συμβολή

Προβλήματα τοῦ μηναίου Νοεμβρίου

Διονυσίου Ἀνατολικιώτου

δρος φιλοσοφικῆς σχολῆς Ἀθηνῶν,

πτυχιούχου κοινωνικῆς θεολογίας

symbole@mail.com

Συμπληρώσεις στὴν 1η τοῦ μηνός

᾿Επειδὴ ἡ ἀκολουθία τῶν ἁγίων ἀναργύρων στὸ μηναῖον τοῦ νοεμ­βρίου εἶναι ἡμιεορτάσιμος, γιὰ τὶς ἀνάγκες πολλῶν ἐκκλησιῶν πρέπει νὰ συμπληρωθῇ, ὥστε νὰ γίνῃ πλήρως ἑορτάσιμος. Στὴν Μοναστικὴ ῾Υ­ποτύπωσι 2017 προβλέπεται μία τέτοια διάταξι μὲ τὶς ἀπαραίτητες συμπληρώσεις ἀπὸ τὴν ὁμοειδῆ ἀκολουθία τῆς 1ης ᾿Ιουλίου καὶ ἀπὸ τὰ χειρόγραφα τυπικὰ τῶν μονῶν ἁγίου Παύλου καὶ Διονυσίου.

᾿Επισημάνσεις στὶς 12 τοῦ μηνός

Στὶς 12 νοεμβρίου τὸ μηναῖον ἔχει δύο ἀκολουθίες, τοῦ ἁγίου ᾿Ιωάν­νου τοῦ ἐλεήμονος, ἀρχιεπισκόπου ᾿Αλεξανδρείας, καὶ τοῦ ὁσίου Νείλου· καὶ οἱ δύο εἶναι μὴ ἑορτάσιμες, καὶ μόλις ποὺ ἔχουν ἀπὸ ἕνα δοξαστι­κὸ γιὰ κάθε ἅγιο τῆς ἡμέρας στὸν ἑσπερινό. Συγκεκριμένα ὑπάρχει ἕνα δοξαστικὸ τοῦ ἱεράρχου, «῾Η τοῦ ἐλέους πηγή» (στὰ ἑσπέρια σὲ ἦχο β΄), καὶ ἕνα τοῦ ὁσίου, «῞Οσιε πάτερ» (στὰ ἀπόστιχα σὲ ἦχο πλ. β΄)· τὸ τελευταῖο προβλέπεται νὰ ἐπαναληφθῇ καὶ στὰ ἀπόστιχα τῶν αἴνων.

Κατ᾿ ἀρχὰς τὸ δοξαστικὸ «῞Οσιε πάτερ» εἶναι ἀναντίρρητο ὅτι ἀνα­φέρεται στὸν ὅσιο Νεῖλο καὶ ὄχι στὸν ἱεράρχη, διότι ἐν ἐναντίᾳ περι­πτώσει ὁ Νεῖλος δὲν θὰ ἐδικαιοῦτο ἀπολυτικίου καὶ δὲν θὰ ἐσημειοῦτο τὸ ἀπολυτίκιό του στὸ τέλος τοῦ ἑσπερινοῦ.

Τώρα βέβαια πολλοὶ πιθανὸν νὰ μὴν καταλαβαίνουν τί λέω, διότι ὑ­πάρχουν σήμερα ἐκδόσεις ποὺ ἔχουν ἀπολυτίκιο γιὰ κάθε μέρα τοῦ μήνα, ἀνεξάρτητα ἂν ἡ ἀκολουθία τῆς ἡμέρας εἶναι ἑορτάσιμος ἢ μή. ῾Οπότε οἱ νεώτεροι ψάλτες καὶ κληρικοὶ δὲν ξέρουν, δὲν μαθαίνουν, δὲν διδάσκονται τὸν βασικὸ κανόνα (τὸν ὁποῖο ἀναφέρει καὶ τὸ Τυπικὸ Βιολάκη) ὅτι ἀπολυτίκιο ἔχουν μόνον οἱ ἅγιοι ποὺ ἔχουν ἕνα τοὐλά­χιστον δοξαστικὸ στὴν ἀκολουθία τοῦ μηναίου. Αὐτὰ εἶναι τὰ ἀπο­τελέσματα, ὅταν ἄνθρωποι ἀδαεῖς περὶ τὸ τυπικὸν τῆς ἐκκλησίας ἐπι­φέρουν ἀλλαγὲς στὰ καθιερωμένα λειτουργικὰ βιβλία· ὅταν ἀποφασί­ζουν καὶ «διορθώνουν» σύμφωνα μὲ τὴν ἄγνοια καὶ τὴν ἡμιμάθειά τους. Δὲν ἀναφέρομαι ἑπομένως στὶς σημερινὲς παράτυπες καὶ νεωτεριστικὲς ἐκ­δόσεις, ἀλλὰ στὶς παλαιὲς καὶ παραδοσιακές.

