συμβολή

Πῶς εὐνοοῦνται οἱ παρερμηνεῖες

Διονυσίου Ἀνατολικιώτου

δρος φιλοσοφικῆς σχολῆς Ἀθηνῶν,

πτυχιούχου κοινωνικῆς θεολογίας

symbole@mail.com

Σὲ προηγούμενο ἄρθρο εἴχαμε δεῖ ὅτι γιὰ τὸ τέλος τοῦ ὄρθρου στὴν 3η Κυριακὴ τῆς Τεσσαρακοστῆς ὑπάρχουν δύο ἀπόψεις· ἡ μία θεωρεῖ ὅτι μετὰ τὴν Σταυροπροσκύνησι πρέπει νὰ ψάλλεται τὸ σύνηθες τροπάριο τῆς Κυριακῆς «Σήμερον σωτηρία», ἐνῷ ἡ δεύτερη θεωρεῖ ὅτι πρέπει νὰ ψάλλεται τὸ ἀπολυτίκιον τοῦ σταυροῦ «Σῶσον, Κύριε, τὸν λαόν σου». Τὸ ἐνδιαφέρον εἶναι ὅτι καὶ οἱ δύο ἀπόψεις στηρίζονται κατ᾿ ἀρχὰς στὸ ἐπίσημο Τυπικὸν τῆς Μεγάλης ᾿Εκκλησίας (Τ.Μ.Ε.) ἢ καὶ Τυπικὸν Βιολάκη λεγόμενον.

῞Οσοι θεωροῦν σωστὸ τὸ «Σήμερον σωτηρία» στηρίζονται σὲ 4 σχε­τικὲς διατάξεις τοῦ Τ.Μ.Ε. (Προθεωρία §35, Μαρτίου 9η §§8-9, Μαρ­τίου 25η §16, καὶ Αὐγούστου 1η §5 σὲ συνδυασμὸ μὲ τὴν σημείωσι με­τὰ τὴν §2), τὶς ὁποῖες δυστυχῶς σπανίως διαβάζουν οἱ ἐνδιαφερόμενοι. ῞Οσοι δέχονται ὡς σωστὸ τὸ «Σῶσον, Κύριε, τὸν λαόν σου» στηρίζον­ται ἀποκλειστικὰ σὲ ἕνα καὶ μόνο σημεῖο τοῦ Τ.Μ.Ε. (διάταξις Τριῳδίου §39), τὸ ὁποῖο δυστυχῶς τυχαίνει νὰ τὸ βλέπουν κάθε χρόνο οἱ περὶ αὐτὰ ἀσχολούμενοι καὶ νὰ ἔχουν ὑπόψει τους μόνον αὐτό, ἀγνοῶντας τὶς προαναφερθεῖσες 4 διαφορετικὲς διατάξεις τοῦ Τ.Μ.Ε..

Εἶχα γράψει λοιπὸν στὸ προηγούμενο ἄρθρο μου ὅτι αὐτὴ ἡ μία διάταξι τοῦ Τ.Μ.Ε., ποὺ διαφοροποιεῖται ἀπὸ τὶς ἄλλες 4, εἶναι τυπο­γραφικὸ λάθος. ᾿Αλλὰ πῶς ξέρουμε ὅτι ὑπάρχει πράγματι τυπογραφι­κὸ λάθος ἐκεῖ; Διότι εὔκολα θὰ μποροῦσε κανεὶς ὅ,τι δὲν ταιριάζει μὲ τὶς ἀπόψεις του νὰ τὸ βαπτίζῃ τυπογραφικὸ λάθος καὶ νὰ μὴν τὸ ὑπολογίζῃ!

Τὸ ξέρουμε ἀπὸ τὸ ἴδιο τὸ Τυπικὸν Βιολάκη! τὸ ὁποῖο ὅταν ἐκδόθη­κε τὸ 1888, στὸ τέλος του προστέθηκαν 6 ὁλόκληρες σελίδες μὲ τίτλο «Παροράματα καὶ προσθῆκαι». ᾿Ανάμεσά τους ὑπάρχει σημαντικὴ διόρθωσι καὶ γιὰ τὴν 3η Κυριακὴ τῶν νηστειῶν.

᾿Επειδὴ ὅμως καὶ πάλι δὲν διορθώνονται ὅλα τὰ λάθη τοῦ βιβλίου, ἀλλὰ μόνον ὅσα πρόλαβαν νὰ ἐντοπίσουν, ἡ ἁρμόδια πατριαρχικὴ ἐπι­τροπὴ γράφει στὸ τέλος τῆς ἐπίσημης γιὰ τὸ Τυπικὸν ἐκθέσεώς της· «᾿Εξαιτούμεθα δὲ συγγνώμην, εἰ διέφυγον καὶ ἡμᾶς λάθη καὶ εἰ παρὰ τὴν προθυμίαν ἡμῶν ἐβραδύναμεν εἰς τὴν συμπλήρωσιν τῆς ἀνα­τεθείσης ἡμῖν ἐργασίας»!

