Παρατυπίες στὰ Μηναῖα
Διονυσίου Ἀνατολικιώτου
δρος φιλοσοφικῆς σχολῆς Ἀθηνῶν,
πτυχιούχου κοινωνικῆς θεολογίας
symbole@mail.com
Τί εἶναι τὸ «μηναῖον»
Μηναῖον ὀνομάζεται τὸ λειτουργικὸ βιβλίο τῆς ὀρθοδόξου ἐκκλησίας, τὸ ὁποῖο περιέχει τὶς ἀκολουθίες ἑνὸς μηνὸς ἀπὸ τὴν πρώτη του ἡμέρα μέχρι τὴν τελευταία. Προσοχή· ἡ λέξι εἶναι μη-ναῖ-ον (τρισύλλαβη), στὸν δὲ πληθυντικὸ μη-ναῖ-α, καὶ ΟΧΙ μη-νι-αῖ-ον (τετρασύλλαβη). Δὲν πρόκειται γιὰ μηνιαῖο μισθὸ ἢ μηνιαία σύνταξι, ἀλλὰ γιὰ παλαιότατο ἐκκλησιαστικὸ βιβλίο. Εἶναι καταπλητικὸ ὅτι πολλοὶ ἄνθρωποι ποὺ ἀσχολοῦνται συστηματικὰ μὲ τὴν ψαλτικὴ καὶ τὴν λειτουργικὴ παράδοσι δὲν ξέρουν ποιά εἶναι ἡ σωστὴ ὀνομασία ἑνὸς πολὺ γνωστοῦ βιβλίου!
᾿Επειδὴ βεβαίως οἱ μῆνες εἶναι 12, ὑπάρχουν καὶ 12 μηναῖα, ἕνα γιὰ κάθε μῆνα. Εἶναι ἀπαραίτητα βιβλία γιὰ τὴν λατρεία τῆς ἐκκλησίας μας καὶ κάθε ναὸς ἔχει ὑποχρεωτικὰ τὰ 12 μηναῖα, ἀλλιῶς δὲν μποροῦν νὰ τελεστοῦν σωστὰ οἱ διάφορες ἀκολουθίες.
᾿Ασυμφωνίες τυπικοῦ καὶ μηναίων
῞Ενα πρόβλημα ποὺ ἀντιμετωπίζουν κάποιες φορὲς ἱερεῖς καὶ ψάλτες στὴν τάξι τῶν ἱερῶν ἀκολουθιῶν εἶναι ὅταν τὸ ἐπίσημο τυπικὸ καὶ τὸ μηναῖο δὲν συμφωνοῦν μεταξύ τους. ᾿Εὰν τὸ τυπικὸ προβλέπῃ γιὰ ἕναν ἅγιο ἕνα ὡρισμένο ἀπολυτίκιο καὶ τὸ μηναῖο (ἢ τὸ μέγα ὡρολόγιον) ἔχῃ ἄλλο ἀπολυτίκιο, τότε τί γίνεται; ᾿Επὶ παραδείγματι γιὰ τὶς 24 Σεπτεμβρίου τὸ ἐπίσημο τυπικὸ (τὸ Τυπικὸν δηλαδὴ τῆς Μεγ. ᾿Εκκλησίας ὑπὸ Γεωργίου Βιολάκη, ἔκδοσις 1888) ὁρίζει ὡς ἀπολυτίκια, τῆς μὲν Θεοτόκου τὸ «Λαοὶ νῦν κροτήσωμεν» (ἦχ. δ΄), τῆς δὲ ἁγίας Θέκλης τὸ «Θείου κήρυκος διδασκαλίας» (ἦχ. γ΄), ἐνῷ σὲ κάποια μηναῖα σημειώνονται ἀπολυτίκια τῆς μὲν Θεοτόκου τὸ «῾Ως κρήνη ἀκένωτος», τῆς δὲ ἁγίας τὸ «Τοῦ Παύλου συνέκδημος» (ἦχ. δ΄). Ἄλλ᾿ ἀντ᾿ ἄλλων δηλαδή!
