπῆρχε παραπομπὴ στὶς οἰκεῖες παραγράφους τοῦ Τ.Μ.Ε..

         ᾿Απὸ τὸ 1954 ἡ ἔκδοσις τοῦ ᾿Ε. Φαρλέκα γίνεται πλέον τὸ ἐπίσημο «῾Ημερολόγιον» (καὶ ἀργότερα «Δίπτυχα») τῆς ᾿Εκκλησίας τῆς ῾Ελλά­δος. Σὲ κάθε εὐκαιρία ἡ ῾Ιερὰ Σύνοδος φροντίζει νὰ ἐπισημαίνῃ ὅτι τὸ Τ.Μ.Ε. εἶναι τὸ ἐπίσημο τυπικό της καὶ ὅτι τὸ τυπικολογικὸ μέρος τοῦ ῾Ημερολογίου/Διπτύχων στηρίζεται πάντοτε στὸ Τ.Μ.Ε. Ἔτσι ἡ συνοδι­κὴ ἐγκύκλιος 879/27-8-1956 ῥητῶς ἀναφέρει ὅτι «σήμερον ἡ ἁγιωτάτη ᾿Εκκλησία τῆς ῾Ελλάδος ἔχει ἐν χρήσει τὸ Τυπικὸν τῆς Μεγάλης τοῦ Χριστοῦ ᾿Εκκλησίας (Γεωργίου Βιολάκη)..., ὡς καὶ αἱ λοιπαὶ ἐπὶ μέ­ρους Πατριαρχικαὶ καὶ Αὐτοκέφαλοι ᾿Εκκλησίαι». Στὸ ῾Ημερολόγιον τοῦ 1960 ἡ ἁρμόδια συνοδικὴ ἐπιτροπὴ διευκρίνιζε ὅτι «σκοπὸς τῆς ἐκδόσεως τοῦ ῾Ημερολογίου, ὅσον ἀφορᾷ εἰς τὸ τυπικολογικὸν μέρος αὐτοῦ, εἶναι οὐχὶ βεβαίως ἡ ἀχρήστευσις ἢ ἡ κατάργησις τοῦ Τ.Μ.Ε., ...ἀλλὰ ἡ πιστὴ ἐφαρμογὴ αὐτοῦ, ἡ ἀναπλήρωσις ἐλλειπουσῶν ἐν τῷ Τυπικῷ διατάξεων λόγῳ τῆς διαρρυθμίσεως τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ ἡμε­ρολογίου, καὶ ἡ εἰς αὐτὰς προσαρμογὴ τοῦ Κυριακοδρομίου καὶ Πα­σχαλίου».

         Τὸ Τ.Μ.Ε. παραμένει καὶ σήμερα βεβαίως ἡ βάσις τοῦ τυπικοῦ τῶν Διπτύχων. Ἂν καὶ τὸ 2006 ἡ «᾿Αποστολικὴ Διακονία τῆς ᾿Εκκλησί­ας τῆς ῾Ελλάδος» ἐξέδωσε τὸ «Σύστημα Τυπικοῦ», μία μνημειώδη ἐρ­γασία τοῦ πρωτοπρεσβυτέρου Κωνσταντίνου Παπαγιάννη, ὁ ὁποῖος γνωρίζει ἴσως ὅσον οὐδεὶς ἄλλος τὴν τάξι τῆς λατρείας καθὼς καὶ τὰ σύγχρονα καὶ τὰ παλαιότερα τυπικά, ἐν τούτοις δὲν εἶναι ἐπίσημο τυπι­κὸ τῆς ᾿Εκκλησίας, ἄρα οὔτε καταργεῖ οὔτε ἀντικαθιστᾷ τὸ Τυπικὸν Βιολάκη. Στὸν πρόλογο τοῦ Συστήματος Τυπικοῦ (σ. 8) διευκρινίζεται ῥητῶς ὅτι «τὸ ἔργον τοῦτο, καρπὸς μακρᾶς πείρας καὶ πολυετοῦς ἐργασίας, οὐδόλως ἀποσκοπεῖ εἰς τὴν κατάργησιν τοῦ ἰσχύοντος Τυ­πικοῦ τῆς Μεγάλης τοῦ Χριστοῦ ᾿Εκκλησίας, τὸ ὁποῖον ἔχει θέσει ὡς κυρίαν βάσιν καὶ πηγὴν ὁ συντάκτης, ἀλλὰ μᾶλλον εἰς τὴν βελτίωσιν καὶ συμπλήρωσιν αὐτοῦ», ἐνῷ καὶ ὁ ἴδιος ὁ συγγραφεὺς στὰ προλεγόμενα (σ. 18) μᾶς πληροφορεῖ ὅτι τὸ Σύστημα Τυπικοῦ «εἶναι μὲν πλῆρες τυπικόν, δὲν εἶναι ὅμως τὸ ἐπίσημον τυπικὸν τῆς ᾿Εκκλη­σίας τῆς ῾Ελλάδος ἢ ἄλλης τινὸς οὔτε ἀποσκοπεῖ εἰς τὴν κατάργησιν τοῦ ἰσχύοντος Τυπικοῦ τῆς τοῦ Χριστοῦ Μ. ᾿Εκκλησίας, ἀλλ᾿ εἰς τὴν συμπλήρωσιν καὶ βελτίωσιν αὐτοῦ».