Στὰ παλαιὰ λοιπὸν μηναῖα ὑπάρχουν γιὰ τὶς 12 νοεμβρίου δύο ἀπο­λυτίκια, ἕνα γιὰ τὸν ἱεράρχη («᾿Εν τῇ ὑπομονῇ σου» σὲ πλ. δ΄) καὶ ἕνα γιὰ τὸν ὅσιο («Ταῖς τῶν δακρύων σου ῥοαῖς» ἐπίσης σὲ πλ. δ΄). Τὸ 1ο ἀπολυτίκιο ὑπάρχει λόγῳ τοῦ 1ου δοξαστικοῦ, ποὺ ἀναφέρεται στὸν ἐλεήμονα ἱεράρχη, τὸ 2ο ἀπολυτίκιο λόγῳ τοῦ δευτέρου δοξαστικοῦ, ποὺ ἀναφέρεται στὸν ὅσιο Νεῖλο. Ἂν καὶ τὰ δύο δοξαστικὰ ἦσαν γιὰ τὸν ἱεράρχη, τότε στὰ παλαιὰ μηναῖα θὰ ὑπῆρχε μόνον τὸ δικό του ἀπολυτίκιο.

Καὶ δὲν ὑπάρχει μόνον αὐτὸ τὸ ἐπιχείρημα γιὰ τὴν τιμὴ τοῦ ὁσίου. Τὸ δοξαστικὸ «῞Οσιε πάτερ» στὴν ἀρχαιοτέρα μορφὴ τῆς ἀκολουθίας τοῦ μηναίου δὲν ὑπῆρχε κἄν, ἀλλ᾿ ἀντὶ τούτου στὸν ἑσπερινὸ ἀνεγρά­φετο τὸ ἐπίσης ὁσιακὸ «Τῶν μοναστῶν τὰ πλήθη», τὸ ὁποῖο σημειώ­νουν τόσο τὰ χειρόγραφα μηναῖα ὅσο καὶ τὰ Τυπικὰ τῆς λαύρας τοῦ ἁγ. Σάββα καὶ τῆς μονῆς ἁγίου Παύλου. ᾿Αργότερα προστέθηκε καὶ τὸ ἰδιόμελο «῞Οσιε πάτερ», γιὰ τὸν στίχο τῶν αἴνων ὅμως, ὅπως σημειώ­νουν πάλι ὡρισμένα χειρόγραφα καὶ τὰ προαναφερθέντα δύο τυπικά. Δηλαδὴ γύρω στὸν 13ο μὲ 14ο αἰῶνα (καὶ γιὰ πολὺ ἀργότερα) ἡ ἀκο­λουθία τοῦ ὁσίου ἦταν ἐλαφρῶς ἑορταστικώτερη ἀπὸ τὴν ἀκολουθία τοῦ ἱεράρχου, ὅπως δείχνουν οἱ μαρτυρίες τῶν χειρογράφων. Αὐτὸ δι­καιολογεῖται ἀπὸ τὴν μοναστικὴ προέλευσι τῶν μηναίων, διότι ἀλλιῶς ὁ ἱεράρχης προηγεῖται στὴν τιμὴ ἀπὸ τὸν ὅσιο κατὰ τὴν τάξι τῆς ὀρ­θοδόξου λατρείας, τὴν ὁποία πολὺ ἀμφιβάλλω ἂν τὴν ξέρουν καὶ ἂν τὴν ὑπολογίζουν οἱ περὶ τὴν θείαν λατρείαν ἀσχολούμενοι σήμερα.

Στὰ ἔντυπα μηναῖα λόγῳ κάποιου ἀντιγραφικοῦ λάθους προφανῶς (τὸ ὁποῖο ὑπολογίζω ὅτι συνέβη πρὸ τοῦ 18ου αἰῶνος, ἴσως καὶ πολὺ νωρίτερα) παρελείφθη τὸ ἰδιόμελο «Τῶν μοναστῶν τὰ πλήθη» καὶ ἀντεγράφη στὴν θέσι του τὸ ἰδιόμελο τῶν ἀποστίχων τῶν αἴνων «῞Οσιε πάτερ», τὸ ὁποῖο πλέον προβλέπεται νὰ ψάλλεται δύο φορές, ἂν καὶ χωρὶς λόγο.