Γιὰ τοὺς ἁγίους 40 μάρτυρες στὶς 9 Μαρτίου τὸ τυπικὸν ὁρίζει τὸ ἀρχαῖο καὶ καθιερωμένο ἀπολυτίκιο «Τὰς ἀλγηδόνας τῶν ἁγίων σου» (ἦχ. α΄), ἐνῷ σὲ σύγχρονη ἔκδοσι βρίσκουμε τὸ νεώτερο καὶ ἄγνωστο «Θείῳ πνεύματι συγκροτηθέντες» (ἦχ. γ΄). Γιὰ τὶς 25 ᾿Απριλίου τὸ τυπικὸν ὁρίζει ἀπολυτίκιον τοῦ εὐαγγελιστοῦ Μάρκου τὸ «᾿Απόστολε ἅγιε» (ἦχ. γ΄), ἐνῷ σὲ κάποιο μηναῖο βλέπουμε τὸ «Τοῦ Πέτρου συνέκδημος» (ἦχ. δ΄), τὸ ὁποῖο εἶναι καὶ λάθος νοηματικῶς, διότι ὁ εὐαγγελιστὴς Μᾶρκος δὲν ὑπῆρξε συνέκδημος (= συνοδοιπόρος) μόνον τοῦ ἀποστόλου Πέτρου ἀλλὰ καὶ τοῦ ἀποστόλου Παύλου (Κλσ 4:10, 2Τιμ 4:11, Φλμ 24). ᾿Ατυχεῖς καινοτομίες τῶν νεωτέρων χρόνων.
Δὲν θὰ συνεχίσω τὸν κατάλογο τῶν διαφορῶν, διότι θὰ εἶναι πολὺ ἐκτενής. ᾿Επισημαίνω ἁπλῶς ὅτι συνήθως τὸ σωστὸ εἶναι αὐτὸ ποὺ προβλέπεται ἀπὸ τὸ τυπικὸν τῆς ἐκκλησίας καὶ ὄχι ἀπὸ τὰ ἀλλοιωμένα μηναῖα, παρ᾿ ὅτι κατανοῶ ὅτι δὲν μπορεῖ κάποιος ἐν ὥρᾳ ἀκολουθίας νὰ ἔχῃ τὴν πολυτέλεια νὰ ψάξῃ γιὰ τοὺς σωστοὺς ὕμνους.
᾿Αλλὰ γιατί νὰ ὑπάρχουν τέτοιες ἀσυμφωνίες; ῾Ο λόγος εἶναι ὅτι στὰ νεώτερα χρόνια ὅσοι ἀναλαμβάνουν τὴν ἐπιμέλεια ἢ ἔκδοσι τῶν λειτουργικῶν βιβλίων ἔχουν μὲν ὅλη τὴν καλὴ πρόθεσι νὰ γίνῃ μία σωστὴ ἐργασία, στὶς περισσότερες ὅμως περιπτώσεις ἀγνοοῦν τὸ ἐπίσημο τυπικὸ τῆς ἐκκλησίας καὶ γενικῶς τὴν τάξι τῶν ἱερῶν ἀκολουθιῶν. Τὸ ἀποτέλεσμα εἶναι ἡ ἀσυμφωνία ποὺ ἐπισημάναμε, ὁπότε ἱερεῖς καὶ ψάλτες ἄλλα βλέπουν στὸ τυπικὸ καὶ ἄλλα στὰ μηναῖα!
᾿Ελλείψεις τῆς 12ης Νοεμβρίου
Θὰ ἀναφέρω 2-3 παραδείγματα γιὰ τὸν Νοέμβριο, ποὺ δείχνουν πῶς τὰ προβλήματα τοῦ μηναίου μποροῦν νὰ ὁδηγήσουν σὲ δυσκολίες τοῦ τυπικοῦ.
Στὶς 12 Νοεμβρίου τὸ μηναῖον ἔχει δύο ἀκολουθίες, μία γιὰ τὸν ἅγιο ἀρχιεπίσκοπο ᾿Αλεξανδρείας ᾿Ιωάννη τὸν ἐλεήμονα καὶ μία γιὰ τὸν ὅσιο Νεῖλο τὸν ἀσκητὴ τοῦ Σινά. Κοινὸ χαρακτηριστικὸ αὐτῶν τῶν δύο ἁγίων εἶναι ὅτι ἀρχικὰ διετέλεσαν ἔγγαμοι καὶ ἀπέκτησαν τέκνα.