         Βλέπουμε ὅτι ἡ ᾿Εκκλησία τῆς ῾Ελλάδος ἀφ᾿ ἑνὸς μὲν τονίζει ὅτι τὸ Τ.Μ.Ε. εἶναι τὸ ἐπίσημο τυπικό της, ἀφ᾿ ἑτέρου δὲ μὲ πολὺ διάκρισι ἀναγνωρίζει ὅτι στὰ περιεχόμενά του ὑπάρχουν ἐλλείψεις καὶ ἀτέλειες καὶ ὅτι ἑπομένως θὰ πρέπει κάθε διάταξις τοῦ Τ.Μ.Ε. νὰ ἑρμηνεύεται μὲ προσοχὴ καὶ νὰ περνᾷ τὴν βάσανο τοῦ ἐπιστημονικοῦ ἐλέγχου. Αὐ­τὸ συμβαίνει, διότι τὸν 19ο αἰῶνα κατὰ τὸν ὁποῖο συντάχτηκε τὸ Τ.Μ.Ε. οὔτε ἡ ἔρευνα τῶν λειτουργικῶν πηγῶν εἶχε ἀναπτυχθῆ τόσο ὅσο ἀργό­τερα οὔτε ἡ λειτουργικὴ πρᾶξις τῆς ᾿Εκκλησίας εἶχε μείνει ἀλώβητη ἀπὸ τὶς μακραίωνες περιπέτειες τοῦ γένους (φραγκοκρατία, τουρκοκρατία).

         ᾿Εκτὸς ἀπὸ τὴν ᾿Εκκλησία τῆς ῾Ελλάδος ἐτήσιο τυπικὸ ἐκδίδουν τόσο τὸ ἴδιο τὸ Οἰκουμενικὸ Πατριαρχεῖο ὅσο καὶ ἡ ᾿Εκκλησία τῆς Κύ­πρου, ἡ ἱερὰ Μονὴ Σινά, κατὰ καιροὺς δὲ καὶ ὡρισμένοι ἰδιῶτες. ῞Οσα ἀναφέρθηκαν προηγουμένως γιὰ τὸ Τ.Μ.Ε. ὡς βάσιν τοῦ ἐτησίου τυπι­κοῦ ἰσχύουν καὶ ἐδῶ. Στὶς 117 ὑποσημειώσεις τοῦ ῾Ημερολογίου τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου (Η.Ο.Π.) τοῦ ἔτους 2013 συχνὰ γίνονται παραπομπὲς στὸ Τ.Μ.Ε. τοῦ 1888. Στὸ «῾Εορτολόγιον ᾿Εκκλησίας Κύ­πρου – Τυπικαὶ Διατάξεις» σημειώνεται σὲ ἐμφανὲς σημεῖο ὅτι «ἡ πα­ροῦσα Τυπικὴ Διάταξις ἐγένετο βάσει τοῦ Τ.Μ.Ε.». ᾿Αλλὰ καὶ στὶς ὑπόλοιπες ἐκδόσεις δηλώνεται ὅτι τὸ ἐτήσιο τυπικό τους συντάσσεται «κατὰ τὸ Τυπικὸν τῆς Μεγάλης τοῦ Χριστοῦ ᾿Εκκλησίας».