Κατὰ τ᾿ ἄλλα δὲν ὑπάρχουν στὶς 12 νοεμβρίου οὔτε στιχηρὰ λιτῆς οὔτε καθίσματα στὸν ὄρθρο οὔτε προσόμοια γιὰ τοὺς αἴνους. Καὶ ἐπει­δὴ τὰ δοξαστικὰ προβλέπεται νὰ ἐπισφραγίζωνται μὲ σταυροθεοτοκία (ὅταν τύχῃ ἡ μνήμη τῶν ἁγίων σὲ ἡμέρα τετάρτη ἢ παρασκευή), ἕπεται ὅτι οὔτε δοξολογία μεγάλη ψάλλεται. Γι᾿ αὐτὸ τὸ μηναῖο δὲν ἔχει στιχηρὰ γιὰ αἴνους, ἀλλὰ προβλέπει στὸν ὄρθρο νὰ λέγωνται τὰ ἀπόστι­χα τῆς Παρακλητικῆς (ὅταν τυχαίνῃ ἀπὸ δευτέρα μέχρι σάββατο).

᾿Εφόσον δὲν λέγεται δοξολογία μεγάλη, εἶναι λάθος ἡ σημείωσι τοῦ μηναίου ὅτι τὰ δύο ἀπολυτίκια ἐπισφραγίζονται μὲ τὸ ὁμόηχο θεο­τοκίο «῾Ο δι᾿ ἡμᾶς γεννηθεὶς ἐκ παρθένου». Αὐτὸ ψάλλεται μόνον σὲ κυριακή (ὅπως τυχαίνει ἐφέτος). Στὶς ἄλλες ἡμέρες πρέπει νὰ λέγεται μετὰ τὰ ἀπολυτίκια ὁμόηχο θεοτοκίο τῶν καθημερινῶν. Τώρα ποιά εἶ­ναι τὰ «ὁμόηχα θεοτοκία τῶν καθημερινῶν» καὶ ποῦ μπορεῖ νὰ τὰ βρῇ κανείς, αὐτὸ δὲν εἶναι τοῦ παρόντος. Γιὰ ὅποιον ξέρει ὅμως δὲν εἶναι κάτι δύσκολο. ῞Οποιος δὲν ξέρει, ἂς φροντίσῃ νὰ μάθη, καὶ τοὐλάχιστον ἂς μὴν κάνῃ τὸν δάσκαλο σὲ θέματα τυπικοῦ.

Στὸν ὄρθρο μαζὶ μὲ τὸ μηναῖο πρέπει νὰ χρησιμοποιηθῇ καὶ ἡ Πα­ρακλητική, ἀπὸ τὴν ὁποία θὰ ψαλοῦν τὰ καθίσματα τοῦ ὄρθρου, ἕνας κανόνας τῆς ἡμέρας καὶ τὰ ἀπόστιχα τῶν αἴνων (ἐδῶ φυσικὰ μιλᾶμε γιὰ τὴν περίπτωσι ἐκτὸς Κυριακῆς). ᾿Αφοῦ ὅμως θὰ ψαλῇ Παρακλητικὴ στὸν ὄρθρο, πρέπει νὰ ψαλῇ καὶ στὸν ἑσπερινό. ῞Ομως ὅπως ἔχει σήμε­ρα ἡ ἀκολουθία τοῦ μηναίου, στὸν ἑσπερινὸ δὲν προβλέπεται νὰ ψαλῇ Παρακλητική. Πρόκειται γιὰ λάθος τοῦ μηναίου! Καὶ τὸ πρόβλημα τὸ δημιουργοῦν τὰ ἀπόστιχα τοῦ ἱεράρχου στὸν ἑσπερινό, τὰ ὁποῖα δὲν ὑπῆρχαν ἀρχικά, καὶ αὐτὸ τὸ λέει καὶ μία ὑποσημείωσι ποὺ ἔβαλε στὸ μηναῖο Βενετίας περὶ τὸ 1840 ὁ ἱερομόναχος Βαρθολομαῖος Κουτλου­μουσιανός. Προστέθηκαν αὐτὰ τὰ ἀπόστιχα μᾶλλον γύρω στὸν 18ο αἰ­ῶνα· τὸ σωστὸ ὅμως εἶναι νὰ παραλείπωνται καὶ νὰ λέγωνται τὰ ἀ­πόστιχα τῆς Παρακλητικῆς.