Ἂν ἡ ἡμέρα αὐτὴ τύχῃ ἐν Κυριακῇ, ὅπως ἐφέτος, τὸ ἐπίσημο τυπικὸ ὁρίζει δύο πράγματα· 1ον) ὅτι «ἡ τοῦ ὁσίου Νείλου ἀκολουθία καταλιμπάνεται (= παραλείπεται) ψαλλομένη ἐν τοῖς ἀποδείπνοις», καὶ 2ον) ὅτι «ψάλλεται μόνη ἡ (ἀκολουθία τοῦ ἁγίου ᾿Ιωάννου) τοῦ ἐλεήμονος μετὰ τῆς ἀναστασίμου ἀκολουθίας». Πῶς ψάλλεται δὲν λέει ἀναλυτικά, ἀλλὰ παραπέμπει στὴν διάταξι τῆς προηγούμενης ἡμέρας 11 Νοεμβρίου, ὅπου καὶ ἐκεῖ ἔχει τὸ μηναῖο 2 ἀκολουθίες ἁγίων, καὶ ἂν τύχῃ σὲ Κυριακή, παραλείπεται ἡ δεύτερη ἀκολουθία (τοῦ ὁσίου Θεοδώρου) καὶ ψαλλεται ἡ πρώτη (τοῦ ἁγίου Μηνᾶ) μαζὶ μὲ τὰ ἀναστάσιμα. ῾Ορίζει λοιπὸν τὸ τυπικὸ γιὰ τὶς 12 Νοεμβρίου νὰ ἀκολουθήσουμε κατ᾿ ἀναλογίαν τὶς ἀναλυτικὲς διατάξεις ποὺ ὑπάρχουν στὶς 11 τοῦ μηνός. Κι ἐδῶ ἀρχίζουν τὰ προβλήματα.
Στὴν περίπτωσι τῆς 11ης Νοεμβρίου ἐν Κυριακῇ τὸ τυπικὸ ὁρίζει γιὰ τὸ δοξαστικὸ τῶν ἀποστίχων τοῦ μηναίου (τὸ ὁποῖο ἀναφέρεται στὸν ὅσιο) νὰ ἀντικατασταθῇ μὲ ἄλλο ἰδιόμελο τοῦ μηναίου, εἰδικὸ γιὰ τὸν ἅγιο Μηνᾶ. ᾿Αντιστοίχως τώρα στὶς 12 Νοεμβρίου στὰ ἀπόστιχα τοῦ ἑσπερινοῦ πρέπει τὸ δοξαστικὸ «῞Οσιε πάτερ», ποὺ ἀναφέρεται στὸν ὅσιο Νεῖλο, νὰ παραλειφθῇ καὶ νὰ ἀντικατασταθῇ ἀπὸ ἄλλο δοξαστικὸ τοῦ ἁγ. ᾿Ιωάννου τοῦ ἐλεήμονος. ῞Ομως στὶς 12 τοῦ μηνὸς τὸ μηναῖο δὲν ἔχει ἄλλο ἰδιόμελο γιὰ τὸν ἱεράρχη! Πολλὰ νεώτερα τυπικὰ (Γ. Μπεκατῶρος, ᾿Α. Βαλληνδρᾶς κ.ἄ.) μπροστὰ σ᾿ αὐτὸ τὸ ἀδιέξοδο ὁρίζουν τὸ δοξαστικὸ τοῦ μηναίου «῞Οσιε πάτερ», μὲ τὸ σκεπτικὸ ὅτι καὶ ὁ ἅγ. ᾿Ιωάννης ἦταν κι αὐτὸς ὅσιος μὲ τὴν εὐρεῖα ἔννοια (τὴν ἀνάγκην φιλοτιμίαν ποιούμενοι). Δὲν εἶναι ὅμως αὐτὸ τὸ σωστό.
῾Η λύσι τοῦ προβλήματος βρίσκεται σὲ παλαιότερες ἐκδόσεις. Συγκεκριμένα στὰ μηναῖα ποὺ τυπώθηκαν στὴν Κωνσταντινούπολι τὸ 1843 ἡ ἀκολουθία τῆς ἡμέρας εἶναι ἁρμοδίως συμπληρωμένη μὲ προσόμοια στοὺς αἴνους καὶ δοξαστικὸ τοῦ ἱεράρχου. Μὲ αὐτὴν τὴν ἔκδοσι οἱ διατάξεις τοῦ ἐπισήμου τυπικοῦ βρίσκουν ἐφαρμογὴ κατὰ γράμμα! Σημειωτέον ὅτι στὸ ἐν λόγῳ μηναῖο Κων/πόλεως παραπέμπουν ἐπίσης τὰ τυπικὰ τῶν μονῶν Διονυσίου καὶ ἁγ. Παύλου. ῾Επομένως σήμερα στὰ ἀπόστιχα τοῦ ἑσπερινοῦ πρέπει τὸ ἰδιόμελο «῞Οσιε πάτερ» νὰ ἀντικατασταθῇ ἀπὸ τὸ παρακάτω δοξαστικό (ἦχος πλ. β΄)·
Εὖ δοῦλε ἀγαθὲ καὶ πιστέ, εὖ ἐργάτα τοῦ ἀμπελῶνος Χριστοῦ· σὺ καὶ τὸ βάρος τῆς ἡμέρας ἐβάστασας, σὺ καὶ τὸ δοθέν σοι τάλαντον ἐπηύξησας, καὶ τοῖς μετὰ σὲ ἐλθοῦσιν οὐκ ἐφθόνησας· δι᾿ ὃ πύλη σοι οὐρανῶν ἠνέῳκται· εἴσελθε εἰς τὴν χαρὰν τοῦ Κυρίου σου, καὶ πρέσβευε ὑπὲρ ἡμῶν, ᾿Ιωάννη μακάριε.