         Διαπιστώνουμε λοιπὸν ὅτι χάρις στὴν διόρθωσι καὶ ἀναθεώρησι τοῦ Τυπικοῦ τῆς Μεγάλης ᾿Εκκλησίας ἀπὸ τὸν Γεώργιο Βιολάκη, παρὰ τὶς ὅποιες ἐλλείψεις καὶ ἀδυναμίες ποὺ ἔχει κάθε ἀνθρώπινο ἔργο καὶ παρὰ τὶς σημαντικὲς λειτουργικὲς ἐξελίξεις στὴν διάρκεια τοῦ 20οῦ αἰ­ῶνος, ἡ ἔκδοσις τοῦ 1888 συνεχίζει νὰ εἶναι τὸ ἰσχῦον Τυπικὸν τῆς ᾿Εκ­κλησίας, παραμένει δὲ ἐπὶ 125 ἔτη σημεῖο ἀναφορᾶς καὶ κριτήριο κάθε ἄλλης τυπικολογικῆς μελέτης ἢ βοηθήματος. Οἱ νεώτεροι συντάκτες εἴ­τε ἐτησίων εἴτε πλήρων τυπικῶν ἐργάστηκαν ἔχοντας ὡς ἀπαραίτητο ὁδηγὸ τὸ Τυπικὸν Βιολάκη «ἀνὰ χεῖρας», καὶ βάσει αὐτοῦ προχώρησαν στὴν ἐξέτασι τῶν νεωτέρων τυπικολογικῶν περιπτώσεων, ἔδωσαν ὤθησι στὶς λειτουργικὲς μελέτες καὶ διευκρίνισαν διάφορα ζητήματα τυπικοῦ.

 

* * *

 

         Θὰ μπορούσαμε ἄραγε νὰ ποῦμε ὅτι τὸ Τυπικὸν Βιολάκη εἶναι τὸ «εὐαγγέλιο τοῦ τυπικοῦ» καὶ ὅτι θὰ πρέπει νὰ ἀκολουθῆται κατὰ γράμμα καὶ νὰ ἐφαρμόζεται ἀπαρεγκλίτως σὲ κάθε περίπτωσι; Μία τέτοια σκέψι θὰ ἦταν ἀσφαλῶς ὑπερβολική, διότι τὸ μὲν Εὐαγγέλιον εἶναι θεόπνευστο καὶ ἀλάθητο, καὶ ἡ πίστις σ᾿ αὐτὸ ἀπαραίτητη γιὰ τὴν σωτηρία τῶν ἀνθρώπων, ἐνῷ τὸ τυπικὸ δὲν εἶναι δογματικὸ θέμα οὔτε τέλειο οὔτε ἀλάθητο. Τὸ Τ.Μ.Ε. ἔχει ἀτέλειες ὅπως ὅλα τὰ ἀνθρώπινα ἔργα· ἔχει καὶ ἐλλείψεις καὶ λάθη καὶ ἀντιφάσεις καὶ ἀσάφειες· οὔτε περιλαμβάνει ὅλες τὶς διατάξεις τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ τυπικοῦ.

         ῞Οτι τὸ Τ.Μ.Ε. ἔχει ἐλλείψεις μποροῦμε νὰ τὸ καταλάβουμε εὔκολα. Δὲν εἶναι μόνον ὅτι δὲν προβλέπει τὶς νεώτερες περιπτώσεις τυπικοῦ ποὺ δημιουργήθηκαν μὲ τὴν μεταβολὴ τοῦ ἡμερολογίου· ἀκόμη καὶ γιὰ τὸ παλαιὸ ἡμερολόγιο πάλι δὲν εἶναι πλῆρες. ῾Η ἔκδοσις τοῦ 1888 εἶχε ἔκτασι περίπου 500 σελίδες κανονικοῦ μεγέθους. Δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ δεχτοῦμε ὅτι μέσα σὲ τόσο λίγες σελίδες περιέχεται ὅλη ἡ λειτουργικὴ παράδοσις τῶν 2000 χρόνων τῆς ᾿Ορθοδόξου ᾿Εκκλησίας. Μόνον τὸ ἐτήσιο τυπικὸ τοῦ 2013 ποὺ ἐξέδωσε τὸ Οἰκουμενικὸ Πατρι­αρχεῖο ἔχει ἔκτασι 560 σελίδες· πῶς εἶναι δυνατὸν τὸ τυπικὸν ὅλων τῶν περιπτώσεων ὅλων τῶν ἐτῶν νὰ ἔχῃ λιγώτερες σελίδες;