Σύμφωνα μὲ τὴν μοναστηριακὴ τάξι, ἂν ἡ 12η νοεμβρίου τύχῃ σὲ Κυριακή, τότε μαζὶ μὲ τὴν ἀναστάσιμη ἀκολουθία συμψάλλονται καὶ οἱ δύο ἀκολουθίες τοῦ μηναίου. Τὴν διάταξι αὐτὴ μπορεῖ νὰ δῇ ὁ ἐνδια­φερόμενος στὴν Μοναστικὴ ῾Υποτύπωσι 2017. Γιὰ τὴν περίπτωσι αὐτὴ σημειώνω ὅτι ἐσφαλμένως τὸ Τυπικὸν τοῦ Γεωργίου ῾Ρήγα ὁρίζει (σελ. 320) νὰ ψαλῇ ὡς τελευταῖο στιχηρὸ τῶν αἴνων τὸ ἰδιόμελον «῞Οσιε πάτερ», διότι τοῦτο ἀφ᾿ ἑνὸς μὲν ἀναφέρεται στὸν ὅσιο Νεῖλο καὶ ὄχι στὸν ἱεράρχη, ἀφ᾿ ἑτέρου δὲ εἶναι καὶ δοξαστικὸ τῶν ἀποστίχων τοῦ ἑσπερινοῦ καὶ ἐψάλη ἤδη ἐκεῖ.

Τὸ Τυπικὸ τῆς Μεγάλης ᾿Εκκλησίας (Τ.Μ.Ε.) ἀναφέρει ὅτι, ὅταν ἡ 12η νοεμβρίου συμπίπτει σὲ Κυριακή, ψάλλεται ἐκ τοῦ μηναίου μόνον ἡ ἀκολουθία τοῦ ἁγίου ᾿Ιωάννου ἐλεήμονος μαζὶ μὲ τὰ ἀναστάσιμα, ἐνῷ ἡ ἀκολουθία τοῦ ὁσίου Νείλου καταλιμπάνεται. ῞Οπως ἔχω γράψει ἀνα­λυτικώτερα ἀλλοῦ, γιὰ νὰ καταστῇ αὐτὸ δυνατό, πρέπει ἡ ἀκολουθία τοῦ ἁγίου ἱεράρχου νὰ συμπληρωθῇ μὲ ἕνα ἀκόμη δοξαστικό, ποὺ δὲν ὑπάρχει στὰ σημερινὰ μηναῖα. ῾Υπάρχει ὅμως στὸ μηναῖο ποὺ ἐκ­δόθηκε στὴν Κωνσταντινούπολι τὸ 1843, ὅπου ἡ ἀκολουθία τῆς ἡμέρας εἶναι ἁρμοδίως συμπληρωμένη μὲ προσόμοια στοὺς αἴνους καὶ δοξαστι­κὸ τοῦ ἱεράρχου τὸ «Εὖ δοῦλε ἀγαθὲ καὶ πιστὲ» σὲ ἦχο πλ. β΄. Τὴν ἀπαραίτητη αὐτὴ συμπλήρωσι μπορεῖ νὰ δῇ κανεὶς στὸ Κανονάριον τῶν Διπτύχων 2017.

[Χαίρω ἐπίσης, διότι κατόπιν συζητήσεως ποὺ διημείφθη πέρυσι καὶ κατόπιν σχετικῆς ἐπισημάνσεως γιὰ τὴν ὑπάρχουσα ὑμνογραφικὴ ἔλλει­ψι, τὸ πρόβλημα ἀντιμετωπίζεται γιὰ πρώτη φορὰ καὶ στὴν ᾿Επετηρίδα τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου (Ε.Ο.Π.) τοῦ ἔτους 2017 (στὸ τυ­πικο­λογικὸ τμῆμα) καὶ ἐπιλύεται εὐστόχως, ἀναπληρώνοντας τὸ ἐλλεῖπον ἐκ τοῦ μηναίου δοξαστικὸν τοῦ ἱεράρχου γιὰ τὰ ἀπόστιχα τοῦ ἑ­σπερινοῦ μὲ κατάλληλο ἰδιόμελο («Ὅσιε τρισμάκαρ, ἁγιώτατε πάτερ») ἀπὸ τὴν ἀκολουθία τοῦ ἱεροῦ Χρυσοστόμου.