᾿Εὰν κάποιος δὲν γνωρίζῃ αὐτὲς τὶς λεπτομέρειες γιὰ τὶς διαφορὲς μεταξὺ παλαιοτέρων καὶ νεωτέρων ἐκδόσεων τῶν μηναίων, εἶναι πολὺ δύσκολο νὰ ἑρμηνεύσῃ σωστὰ τὶς ὁδηγίες τοῦ ἰσχύοντος τυπικοῦ. ῾Η παραπάνω σωστὴ ἑρμηνεία ὑπάρχει μόνον στὰ Δίπτυχα τοῦ 2017.
Προσθῆκες στὸ μηναῖο Νοεμβρίου
Στὶς 25 Νοεμβρίου ἔχουμε τὸ ἀντίθετο πρόβλημα. Οἱ νεώτερες ἐκδόσεις δὲν ἔχουν λιγώτερους ἀλλὰ περισσότερους ὕμνους. Συγκεκριμένα στὸν μὲν ἑσπερινὸ τῆς ἁγ. Αἰκατερίνης προβλέπουν ἀναγνώσματα, ἐνῷ στὸν ὄρθρο παραθέτουν καθίσματα γιὰ τὸν πολυέλεο καὶ ὁρίζουν τὴν τάξι τοῦ Εὐαγγελίου τοῦ ὄρθρου. Αὐτὰ ἀρχικὰ δὲν ὑπῆρχαν μέχρι τὴν ἔκδοσι Κων/πόλεως τοῦ 1843, γι᾿ αὐτὸ καὶ δὲν προβλέπονται ἀπὸ τὸ Τυπικὸ τῆς Μεγάλης ᾿Εκκλησίας. Προστέθηκαν στὶς ἑπόμενες ἐκδόσεις Βενετίας καὶ ᾿Αθηνῶν καὶ ἔχει ἐπικρατήσει νὰ λέγωνται στοὺς ναοὺς ποὺ πανηγυρίζουν.
Τέλος τὸ ἐπίσημο τυπικὸ δὲν ἀσχολεῖται καθόλου μὲ τὴν 26η Νοεμβρίου, ἡ ὁποία ἐφέτος τυγχάνει ἐπίσης Κυριακὴ καὶ στὸ μηναῖο ἔχει πάλι δύο ἀκολουθίες, τοῦ ἁγίου ᾿Αλυπίου τοῦ κιονίτου καὶ τοῦ ὁσίου Νίκωνος. Μάλιστα γιὰ τὸν ὅσιο Νίκωνα ὑπάρχουν καὶ αἶνοι, οἱ ὁποῖοι κανονικὰ δὲν δικαιολογοῦνται, ἀφοῦ ἡ ὑπόλοιπη ἀκολουθία τῆς ἡμέρας εἶναι μὴ ἑορτάσιμος. ᾿Εξαιτίας αὐτοῦ διατυπώνονται γιὰ τὸ τυπικὸ τῆς ἡμέρας διάφορες ἀπόψεις, ὄχι πάντοτε ὀρθές. Καὶ πάλι στὰ Δίπτυχα τοῦ 2017 ὑπάρχει τὸ σωστὸ τυπικὸ τῆς ἡμέρας, ἐνῷ ἂν τυχὸν κάπου θέλουν νὰ ψάλουν καὶ τοὺς ἐπιπλέον ὕμνους τοῦ ὁσίου Νίκωνος, καὶ αὐτὸ ἔχει προβλεφθῆ μὲ εἰδικὴ σημείωσι, ἀλλὰ πάντοτε τηρουμένου τοῦ σωστοῦ τυπικοῦ.
Συμπέρασμα. Εἶναι ἀνάγκη οἱ σημερινὲς ἐκδόσεις μηναίων νὰ διορθωθοῦν ξανὰ μὲ βάσι τὴν λειτουργικὴ παράδοσι καὶ τὸ σωστὸ τυπικό.
Δημοσίευσις 8/11/2017 (ἐνταῦθα)
«Στῦλος ᾿Ορθοδοξίας», φύλλο ὀκτωβρίου, ἀρ. 193, 11/11/2017