         ῞Οτι τὸ Τ.Μ.Ε. ἔχει ἀντιφάσεις καὶ λάθη εἶναι γνωστὸ ἐδῶ καὶ δεκαετίες ἀπὸ τὶς μελέτες ἀκαμάτων ἐρευνητῶν τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ τυπικοῦ ὅπως ὁ οἰκονόμος Γεώργιος ῾Ρήγας καὶ ὁ Γεώργιος Μπεκατῶ­ρος. ᾿Επίσης ὁ ἱερεὺς Κωνσταντῖνος Παπαγιάννης στὸ προαναφερθὲν ἔργο του «Σύστημα Τυπικοῦ» ἐπισημαίνει τέτοιες περιπτώσεις. Στὸ Οἰκουμενικὸ Πατριαρχεῖο αὐτὸ ἦταν μία ἀλήθεια γνωστὴ ἀπὸ πολὺ πα­λαιά. Ἄλλωστε στὸ ῾Ημερολόγιον τοῦ Οἰκ. Πατριαρχείου 2013 ἐπισημαίνονται περισσότερες ἀπὸ 15 ἀτέλειες τοῦ Τ.Μ.Ε..

         Ἂς δοῦμε ἀκόμη τί λένε ὁ συντάκτης τοῦ Τ.Μ.Ε. καὶ τὰ μέλη τῆς ἐπιτροπῆς ποὺ συνεργάστηκαν μαζί του. ᾿Αφοῦ ὡλοκλήρωσαν τὸ ἔργο τους, ὑπέβαλαν στὶς 20 Σεπτεμβρίου 1887 ἔκθεσι πρὸς τὸν Πατριάρχη Διονύσιο Ε΄, στὴν κατακλεῖδα τῆς ὁποίας ταπεινοφρόνως ἀναφέρουν· «᾿Εξαιτούμεθα δὲ συγγνώμην εἰ διέφυγον καὶ ἡμᾶς λάθη καὶ εἰ παρὰ τὴν προθυμίαν ἡμῶν ἐβραδύναμεν εἰς τὴν συμπλήρωσιν τῆς ἀνατεθεί­σης ἡμῖν ἐργασίας». Δὲν εἶχαν λοιπὸν τὴν ἐντύπωσι ὅτι τὸ ἔργο τους εἶναι τέλειο καὶ ἀλάθητο καὶ ὅτι περιλαμβάνει τὸ σύνολο τῶν λειτουργι­κῶν διατάξεων τῆς ὀρθοδόξου λατρείας. Οὔτε φυσικὰ θεωροῦσαν ὅτι μὲ τὴν δική τους ἐργασία περιττεύει κάθε συζήτησι γιὰ περαιτέρω βελ­τίωσι τοῦ τυπικοῦ, ἀλλὰ τὸ ἀκριβῶς ἀντίθετο. Μὲ τὴν κατακλεῖδα αὐτὴ ἀλλὰ καὶ μὲ τὸν πίνακα «Παροραμάτων καὶ προσθηκῶν» ποὺ ὑπάρχει στὸ τέλος τῆς ἐκδόσεως τοῦ 1888 φαίνεται σαφῶς τὸ πνεῦμα τοῦ συν­τάκτου καὶ τῶν συνεργατῶν του, ὅτι δηλαδὴ εἶναι χρέος ὅσων ἐπιθυ­μοῦν τὴν εὐταξία τῆς ὀρθοδόξου λατρείας ἡ διόρθωσις τῶν ὅποιων πα­ροραμάτων καὶ λαθῶν καὶ ἡ συνεχὴς βελτίωσις τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ τυ­πικοῦ.