῾Ως λογικοὶ ἄνθρωποι ὁ Γεώργιος Βιολάκης καὶ οἱ συνεργάτες του γνώριζαν ὅτι κάθε ἀνθρώπινο ἔργο εἶναι ἀτελές. Τυπογραφικὰ λάθη ὑπάρχουν ἀκόμη καὶ στὶς ἐκδόσεις τῆς ῾Αγίας Γραφῆς, δὲν θὰ ὑπάρχουν στὸ τυπικό; Τυχὸν λάθη ἐπὶ τοῦ ἀρχικοῦ χειρογράφου, τυπογραφικὲς ἀστοχίες, διορθώσεις τῆς τελευταίας στιγμῆς «ἐπὶ τοῦ πιεστηρίου», κό­πωσι τῶν μελῶν τῆς πατριαρχικῆς ἐπιτροπῆς ἀπὸ τὶς πολύωρες συνε­δριάσεις καὶ τὴν πολυχρόνια ἐργασία, βιασύνη γιὰ νὰ τελειώσουν τὸ συντομώτερο δυνατό· ὅλα αὐτὰ διευκολύνουν πάρα πολὺ τὴν παρερ­μηνεία, τὴν σύγχυσι, τὴν ἐσφαλμένη ἀντιγραφή, τὰ τυπογραφικὰ λάθη καὶ πολλὰ ἄλλα προβλήματα.

Αὐτὰ τὰ γνωρίζουν πολὺ καλὰ ὅσοι ἀσχολοῦνται μὲ τὴν τυπογραφία καὶ τὶς ἔντυπες ἐκδόσεις, καὶ ἰδίως ὅσοι ἔχουν ἐμπειρία ἀπὸ τὴν παλαι­ὰ τυπογραφικὴ μέθοδο τῆς χειροστοιχειοθεσίας (μὲ τὴν «κάσα», τὰ «μέταλλα», τὶς «στιγμὲς καὶ τὰ τετράγωνα» κ.λπ.). Οἱ ὑπόλοιποι μπο­ροῦν ἀνεμπόδιστα νὰ ἔχουν ἀπαιτήσεις καὶ φαντασιώσεις γιὰ ἀλάθητα κείμενα καὶ βιβλία χωρὶς τυπογραφικὰ παροράματα, ξεχνῶντας προφα­νῶς πόσα λάθη κάνουν καὶ οἱ ἴδιοι ἀθέλητα, ὅταν γράφουν ἁπλὰ μηνύ­ματα στὸ φορητό τους τηλέφωνο.

᾿Επανέρχομαι στὶς διατάξεις τοῦ Τ.Μ.Ε. γιὰ τὴν 3η Κυριακὴ τῶν νηστειῶν (τυπικὸν Τριῳδίου §§ 38-40). ῾Υπενθυμίζω πρῶτα ὅτι τὸ Τυπικὸν τῆς Μεγάλης ᾿Εκκλησίας (Τ.Μ.Ε.), συνταχθὲν ὑπὸ τοῦ πρωτο­ψάλτου Γεωργίου Βιολάκη καὶ ἐλεγχθὲν καὶ διορθωθὲν ὑπὸ ἁρμοδίας πατριαρχικῆς ἐπιτροπῆς (μέλος τῆς ὁποίας ἦταν καὶ ὁ συντάκτης), ἐξεδόθη ἐκ τοῦ πατριαρχικοῦ τυπογραφείου τὸ 1888. ᾿Αργότερα ἐπαν­εκδόθηκε στὴν ᾿Αθήνα ἀπὸ κάποιον ἐκδοτικὸ οἶκο περὶ τὸ 1915-1920, μὲ διορθώσεις πολλῶν παροραμάτων τῆς 1ης ἐκδόσεως (ἀλλὰ καὶ μὲ τὴν δημιουργία δυστυχῶς νέων τυπογραφικῶν ἀβλεψιῶν), καὶ ἀπὸ τότε μέχρι σήμερα, ἐδῶ κι ἕναν αἰῶνα δηλαδή, ἀνατυπώνεται καὶ κυκλοφορεῖ ἡ ἀθηναϊκὴ ἐπανέκδοσις, ἡ ὁποία ἔχει ἀρχίσει πλέον νὰ γίνεται κι αὐτὴ σπάνια καὶ δυσεύρετη! Στὴν συνέχεια λοιπὸν θὰ πα­ρουσιάσω ἐδῶ ὅλα τὰ τυπογραφικὰ λάθη ποὺ ἔχει τὸ Τ.Μ.Ε. στὴν Κυριακὴ τῆς σταυροπροσκυνήσεως, διότι κανεὶς μέχρι σήμερα δὲν τὰ ἔχει ἐπισημάνει ὅλα.

• 1. Στὴν §39 γράφει τὸ Τ.Μ.Ε. (γιὰ τὸν ὄρθρο)· «Τὰ ἀναστάσιμα καθίσματα κατὰ σειράν, καὶ μετὰ τὴν β´ στιχολογίαν τὸ Ἐν παραδείσῳ μὲν τὸ πρὶν δίς». Ἔπρεπε νὰ λέῃ «μετὰ τὴν γ΄ στιχολογίαν», διότι τὰ ἀναστάσιμα καθίσματα εἶναι γιὰ 2 στιχολογίες, ἐνῷ τὸ κάθισμα τοῦ σταυροῦ εἶναι γιὰ τὴν 3η στιχολογία (ἀντικαθιστᾷ τὰ εὐλογητάρια, ποὺ καταλιμπάνονται). Λάθος ποὺ δὲν διωρθώθηκε.