Σωστὸ τὸ σκεπτικὸ τῆς φετινῆς Ε.Ο.Π., καὶ σὲ κάθε περίπτωσι δείχνει ὅτι καὶ τὸ δικό μας σκεπτικὸ στὰ Δίπτυχα καὶ ἡ διορθωτικὴ ἐνέργειά μας εἶναι σωστά, καὶ ὅτι ἑρμηνεύουμε ἐπιτυχῶς τὸ Τ.Μ.Ε.. Γιὰ ἄλλη μία φορὰ Δίπτυχα καὶ Ε.Ο.Π., τὰ δύο βασικὰ καὶ ἐπίσημα ἐτήσια τυπικὰ βοηθήματα ποὺ συντάσσονται πράγματι κατὰ τὸ Τ.Μ.Ε., συμφωνοῦν ἐπὶ τῆς οὐσίας. ῾Η διαφορετικὴ ἐπιλογὴ ὕμνου δὲν ἔχει τόσο σημασία ἐπὶ τοῦ προκειμένου καὶ εἶναι δικαιολογημένη ἐκ τῶν περιστά­σεων (ἀπὸ τὸ ὅτι δηλαδὴ τὸ συγκεκριμένο πρόβλημα ἀντιμετωπίζεται γιὰ πρώτη φορὰ ἐδῶ καὶ 170 περίπου χρόνια καὶ ἀπὸ τὸ ὅτι τὸ Τυπικὸν Βιολάκη δὲν ἀναφέρει συγκεκριμένο ἰδιόμελο, παρέχοντας ἔτσι σχετικὴ ἐλευθερία ὡς πρὸς τὴν ἐπιλογὴ τοῦ ἁρμοδίου ὕμνου).

῾Απλῶς θεωρῶ ὅτι ἡ διόρθωσις-συμπλήρωσις τοῦ Κανοναρίου τῶν Διπτύχων 2017 εἶναι προτιμότερη, 1ον διότι ἀκολουθεῖ τὴν ἔκδοσι τῶν μηναίων ποὺ ἔγιναν τὸ 1843 στὴν Κωνσταντινούπολι μὲ τὴν ἐπιμέλεια τῆς Κεντρικῆς Πνευματικῆς ᾿Επιτροπῆς τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχεί­ου «τῇ ἐγκρίσει καὶ ἀδείᾳ τῆς τοῡ Χριστοῡ Μεγάλης ᾿Εκκλησίας», καὶ 2ον διότι ὁ ὕμνος αὐτὸς δὲν περιέχεται στὴν ἀκολουθία τοῦ Χρυσοστό­μου, ὁπότε δὲν θὰ ξαναψαλῇ τὴν ἀμέσως ἑπόμενη ἡμέρα.]

Δὲν θὰ ἀναφέρω λεπτομέρειες οὔτε γιὰ τὸ πῶς θὰ μποροῦσε σήμε­ρα νὰ διορθωθῇ καὶ νὰ συμπληρωθῇ ἐλαφρῶς ἡ ἀκολουθία τῆς 12ης νο­εμβρίου στὸ μηναῖο οὔτε γιὰ τὸ πῶς ἦταν ἡ ἴδια ἀκολουθία στὰ χειρό­γραφα πρὸ τοῦ 13ου αἰῶνος, διότι τότε ἀντὶ γιὰ ἄρθρο θὰ ἔπρεπε νὰ γραφῇ ὁλόκληρη διατριβή. Σημειώνω μόνο πὼς ἀρχικὰ ἡ ἀκολουθία τοῦ ἱεράρχου ἦταν πράγματι λίγο ἑορταστικώτερη καὶ κάπως πλουσιώ­τερη σὲ ὕμνους ἀπὸ τὴν ἀκολουθία τοῦ ὁσίου. Καὶ τὰ ὅσα προβλέπει τὸ ἰσχῦον Τ.Μ.Ε. ἀπηχοῦν ἀσφαλῶς μία πολὺ ἀρχαία καὶ σεβάσμια λειτουργικὴ παράδοσι.