         ῾Η ὕπαρξις ἀνθρωπίνων ἀτελειῶν σὲ ἕνα τόσο σπουδαῖο ἔργο ὅπως εἶναι τὸ Τ.Μ.Ε. τοῦ 1888 δὲν θὰ πρέπει νὰ μᾶς ὁδηγήσῃ στὴν ἀν­τίθετη πλευρά, δηλαδὴ στὴν ὑποτίμησι καὶ ὑποβάθμισί του. Δυστυχῶς στὰ παλαιότερα χρόνια ὑπῆρχε ἔντονη καὶ αὐτὴ ἡ τάσις. Πολλοὶ συνέ­κριναν τὸ Τυπικὸν τῆς Μεγάλης ᾿Εκκλησίας μὲ τὸ ἰεροσολυμιτικὸ «Τυ­πικὸν (τῆς λαύρας) τοῦ ῾Αγίου Σάββα» (Τ.Α.Σ.), τὸ ὁποῖο εἶναι ἐπίσης ἀρχαιότατο καὶ σπουδαῖο ἐκκλησιαστικὸ τυπικό, ἀλλὰ περιγράφει τὴν μοναστηριακὴ τάξι καὶ ὄχι τὴν ἐνοριακή. ᾿Απὸ ἄγνοια καὶ ὑπερβάλλον­τα ζῆλο κάθε φορὰ ποὺ κάποιοι ἔβλεπαν μία διαφορὰ μεταξὺ Τ.Μ.Ε. καὶ Τ.Α.Σ. ἀποφαίνονταν ὅτι τὸ Τ.Μ.Ε. ἔχει λάθος καὶ ἡ ὀρθὴ τάξι βρί­σκεται στὸ Τ.Α.Σ.. Δὲν ἀντιλαμβάνονταν ὅτι πολλὲς φορὲς δὲν ὑπάρχει μόνον μία διάταξις γιὰ κάποιο πρόβλημα τυπικοῦ, καὶ ὅτι 2 ἢ 3 λύσεις μπορεῖ νὰ εἶναι ἐξίσου ὀρθὲς ἢ τὸ ἴδιο παλαιές.

         Μία ἄλλη παρεξήγησις εἶναι ὅτι τὸ Τ.Μ.Ε. ἀποτελεῖ ἐπιτομὴ καὶ προσαρμογὴ τοῦ Τ.Α.Σ. στὰ ἐνοριακὰ δεδομένα. Αὐτὰ τὰ δύο τυπικὰ ἀντιπροσωπεύουν δύο σπουδαῖες καὶ ἐξίσου σεβαστὲς λειτουργικὲς πα­ραδόσεις, μεταξὺ τῶν ὁποίων ἀναμφισβητήτως ὑπῆρξαν κοινὲς ἀφετη­ρίες, ἀλληλοδανεισμοί, ἀλληλεπιδράσεις, ἀλληλοπεριχωρήσεις, καὶ μέ­χρις ἑνὸς σημείου ἀφομοιώσεις καὶ ἐξομοιώσεις· δὲν παύουν ὅμως νὰ διατηροῦν καὶ πολλὰ ἰδιαίτερα στοιχεῖα ποὺ δείχνουν ὅτι εἶναι δια­φορετικῆς προελεύσεως. Γιὰ παράδειγμα στὸ Τ.Α.Σ. ἀπουσιάζει καὶ ἡ παραμικρὴ ἀναφορὰ τῶν ἀντιφώνων τῶν καθημερινῶν «᾿Αγαθὸν τὸ ἐξομολογεῖσθαι τῷ Κυρίῳ», τὰ ὁποῖα ὅμως τὸ Τ.Μ.Ε. τὰ ἀναφέρει συ­χνὰ καὶ τὰ ὁρίζει μετ᾿ ἐπιτάσεως καὶ ὡς ὑποχρεωτικά. Ἂν τὸ Τ.Μ.Ε. ἦταν ἐπιτομὴ καὶ προσαρμογὴ τοῦ Τ.Α.Σ., τότε ἀπὸ ποῦ ἔλαβε τὰ ἀρ­χαῖα ἀντίφωνα τῶν καθημερινῶν, ἀφοῦ στὸ Τ.Α.Σ. δὲν ἀναφέρονται πο­τέ; Καὶ μόνον αὐτὸ εἶναι ἀρκετὸ γιὰ νὰ ἀποδείξῃ ὅτι στὸ Τ.Μ.Ε. ὑπάρ­χει καὶ ὑλικὸ ἰδίας παραδόσεως, ἀπὸ τὴν ἀρχαιότατη ἐνοριακὴ πρᾶξι, ἡ ὁποία ἐπιβίωσε ἐπὶ αἰῶνες στὴν λειτουργικὴ ζωὴ τῆς Κωνσταντινουπό­λεως. Καὶ αὐτὸ ἀκριβῶς εἶναι τὸ σημεῖο ποὺ κάνει τὸ Τ.Μ.Ε. τόσο ση­μαντικὸ καὶ ἀπαραίτητο γιὰ τὸ σύγχρονο τυπικό, καὶ γι᾿ αὐτὸ παραμέ­νει ἐπὶ 125 χρόνια τὸ ἐπίσημο τυπικὸ τῆς ᾿Εκκλησίας καὶ ἐπὶ 90 χρόνια ἡ βάσις τοῦ τυπικοῦ τῶν Διπτύχων.