• 2. Παρακάτω γράφει· «῾Ο κανὼν τοῦ Τριῳδίου εἰς η´· εἰς τὸ α´ τροπάριον ἑκάστης ᾠδῆς Δόξα τῇ ἁγίᾳ ἀναστάσει σου, καὶ εἰς τὰ λοιπὰ Δόξα σοι ὁ Θεὸς ἡμῶν δόξα σοι...» Γιὰ τὸ σημεῖο αὐτὸ στὸ τέλος τῆς 1ης ἐκδόσεως τοῦ Τυπικοῦ Βιολάκη (1888), στὸν πίνακα τῶν παροραμάτων, ὑπάρχει ἡ ἑξῆς διόρθωσι· «῾Ο κανὼν τοῦ Τριῳδίου εἰς η´· πρῶτον ὁ εἱρμὸς ῾Ο θειότατος προετύπωσεν, εἶτα εἰς τὸ α´ τροπάριον ἑκάστης ᾠδῆς» κ.λπ.. Αὐτὸ εἶναι τὸ μόνο τυπογραφικὸ λάθος ποὺ ἐπε­σήμανε τὸ ἴδιο τὸ Τ.Μ.Ε. καὶ τὸ μόνο ποὺ εἶναι διωρθωμένο στὴν μετα­γενέστερη ἀθηναϊκὴ ἔκδοσι. ῞Ολα τὰ ὑπόλοιπα λάθη ποὺ ἀναφέρω ἐδῶ συνεχίζονται μέχρι σήμερα στὶς ἀνατυπώσεις.

• 3. Συνεχίζει τὸ Τ.Μ.Ε.· «᾿Απὸ γ´ ᾠδῆς τὰ καθίσματα τοῦ Τριῳδίου κατὰ σειράν». Σοβαρὴ παράλειψι κι ἐδῶ· ἔπρεπε νὰ γράφῃ· «᾿Απὸ γ´ ᾠδῆς τὸ ἀναστάσιμον κοντάκιον μετὰ τοῦ οἴκου, εἶτα τὰ καθίσματα τοῦ Τριῳδίου κατὰ σειράν», ὅπως ἀκριβῶς γράφει καὶ στὶς Κυριακὲς τοῦ Τελώνου (§2), τοῦ ᾿Ασώτου (§5), τῆς ᾿Απόκρεω (§11), τῆς Τυρινῆς (§15), καὶ τῆς ᾿Ορθοδοξίας (§29), προβλέπεται δὲ καὶ στὴν Προθεωρία τοῦ ἴδιου Τ.Μ.Ε. (§25 καὶ §26). Λάθος ποὺ δὲν διωρθώθηκε.

• 4. Συνεχίζει τὸ Τ.Μ.Ε.· «᾿Αφ᾿ Ϛ´ (ᾠδῆς) κοντάκιον καὶ οἶκος τοῦ αὐτοῦ». Τί σημαίνει «τοῦ αὐτοῦ»; Ἔπρεπε νὰ γράψῃ «τοῦ Σταυροῦ», ἢ «τοῦ Τριῳδίου», γιὰ νὰ μὴν ὑπάρχῃ ἀσάφεια. Δὲν ἀποκλείεται νὰ ὑπάρχῃ ἐδῶ λάθος παραναγνώσεως· δηλαδὴ νὰ ἔγραφε τὸ χειρόγραφο «τοῦ σταυροῦ» καὶ ὁ τυπογράφος νὰ διάβασε «τοῦ αὐτοῦ». Κι αὐτὸ τὸ λάθος δὲν διωρθώθηκε.

• 5. Παρακάτω στὴν §39 σημειώνεται· «Δοξολογία Μ. [= μεγάλη] καὶ μετ᾿ αὐτὴν ψάλλεται ὑπὸ χορῶν τὸ ᾀσματικόν...» ῾Υπάρχει ἐδῶ μικρὴ τυπογραφικὴ παράλειψις· «...ψάλλεται ὑπὸ τῶν χορῶν...» Τὸ λάθος ἀνήκει μόνον στὴν ἐπανέκδοσι ᾿Αθηνῶν· στὴν πρώτη ἔκδοσι τοῦ 1888 τὸ ἄρθρο ὑπάρχει κανονικά. Καὶ ἡ ἐπανέκδοσι ἔχει προσθέσει δικά της τυπογραφικὰ λάθη, κάποια σοβαρά.

• 6. Στὴν §40 τὸ Τ.Μ.Ε. παραθέτει τὰ εἰδικὰ ἀντίφωνα γιὰ τὴν λει­τουργία τῆς ἡμέρας· ὅμως στὸ γ΄ ἀντίφωνο, μετὰ τοὺς 3 στίχους του, ἀναφέρει ὡς ἐφύμνιο τὸ ἀπολυτίκιο «Τὴν ἄχραντον εἰκόνα σου»!!! ᾿Αλλ᾿ αὐτὸ φυσικὰ εἶναι ἀπολυτίκιο τῆς Κυριακῆς τῆς ᾿Ορθοδοξίας καὶ ὄχι τῆς Σταυροπροσκυνήσεως! ᾿Εδῶ ἔπρεπε νὰ γραφῇ τὸ «Σῶσον, Κύριε, τὸν λαόν σου». ῾Ολοφάνερο τυπογραφικὸ λάθος, ποὺ ἐπίσης δὲν διωρθώθηκε μέχρι σήμερα σὲ καμμία ἐπανέκδοσι.

Σημειώνω ἐδῶ ὅτι ἀκόμη καὶ τὸ 2001 σὲ ἐπίσημη ἔκδοσι ἐτησίου τυπικοῦ βοηθήματος ἔγινε πιστὴ (καὶ τυφλὴ) ἀντιγραφὴ τῶν ἀντιφώνων ἀπὸ τὸ Τ.Μ.Ε. καὶ σημειώθηκε ὡς ἀπολυτίκιον τοῦ γ΄ ἀντιφώνου τῆς ἐν λόγῳ Κυριακῆς τὸ λάθος «Τὴν ἄχραντον εἰκόνα σου» καὶ ὄχι τὸ σωστὸ «Σῶσον, Κύριε, τὸν λαόν σου»! ᾿Επανελήφθη διεγνωσμένο λάθος λόγῳ καὶ πάλι τυπογραφικῆς ἀβλεψίας!