῾Η ἀκολουθία τοῦ ἀποστόλου Ματθαίου

Ἂν καὶ τὸ μηναῖον στὶς 16 νοεμβρίου ἔχει αἴνους καὶ ὁρίζει δοξολο­γία μεγάλη, ἐν τούτοις ἡ ἀκολουθία τοῦ ἀποστόλου δὲν εἶναι πλήρως ἑορτάσιμος, καὶ στὸν ὄρθρο πρέπει νὰ συμψαλῇ μὲ τὴν Παρακλητική. ῞Ομως μὲ τὴν βοήθεια τῶν χειρογράφων μπορεῖ νὰ συμπληρωθῇ ἐλα­φρῶς (κυρίως στὰ καθίσματα τοῦ ὄρθρου), ὥστε νὰ μὴ χρειάζεται καθόλου ἡ Παρακλητική.

Εἶναι ἐνδιαφέρον ὅτι πρέπει ἐπίσης νὰ προστεθῇ ἕνα ἀκόμη ἰδιόμελο στὴν ἀκολουθία τοῦ μηναίου, σὲ ἦχο β΄, «Ζυγὸν λιπὼν ἀδι­κίας». ῾Ο ὕμνος αὐτὸς εἶναι ποίημα τοῦ ἀρχαίου ὑμνογράφου Βύζαντος καὶ ὑπῆρχε ἀρχικὰ στὴν ἀκολουθία τοῦ ἀποστόλου, διότι περιέχεται τόσο σὲ χειρόγραφα (π.χ. κῶδιξ Λειμῶνος 124, τοῦ 16ου αἰ., φ.159r) ὅσο καὶ σὲ παλαιὲς ἔντυπες ἐκδόσεις («᾿Ανθολόγιον τοῦ ὅλου ἐνιαυτοῦ» ἐτῶν 1603, 1617, 1738 α΄ τόμ.· «Μηναῖον νοεμβρίου», Βενετίας ἐτῶν 1755, 1806, 1820, καὶ ΚΠόλεως ἔτους 1843). ῾Ο ὕμνος ἀφαιρέθηκε ἐκ τοῦ μηναίου μόλις τὸν 19ο αἰ. ἀπὸ τὸν Βαρθολομαῖο Κουτλουμου­σιανό, χωρὶς νὰ ὑπάρχῃ κάποιος λόγος ποὺ νὰ δικαιολογῇ αὐτὴν τὴν ἐπέμβασι.

Τὶς προτεινόμενες ἐδῶ συμπληρώσεις μπορεῖ νὰ δῇ κανεὶς καὶ πάλι στὴν Μοναστικὴ ῾Υποτύπωσι 2017.

Στὸ σημεῖο αὐτὸ πρέπει νὰ ἀναφερθῇ ὅτι σὲ κάποια δῆθεν ἑορτάσι­μο ἀκολουθία τοῦ ἀποστόλου Ματθαίου ποὺ δημοσιεύθηκε ὄχι σὲ μη­ναῖο ἀλλὰ σὲ ἰδιαίτερη φυλλάδα, βρέθηκε ἕνα πρᾶγμα παράδοξο, πα­ράτυπο καὶ ἄηθες· ὅτι δηλαδὴ τὰ δοξαστικὰ τοῦ ἁγίου ἐπισφραγίζονταν ὄχι μὲ θεοτοκία, ὅπως ἀπαιτεῖ ἡ ὀρθὴ τάξις, ἀλλὰ μὲ ἰδιόμελα τῶν εἰσο­δίων! ῞Ομως κάτι τέτοιο ταιριάζει μόνον στὴν παραμονὴ τῆς ἑορτῆς (20 τοῦ μηνὸς) καὶ στὰ μεθέορτα αὐτῆς (22-25 τοῦ μηνός). ᾿Αλλὰ στὶς 16 νοεμβρίου οὔτε προεόρτια τῶν εἰσοδίων ἔχουμε οὔτε μεθέορτα· οὔτε ἄλλη ἑορτὴ ἔχει προεόρτια πάνω ἀπὸ μία ἡμέρα πλὴν τῶν Χριστουγέν­νων καὶ τῶν Φώτων, λόγῳ τῆς ὑπεροχῆς τῶν δεσποτικῶν αὐτῶν ἑορτῶν. Δεῖγμα καὶ τοῦτο ὅτι ὡρισμένοι ἐπιλαμβάνονται τῶν λειτουργικῶν θε­μάτων διατελοῦντες μέσα σὲ πολλὴ σύγχυσι καὶ ἄγνοια καὶ προκαλοῦν ἔτσι ζημία σὲ θεμελιώδεις κανόνες τῆς ὀρθοδόξου λατρείας.