         ῾Επομένως τὸ Τ.Μ.Ε. δὲν πρέπει οὔτε νὰ ὑποτιμᾶται οὔτε νὰ ὑπερτιμᾶται. ῾Η μεσότης εἶναι καὶ ἐδῶ ὁ σωστότερος δρόμος, ἂν καὶ ἐμφανῶς ὁ δυσκολώτερος. ᾿Ασφαλῶς θὰ ἦταν εὐκολώτερο νὰ θεωρηθῇ τὸ Τ.Μ.Ε. ἢ ὡς μοναδικὴ πηγὴ τυπικοῦ γιὰ τὴν ᾿Εκκλησία ἢ ὡς ἕνα ξεπερασμένο σύγγραμμα, ποὺ ἔχει μόνον ἱστορικὴ ἀξία. Αὐτὲς οἱ δύο καὶ ἐκ διαμέτρου ἀντίθετες ἀπόψεις, ποὺ κατὰ τὸ παρελθὸν ἐπικράτη­σαν κατὰ καιροὺς ἡ μία ἔναντι τῆς ἄλλης, εἶναι τελικὰ ἐξίσου ἐπιζήμιες γιὰ τὴν λειτουργικὴ ζωή. Γιὰ νὰ δώσω ἕνα παράδειγμα, εἶναι σὰν νὰ δημιουργηθοῦν δύο τάσεις γύρω ἀπὸ ἕνα βασικὸ βιβλίο τῆς ἐκκλησια­στικῆς μουσικῆς, τὸ ἀναστασιματάριον. ῾Η μία τάσι θὰ λέῃ ὅτι τὸ ἀνα­στασιματάριον εἶναι «τὸ ἄλφα καὶ τὸ ὠμέγα», τὸ «εὐαγγέλιον» τῆς ψαλτικῆς καὶ ὅτι θὰ πρέπει νὰ ψάλλουμε ἀποκλειστικῶς ἀπὸ αὐτὸ καὶ μόνο, ἐνῷ κάθε ἄλλο μουσικὸ βιβλίο (δοξαστάριον, στιχηράριον, εἱρμο­λόγιον, λειτουργία, κ.λπ.) θὰ πρέπει νὰ καταργηθῇ. ῾Η ἄλλη ἄποψι θὰ λέῃ ὅτι τὸ ἀναστασιματάριον εἶναι πλέον ἀπηρχαιωμένο καὶ θὰ πρέπει νὰ παύσῃ νὰ χρησιμοποιῆται. ῞Οσο καταστροφικὲς θὰ εἶναι γιὰ τὴν ἐκ­κλησιαστική μας μουσικὴ καὶ οἱ δύο τάσεις, τὸ ἴδιο ἐπιβλαβεῖς (τῶν ἀναλογιῶν τηρουμένων) θὰ εἶναι καὶ γιὰ τὴν λειτουργική μας ζωὴ οἱ ὑπερβολὲς (εἴτε ἀρνητικὲς εἴτε θετικὲς) γύρω ἀπὸ τὸ Τ.Μ.Ε.

 

 

          ᾿Εφημέριος, ᾿Αθῆναι, ἔτος 62, τ. 6, ἰούνιος 2013, καὶ τ. 8, σεπτέμβριος 2013.