• 7. Στὴν συνέχεια τῆς §40 γράφει τὸ Τ.Μ.Ε.· «᾿Αντὶ δὲ τοῦ Τρισαγίου, Τὸν Σταυρόν σου προσκυνοῦμεν Δέσποτα, καὶ καθεξῆς ἡ λειτουργία τοῦ Μ. Βασιλείου, κοινωνικὸν Ἐσημειώθη ἐφ᾿ ἡμᾶς...» Καὶ ἐδῶ ὑπάρχει τυπογραφικὴ παράλειψι! Ἔπρεπε νὰ λέῃ· «᾿Αντὶ δὲ τοῦ Τρισαγίου, Τὸν Σταυρόν σου προσκυνοῦμεν Δέσποτα, Ἀπόστολος καὶ Εὐαγγέλιον τῆς Κυριακῆς, καὶ καθεξῆς ἡ λειτουργία...» Σὲ καμμία κυριακὴ τοῦ Τριῳδίου δὲν παραλείπεται ἡ φράσι «Ἀπόστολος καὶ Εὐαγγέλιον τῆς Κυριακῆς» πλὴν τῆς παρούσης! ᾿Ελπίζω ὅτι δὲν θὰ βρεθῇ κάποιος ποὺ νὰ μὴν πῇ ᾿Απόστολο καὶ Εὐαγγέλιο, ἐπειδὴ δὲν τὰ γράφει τὸ τυπικό!

• 8. ῞Υστερα ἀπὸ τὰ παραπάνω ἀναντίρρητα 7 τυπογραφικὰ λάθη (σὲ μία μόνον ἡμέρα!) ὑπάρχει κανεὶς λογικὸς ποὺ ἀμφιβάλλει ὅτι ἡ διάταξι στὸ τέλος τῆς §39 ἔχει (8ο) τυπογραφικὸ λάθος ὡς πρὸς τὸ τροπάριο «Σῶσον Κύριε»; Σὲ συνδυασμὸ μάλιστα μὲ τὶς ἄλλες 4 σωστὲς διατάξεις τοῦ Τ.Μ.Ε. (ποὺ ἀναφέρθηκαν στὴν ἀρχή), ὅπου μετὰ τὴν σταυροπροσκύνησι ὁρίζεται τὸ σύνηθες τροπάριο τῆς Κυριακῆς, γίνεται φανερὸ ὅτι καὶ γιὰ τὴν 3η Κυριακὴ τῶν νηστειῶν ἡ θέλησι τοῦ συντάκτου ἦταν νὰ τεθῇ στὸ τέλος τῆς σταυροπροσκυνήσεως καὶ τέλος συνάμα τοῦ ὄρθρου τὸ «Σήμερον σωτηρία».

* * *

Βέβαια δὲν εἶναι μόνον τὰ τυπογραφικὰ λάθη ποὺ εὐνοοῦν τὶς παρατυπίες. Συχνὰ συμβάλλει καὶ ἡ πολυχρόνιος ἐσφαλμένη συνή­θεια. Θέλω νὰ πῶ ὅτι, γιὰ νὰ δῇ κανεὶς τὶς σωστὲς διατάξεις τοῦ Τ.Μ.Ε., θὰ πρέπει νὰ τύχῃ ἡ Κυριακὴ τῆς Σταυροπροσκυνήσεως ἢ στὶς 9 μαρτίου (= Πάσχα 6 ἀπριλίου) ἢ στὶς 25 μαρτίου (= Πάσχα 22 ἀπριλίου)· αὐτὲς ὅμως οἱ περιπτώσεις εἶναι πολὺ σπάνιες.

Εἶχα γράψει στὸ προηγούμενο ἄρθρο ὅτι ὁ μακαριστὸς Γ. Μπεκα­τῶρος σημείωνε τὴν σωστὴ διάταξι ἀπὸ τὸ 1979 καὶ μετά. Αὐτὸ δὲν ἦταν καθόλου τυχαῖο. ᾿Απὸ τὸ 1918 δὲν ξανάτυχε Πάσχα 22 ἀπριλίου (μὲ τὸ νέο ἡμερολόγιο) παρὰ μόνο τὸ 1979! Καὶ τὴν ἀμέσως ἑπόμενη χρονιὰ 1980 ἔτυχε Πάσχα 6 ἀπριλίου, δηλαδὴ Κυριακὴ Σταυροπροσκυ­νήσεως στὶς 9 Μαρτίου, ὁπότε πάλι σωστὴ διάταξι στὸ Τ.Μ.Ε.! Δηλαδὴ ἐπὶ 61 χρόνια (1918-1978) ὅλοι ἔβλεπαν μόνον τὴν ἐσφαλμένη διά­ταξι τοῦ Τ.Μ.Ε. καὶ δὲν φαντάζονταν ὅτι ὑπάρχει καὶ κάποια δια­φορετική! Τὸ 1979 καὶ τὸ 1980 κατάλαβαν ὁ Γ. Μπεκατῶρος καὶ ἄλλοι εἰδήμονες τί ἀκριβῶς συμβαίνει.