Προβλήματα τῆς 18ης νοεμβρίου

Στὶς 18 νοεμβρίου τὸ μηναῖο ἔχει τὴν μὴ ἑορτάσιμο ἀκολουθία τοῦ μάρτυρος Πλάτωνος, ποὺ ἀποτελεῖται ἀπὸ 3 προσόμοια, ἕνα δοξαστικὸ μὲ θεοτοκίο καὶ σταυροθεοτοκίο, κανόνα στὸν ὄρθρο μὲ μεσῴδια καθί­σματα, κοντάκιο τοῦ ἁγίου καὶ οἶκο. Λόγῳ τοῦ ὑπάρχοντος δοξαστικοῦ ψάλλεται ἀπολυτίκιον τοῦ ἁγίου Πλάτωνος τὸ «Ὁ μάρτυς σου Κύριε».

᾿Εκτὸς αὐτῶν ὅμως τὸ μηναῖο ἔχει ἐπίσης 3 προσόμοια καὶ ἕνα κον­τάκιο τοῦ μάρτυρος ῾Ρωμανοῦ, ἀλλὰ χωρὶς κανόνα στὸν ὄρθρο. Πρόκει­ται γιὰ κάποια παλαιὰ παράλειψι, ποὺ μᾶλλον συνέβη σὲ κάποιο χειρό­γραφο καὶ ἀπὸ ἐκεῖ διαιωνίστηκε καὶ στὰ μηναῖα. Συγκεκριμένα πα­ραλείφθηκε ὁ κανόνας τοῦ ἁγίου ῾Ρωμανοῦ, ποὺ ἀρχικὰ πρέπει νὰ ὑπῆρχε, διότι σῴζεται σὲ χειρόγραφα. ῞Οπως ἔχει πάντως ἡ ἀκολουθία τοῦ μηναίου σήμερα, οἱ ἐλάχιστοι ὕμνοι τοῦ ἁγίου ῾Ρωμανοῦ δὲν ἔχουν καμμία θέσι, ἀφοῦ ἀπουσιάζει ὁ κανόνας του, καὶ πρέπει νὰ παραλείπωνται ὁποιαδήποτε ἡμέρα κι ἂν τύχῃ ἡ 18η τοῦ μηνός.

Παρατηρήσεις γιὰ τὶς 26 νοεμβρίου

Τὸ ἐπίσημο Τυπικὸν τῆς Μεγ. ᾿Εκκλησίας, τὸ καλούμενο ἐπίσης καὶ Τυπικὸν Βιολάκη (ἐκ τοῦ συγγραφέως του), δὲν ἀσχολεῖται καθόλου μὲ τὴν 26η νοεμβρίου, ἡ ὁποία ἐφέτος τυγχάνει σὲ ἡμέρα Κυριακή. Τὸ μη­ναῖο ἔχει δύο ἀκολουθίες, τοῦ ἁγίου ᾿Αλυπίου τοῦ κιονίτου καὶ τοῦ ὁσί­ου Νίκωνος τοῦ «μετανοεῖτε». Μάλιστα γιὰ τὸν ὅσιο Νίκωνα ὑπάρ­χουν καὶ στιχηρὰ αἴνων μὲ δοξαστικό, τὰ ὁποῖα κανονικὰ δὲν δι­καιολογοῦνται, ἀφοῦ ἡ ὑπόλοιπη ἀκολουθία τῆς ἡμέρας εἶναι μὴ ἑορ­τάσιμος.

Σὲ διάφορα τυπικὰ βοηθήματα γίνεται γενικὰ ἕνα Βατερλὼ ὡς πρὸς τὸ τυπικὸ τῆς ἡμέρας. Τὸ σωστὸ εἶναι οἱ αἶνοι τοῦ ὁσίου Νίκωνος νὰ μὴ λαμβάνωνται καθόλου ὑπόψιν, διότι δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ λέμε αἴ­νους καὶ δοξαστικὸ στὸν ὄρθρο γιὰ ἕναν ἅγιο ποὺ δὲν ἔχει δοξαστικὸ στὸν ἑσπερινό. Μόνον τὸ ἀντίθετο μπορεῖ νὰ συμβῇ, δηλαδὴ νὰ ἔχῃ δο­ξαστικὸ στὸν ἑσπερινό, ἀλλὰ ὄχι στὸν ὄρθρο.