Πάσχα 22 ἀπριλίου μετὰ τὸ 1979 ξανάτυχε τὸ 1984, καὶ ἀπὸ τότε θὰ ξανατύχῃ ὕστερα ἀπὸ 80 χρόνια ἀκριβῶς, τὸ 2063! καὶ μετὰ πάλι τὸ 2074 καὶ τὸ 2131. Πάσχα 6 ἀπριλίου μετὰ τὸ 1980 θὰ ξανατύχῃ μετὰ «μόλις» 152 χρόνια, ἤτοι τὸ «κοντινὸ» 2132! Δηλαδὴ μὲ τὸ νέο ἡμερολόγιο θὰ πρέπει κανεὶς νὰ εἶναι τυπικάρης γιὰ 100 χρόνια συνε­χῶς, ὥστε νὰ τύχῃ σίγουρα δύο ἢ –ἂν εἶναι τυχερὸς– τρεῖς φορὲς νὰ δῇ τὶς σωστὲς διατάξεις τοῦ Τ.Μ.Ε.! ῞Ολες τὶς ἄλλες 98 ἢ 97 χρονιὲς θὰ βλέπῃ ἀποκλειστικὰ τὸ τυπογραφικὸ λάθος!

Μὲ τὸ παλαιὸ ἡμερολόγιο τώρα θὰ τύχῃ Πάσχα τὴν 6η ἀπριλίου τὸ 2020 καὶ τὸ 2023 καὶ θὰ ξανατύχῃ ὕστερα ἀπὸ 47 χρόνια, τὸ 2071(!), ἐνῷ Πάσχα τὴν 22α ἀπριλίου θὰ τύχῃ τὸ 2024 καὶ ξανὰ ὕστερα ἀπὸ 73 χρόνια, τὸ 2097! Πάλι δηλαδὴ θὰ πρέπει νὰ εἶναι κανεὶς τυπικάρης τοὐλάχιστον γιὰ 50 ἢ 60 χρόνια, ὥστε νὰ τύχῃ νὰ διαβάσῃ δύο ἢ τρεῖς φορὲς τὸ σωστὸ τυπικό! Τὶς ὑπόλοιπες χρονιὲς θὰ βλέπῃ μόνο τὸ λάθος!

Μὲ ἄλλα λόγια καὶ στὰ δύο ἡμερολόγια ἡ ἐπὶ δεκαετίες συνεχὴς καὶ μονομερὴς ἐφαρμογὴ τῆς λάθος διατάξεως τοῦ Τ.Μ.Ε. θὰ συμβάλλῃ, ὥστε νὰ παγιώνεται στὴν συνείδησι ψαλτῶν καὶ κληρικῶν τὸ τυπο­γραφικὸ λάθος σὰν μακρόχρονη λειτουργικὴ παράδοσι. Ἔτσι ἂν τυ­χὸν κάποια χρονιὰ τύχῃ περίπτωσι νὰ διαβάσουν κάποια ἀπὸ τὶς ὀρθὲς διατάξεις τοῦ Τ.Μ.Ε., πολὺ πιθανὸν νὰ σκεφτοῦν αὐτόματα ὅτι αὐτὴ ἡ «σπάνια» διάταξις ἔχει λάθος, ἀφοῦ εἶναι ἀντίθετη μὲ τὸ «καθιε­ρωμένο» ἐδῶ καὶ δεκαετίες. Καὶ ἔτσι θὰ νομίσουν «τὸ λάθος γιὰ σωστὸ καὶ τὸ σωστὸ γιὰ λάθος»!

 * * *

Ἄλλοι παράγοντες ποὺ συμβάλλουν στὴν παρανόησι καὶ παρερ­μηνεία τῶν τυπικῶν διατάξεων εἶναι ἡ ἄγνοια παλαιοτέρων ἑρμηνει­ῶν καὶ διορθώσεων, καθὼς καὶ ἡ ἀπώλεια τῆς συνεχοῦς καὶ ἀδια­κόπου λειτουργικῆς πράξεως. Θέλω νὰ πῶ τὸ ἑξῆς.

α) ῞Οταν ἐκδόθηκε καὶ ἄρχισε νὰ χρησιμοποιῆται τὸ Τυπικὸν τοῦ 1888, ἀσφαλῶς ὁ ἴδιος ὁ συντάκτης του Γ. Βιολάκης ἐπὶ τοῦ ἀναλογίου θὰ ἔβλεπε κάθε χρόνο καὶ ἄλλα παροράματα –πέραν τῶν ἤδη ἐπιση­μανθέντων– καὶ θὰ τὰ διόρθωνε στὸ προσωπικό του ἀντίτυπο ἀλλὰ καὶ θὰ ἐνημέρωνε σχετικῶς τὸν λαμπαδάριό του, τὰ ὑπόλοιπα μέλη τῶν πατριαρχικῶν χορῶν καὶ τοὺς μαθητάς του. Δυστυχῶς δὲν διεσώθησαν μέχρις ἐμᾶς τέτοιες διορθωτικὲς σημειώσεις τοῦ ἴδιου τοῦ Γ. Βιολάκη ἢ τῶν συνεργατῶν καὶ μαθητῶν του, οἱ ὁποῖες θὰ ἐπέλυαν ἴσως ὡρισμένα προβλήματα. ῞Οσοι μεταγενέστεροι δὲν εἶχαν ἐμπειρία αὐτῆς τῆς πολύτιμης παρακαταθήκης ἔμεναν προσκολλημένοι στὸ «γράμμα τοῦ νόμου» ἀγνοῶντας τὸ «πνεῦμα του» καὶ τὴν ὀρθὴ ἑρμηνεία του.