Φυσικὰ ἐφόσον δὲν λέγονται δοξαστικὰ γιὰ τοὺς δύο ἁγίους τοῦ μηναίου, οὔτε τὰ ἀπολυτίκιά τους ψάλλονται. ᾿Ενῷ μία ὑποσημείωσι στὸ μηναῖο μᾶς ἐνημερώνει ὅτι ἀρχικὰ ὑπῆρχε μόνον ἡ μὴ ἑορτάσιμος ἀκολουθία τοῦ ἁγίου ᾿Αλυπίου. ῾Η ἀκολουθία τοῦ ὁσίου Νίκωνος ἀπου­σιάζει ἀπὸ τὰ χειρόγραφα, καὶ προφανῶς προσετέθη σὲ ὄψιμα χρόνια.

᾿Εὰν τώρα κάπου τιμᾶται περισότερο ὁ ὅσιος Νίκων καὶ θέλουν νὰ χρησιμοποιήσουν καὶ τοὺς ἐπιπλέον ὕμνους ποὺ ἔχει τὸ μηναῖο, αὐτὸ εἶναι δυνατόν, ἀρκεῖ νὰ γίνῃ μὲ τρόπο σύμφωνο μὲ τὴν ὀρθὴ τάξι καὶ μάλιστα σὲ ἡμέρα Κυριακή. Δὲν εἶναι δηλαδὴ σωστό, ὅπως νομίζουν κάποιοι, ξαφνικὰ νὰ ψαλοῦν στιχηρὰ τοῦ ὁσίου στοὺς αἴνους, χωρὶς νὰ ἔχῃ ψαλῇ οὔτε κἂν τὸ ἀπολυτίκιο αὐτοῦ στὸν ἑσπερινὸ καὶ τὸν ὄρθρο. Πρέπει λοιπὸν οἱ ὕμνοι τοῦ μηναίου νὰ χρησιμοποιηθοῦν μὲ κατάλληλο τρόπο· πρέπει τὸ δοξαστικὸ τοῦ ὁσίου νὰ ψαλῇ στὸν ἑσπερινό, ὁπότε μαζὶ μὲ τὸ ἀναστάσιμο ἀπολυτίκιο θὰ ψαλῇ καὶ τὸ ἀπολυτίκιο τοῦ ἁγί­ου, καὶ μόνον τότε μποροῦν νὰ ψαλοῦν καὶ τὰ ἄλλα προσόμοια στοὺς αἴνους. Τὴν σχετικὴ διάταξι αὐτῆς τῆς περιπτώσεως ἀναφέρω σὲ ση­μείωσι στὸ Κανονάριον τῶν Διπτύχων 2017.

῾Η ἀκολουθία τοῦ ἀποστόλου ᾿Ανδρέου

᾿Αναλυτικὲς παρατηρήσεις γιὰ τὴν ἀκολουθία τῆς 30ῆς νοεμβρίου ἔχω παρουσιάσει σὲ παλαιότερο ἄρθρο μου στὸν ᾿Εκκλησιολόγο τῆς 29/11/2014 μὲ τίτλο «Παρατηρήσεις στὴν ὑμνογραφία γιὰ τὸν ἀπόστολο ᾿Ανδρέα». Μὲ βάσι τὸ ὑλικὸ ἀπὸ ἐκεῖνο τὸ ἄρθρο καὶ κάποιες ἀκόμη πηγὲς δημοσιεύω στὴν Μοναστικὴ ῾Υποτύπωσι 2017 ἀναλυτικὴ ἑόρτιο διάταξι ἀγρυπνίας, μὲ κάποια χρήσιμα ὑμνολογικὰ συμπληρώματα ὅ­πως προσόμοια γιὰ μικρὸ ἑσπερινὸ τοῦ ἀποστόλου, δεύτερα προσόμοια τοῦ μεγάλου ἑσπερινοῦ, κάποια διόρθωσι σχετικὰ μὲ τὸ δοξαστικὸ τῆς λιτῆς, καὶ ἑρμηνευτικὸ σχόλιο γιὰ τὰ προεόρτια ἰδιόμελα τῶν χριστου­γέννων ποὺ χρησιμοποιοῦνται ὡς ἐπισφραγιστικὰ ἀντὶ θεοτοκίων.

Τοὐλάχιστον κάποιες ἀπὸ τὶς παραπάνω διορθώσεις καὶ παρατηρή­σεις θὰ ἦταν καλὸ νὰ ληφθοῦν ὑπόψιν σὲ νεώτερη ἐπανέκδοσι τοῦ μη­ναίου νοεμβρίου.

Δημοσίευσις 8/11/2017 (στὴν ἱστοσελίδα τῆς «Συμβολῆς»)

«᾿Εκκλησιολόγος», φ. 537, 11/11/2017