β) Εἶναι εὔλογο νὰ ὑποθέσουμε ὅτι τὰ πρῶτα χρόνια μετὰ τὴν ἔκδο­σι τοῦ Τυπικοῦ Βιολάκη (τὸ 1888) τόσο στὸν πατριαρχικὸ ναὸ ὅσο καὶ στοὺς ἄλλους κεντρικοὺς ναοὺς τῆς Κωνσταντινουπόλεως γνώριζαν ἐμ­πράκτως σὲ πολλὰ σημεῖα τὴν ὀρθὴ τάξι, καταλάβαιναν (ἢ καὶ ἐνημε­ρώνονταν ἐγκαίρως) ὅτι κάποια ἐσφαλμένα σημεῖα προέρχονταν ἀπὸ τυπογραφικὰ παροράματα καὶ θὰ συνέχιζαν νὰ τηροῦν τὴν σωστὴ διά­ταξι ἐκ παραδόσεως. ῞Ομως μὲ τὴν πάροδο τῶν ἐτῶν καὶ μὲ τὴν ἀλλα­γὴ τῶν γενεῶν, μὲ τὴν δραματικὴ μείωσι τοῦ ὀρθοδόξου ποιμνίου στὴν Πόλι, μὲ τὴν ἔλλειψι ἱερέων καὶ ψαλτῶν ποὺ νὰ ἔχουν γαλουχηθῆ παιδι­όθεν σὲ παραδοσιακὸ λειτουργικὸ περιβάλλον, καὶ μὲ τὸν δραστικὸ πε­ριορισμὸ τῶν καθημερινῶν λατρευτικῶν ἀκολουθιῶν καὶ τῆς συνεχοῦς λειτουργίας τῶν ἱερῶν ναῶν ἐπῆλθε κάποια στιγμὴ ἀναπόφευκτα δια­κοπὴ τῆς λειτουργικῆς καὶ ψαλτικῆς συνέχειας (γιὰ τοὺς περισσότερους ναοὺς) ἢ τοὐλάχιστον σοβαρὴ ἀλλοίωσι τῆς λειτουργικῆς τάξεως σὲ πολλὰ σημεῖα. ῞Οταν ἀποχώρησαν ἀπὸ τὴν ἐνεργὸ ὑπηρεσία οἱ παλαιοὶ ψάλτες καὶ κληρικοὶ ποὺ ἤξεραν τὴν ὀρθὴ τάξι, οἱ νεώτεροι ἀπὸ ἄγνοια ἄρχισαν νὰ παρερμηνεύουν ἢ νὰ παραλείπουν κάποιες λειτουργικὲς δι­ατάξεις καὶ πρακτικές.

Παρὰ τὶς δύο παραπάνω πραγματικὲς καὶ δυσμενεῖς συνθῆκες, ποὺ εὐνοοῦν τὴν ἀλλοίωσι τῆς λειτουργικῆς τάξεως καὶ τὴν ἐμφάνισι παρα­τυπιῶν, γιὰ τὸ θέμα ποὺ μᾶς ἀπασχολεῖ ἔχουμε πολύτιμη καὶ σπουδαία μαρτυρία ὅτι ἀρχικὰ ἦταν διεγνωσμένο τὸ τυπογραφικὸ λάθος. Πρόκει­ται γιὰ τὰ χειρόγραφα τοῦ ᾿Αγγέλου Λ. Βουδούρη, θεολόγου καθηγητοῦ καὶ πρώην α΄ δομεστίκου τῆς Μεγάλης τοῦ Χριστοῦ ᾿Εκκλησίας, ὁ ὁποῖ­ος διετέλεσε μαθητὴς τοῦ ἐπιφανοῦς πρωτοψάλτου ᾿Ιακώβου Ναυπλιώ­του. ῾Ο ᾿Ιάκωβος Ναυπλιώτης ἦταν ὄχι μόνο ἀγαπημένος μαθητὴς τοῦ Γ. Βιολάκη, ἀλλὰ καὶ γαμπρός του, διότι εἶχε νυμφευθῆ τὴν ἀ­νιψιὰ καὶ υἱοθετημένη κόρη τοῦ Βιολάκη, ἐνῷ ὁ ἴδιος ὁ Γ. Βιολάκης τὸν προώριζε ὡς διάδοχό του καὶ συνέβαλε στὸ νὰ γίνῃ σύντομα ὁ ᾿Ι. Ναυπλιώτης πρωτοψάλτης τῆς Μεγάλης ᾿Εκκλησίας ἀπὸ τὶς 30 ἰανουαρίου 1911.

῾Ο Ἄγγελος Βουδούρης σὲ ἕνα ἀπὸ τὰ χειρόγραφα βιβλία του μὲ τίτλο «Χρονικὰ Τυπικὰ» καταγράφει τὴν τάξι τῶν ἱερῶν ἀκολουθιῶν ὅπως ἐτηρεῖτο στὸν πατριαρχικὸ ναὸ ἀπὸ τὸ 1924 ἕως τὸ 1939, περίοδο κατὰ τὴν ὁποία πρωτοψάλτης ἦταν ἀκόμη ὁ ᾿Ι. Ναυπλιώτης. Τὸ βιβλίο αὐτὸ τοῦ ᾿Α. Βουδούρη ὅπως καὶ ὅλη τὴν σειρὰ χειρογράφων του ἐξέ­δωσε τὸ Εὐρωπαϊκὸ Κέντρο Τέχνης στὴν ᾿Αθήνα τὸ 1997· ἐκδόθηκε μά­λιστα τὸ ἴδιο τὸ χειρόγραφο φωτογραφικῶς. Οἱ καταγραφές του εἶναι πλουσιώτατες καὶ ἀναλυτικώτατες, μὲ πλῆθος πληροφοριῶν, λεπτομε­ρειῶν, ἐξηγήσεων, ἀλλὰ καὶ μὲ πολλὲς διορθώσεις τοῦ Τυπικοῦ Βιο­λάκη, ποὺ γίνονται ὑπὸ τὴν καθοδήγησι τοῦ ᾿Ιακώβου Ναυπλιώτη. Προ­φανῶς πολλὲς ἀπὸ τὶς διορθώσεις καὶ πρακτικὲς τοῦ πατριαρχικοῦ ναοῦ, ποὺ ἀναφέρει ὁ Βουδούρης, προέρχονται ἀπὸ ἐπισημάνσεις τοῦ ἴδιου τοῦ Βιολάκη, τὶς ὁποῖες μετέδωσε, διέσωσε καὶ ἀκολούθη­σε ὁ διάδοχός του ᾿Ι. Ναυπλιώτης, ἐνῷ ἀποτυπώνουν καὶ μία πα­λαιότερη καὶ αὐθεντικώτερη λειτουργικὴ τάξι τοῦ πατριαρχικοῦ να­οῦ μὲ συνεχῆ καὶ ἀδιάκοπη διαδοχὴ ἀπὸ τὸ 1888 τοῦ Βιολάκη μέ­χρι τὸ 1939 τοῦ Ναυπλιώτη.

Ἂς δοῦμε λοιπὸν τί γράφει ὁ ᾿Α. Βουδούρης γιὰ τὸ θέμα μας.

1. Γιὰ τὶς 23 μαρτίου 1925 σημειώνει· «...τὸ ἰδιόμελον τῆς ἑορτῆς τοῦ σταυροῦ Δεῦτε πιστοὶ τὸ ζωοποιὸν ξύλον προσκυνήσωμεν, μετὰ τοῦτο ἐκ τοῦ ἀριστεροῦ χοροῦ ἐπίσης ψάλλεται εἰς ἦχον πλ. δ΄ τὸ ἀπολυτίκιον Σήμερον σωτηρία, καὶ γίνεται ἀπόλυσις τοῦ ὄρθρου» (Τυπικὰ Χρονικά, σελ. 129, §137).

2. Γιὰ τὶς 4 ἀπριλίου 1937 σημειώνει· «Εἰς τὴν διανομὴν τῶν ἀνθέων καὶ τὸν ἀσπασμὸν τοῦ τιμίου σταυροῦ ψάλλει ὁ ἀριστερὸς χορὸς τὸ Δεῦτε πιστοί, μεθ᾿ ὃ ὁ λαμπαδάριος ψάλλει τὸ ἀπολυτίκιον εἰς ἦχον πλ. δ΄ Σήμερον σωτηρία, καὶ ἀπόλυσις» (Τυπικὰ Χρονικά, σελ. 145, §265).

3. Πάλι γύρω στὸ 1937 γράφει μία συμπλήρωσι τοῦ Τ.Μ.Ε. σελ. 355 §39 γιὰ τὴν Κυριακὴ τῆς σταυροπροσκυνήσεως καὶ σημειώνει μὲ ἔμφα­σι· «...μετὰ τὴν προσκύνησιν τοῦ τιμίου σταυροῦ καὶ τὴν διανομὴν τῶν ἀνθέων ψάλλεται ὡς ἀπολυτίκιον τὸ Σήμερον σωτηρία τῷ κόσμῳ γέγονεν» (Τυπικὰ Χρονικά, σελ. 219-220, §243).

4. Τέλος καὶ στὶς Γενικὲς τυπικὲς διατάξεις του (οὐσιαστικὰ πρό­κειται γιὰ τὴν Προθεωρία τοῦ Τ.Μ.Ε. μὲ λίγες ἀλλαγὲς) ἐπαναλαμβάνει ὅτι στὸ τέλος τοῦ ὄρθρου ψάλλεται τὸ ἀπολυτίκιον «Σήμερον σωτη­ρία» (Τυπικὰ Χρονικά, σελ. 509, §202).

Γιὰ τὴν 3η Κυριακὴ τῶν νηστειῶν λοιπὸν οἱ μαρτυρίες τοῦ ᾿Α. Βου­δούρη εἶναι ἰδιαιτέρως σημαντικὲς καὶ σαφεῖς. Δὲν ἀφήνει καμμία ἀμ­φιβολία ὅτι στὸν πατριαρχικὸ ναὸ ἐψάλλετο στὸ τέλος τῆς σταυροπρο­σκυνήσεως τὸ «Σήμερον σωτηρία» τοὐλάχιστον γιὰ ὅσον καιρὸ πρωτο­ψάλτης ἦταν ὁ ᾿Ι. Ναυπλιώτης, ὁ μαθητής, γαμπρὸς καὶ διάδοχος τοῦ Γ. Βιολάκη. Εἶναι ἐπίσης ὁλοφάνερο ὅτι τὸ τυπογραφικὸν λάθος τοῦ Τ.Μ.Ε. ἦταν διεγνωσμένο καὶ ἀντιμετωπιζόταν ἀκριβῶς ὡς τέτοιο, ὡς ἕνα ἁπλὸ λάθος, τὸ ὁποῖο διωρθωνόταν στὴν πρᾶξι, χάρι στὴν ἀκριβῆ τάξι ποὺ διασῳζόταν στὸ πατριαρχεῖο.

Δυστυχῶς οἱ ἐν ῾Ελλάδι ὑπεύθυνοι τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ τυπικοῦ ἀγνοοῦσαν ὅτι στὸ Πατριαρχεῖο εἶχαν διορθώσει τὸ τυπογραφικὸ λάθος τοῦ Τ.Μ.Ε.! ᾿Αγνοοῦσαν ἐπίσης τὰ χειρόγραφα τοῦ ᾿Α. Βουδούρη, τὰ ὁποῖα ἐκδόθηκαν μόλις τὸ 1997. Γι᾿ αὐτὸ λοιπὸν καὶ οἱ σημερινοὶ τυπι­κάρηδες καὶ ἐρευνητὲς εἶναι πολὺ δύσκολο νὰ καταλάβουν ποιό εἶναι τὸ σωστό, ἂν δὲν δοῦν τὰ χειρόγραφα Χρονικὰ Τυπικὰ τοῦ ᾿Α. Βουδούρη, τὶς Τάξεις τοῦ Γ. Μπεκατώρου (ἀπὸ τὸ 1979 καὶ μετά), τὸ Σύστημα Τυπικοῦ τοῦ Κ. Παπαγιάννη καὶ τὰ δύο σχετικὰ ἄρθρα μου (τὸ παρὸν καὶ τὸ προηγούμενο).

Τέλος, γιὰ νὰ μὴ μείνῃ καμμία ἀμφιβολία ὅτι πράγματι ἡ ἀκρίβεια τῆς ἀρχαιοτέρας τάξεως ζητεῖ νὰ ψάλλεται τὸ ἀναστάσιμο ἀπολυτίκιο «Σήμερον σωτηρία», καὶ ὅτι τὸ Τυπικὸν Βιολάκη (στὶς 4 σωστὲς περι­πτώσεις του) καὶ τὰ χειρόγραφα τοῦ Βουδούρη διασῴζουν μία ἀρχαιό­τατη λειτουργικὴ παράδοσι (τοὐλάχιστον χιλίων ἐτῶν!), παραθέτω τὶς μαρτυρίες ἀπὸ δύο ἀρχαῖα τυπικά.

Κῶδιξ ΕΒΕ 788, Συναξάριον (= τυπικὸν) τῆς μονῆς Εὐεργέτιδος Κων/πόλεως, 11ου-12ου αἰῶνος, φ. 134β· «Ψαλλόντων δὲ ἡμῶν τὸ Δό­ξα ἐν ὑψίστοις Θεῷ, ἀποτίθεται τὸ τετραπόδιον μετὰ βλαττίου εἰς τὸν ὀμφαλὸν τῶν ψαλτῶν. Μετὰ δὲ τὸ ἀναστάσιμον ἀπολυτίκιον –ἢ τὸ Σήμερον σωτηρία ἢ τὸ ᾿Αναστὰς ἐκ τοῦ μνήματος–, εὐθὺς ἀρχόμε­θα» (τῆς τελετῆς τῆς σταυροπροσκυνήσεως).

Κῶδιξ Μεσσήνης gr 115, Συναξάριον (= τυπικὸν) τῆς μονῆς Σωτῆ­ρος Μεσσήνης, ἔτους 1131, φ. 193β· «Ψαλλόντων οὖν ἡμῶν τὸ Δόξα ἐν ὑψίστοις Θεῷ, εὐτρεπίζεται ἐν ᾧ μέλλει προτεθῆναι ὁ τίμιος σταυρὸς εἰς προσκύνησιν μετὰ βλαττίου. Καὶ μετὰ τὸ ἀναστάσιμον ἀπολυτίκι­ον τῆς ἡμέρας εὐθὺς ἀρχόμεθα» (τῆς τελετῆς τῆς σταυροπροσκυνήσε­ως).

Στὰ δύο αὐτὰ τυπικὰ ἡ τάξις τῆς σταυροπροσκυνήσεως εἶναι λίγο διαφορετικὴ ἀπὸ ὅ,τι σήμερα λόγῳ τῆς ἀρχαιότητος αὐτῶν, μᾶς ἐνδια­φέρει ὅμως ἐδῶ ἡ μαρτυρία τους ὅτι τὸ ἀναστάσιμο ἀπολυτίκιο τοῦ τέλους τοῦ ὄρθρου τῆς Κυριακῆς «Σήμερον σωτηρία» κατ᾿ ἀκρίβει­αν δὲν παραλείπεται.

Τὰ παραπάνω ἀναφέρονται φυσικὰ στὴν προβλεπόμενη ἀπὸ ὅλα τὰ τυπικὰ τάξι νὰ γίνεται ἡ σταυροπροσκύνησι μετὰ τὴν μεγάλη δοξολογία στὸ τέλος τοῦ ὄρθρου. ᾿Επειδὴ σήμερα ὑπάρχουν δυστυχῶς καὶ κάποιες περιπτώσεις ναῶν, ποὺ καινοτομῶντας τελοῦν τὴν σταυρο­προσκύνησι ὄχι στὸ τέλος τοῦ ὄρθρου, ἀλλὰ στὸ τέλος τῆς λειτουργίας εἴτε καὶ ἀνεξάρτητα ἐκτὸς πάσης ἀκολουθίας, ἐννοεῖται βεβαίως ὅτι τότε δὲν κατακλείεται ἡ ὅλη τελετὴ μὲ τὸ «Σήμερον σωτηρία», ἀλλὰ μόνον μὲ τοὺς ὕμνους τῆς Σταυροπροσκυνήσεως. Τὸ «Σήμερον σωτηρία» λέγεται μόνον στὸ τέλος τοῦ ὄρθρου.

Ταῦτα γράφονται γιὰ ὅσους ἐνδιαφέρονται γιὰ τὴν σωστὴ γνῶσι τοῦ Τυπικοῦ καὶ ὄχι γιὰ τὴν ἁπλὴ ἀνάγνωσί του. Γιὰ κάποιους ἄλλους θὰ ἰσχύῃ τὸ βιβλικὸ ῥητὸ «οὐδὲ ἐάν τις ἐκ νεκρῶν ἀναστῇ πεισθήσονται» (Λκ 16,31).

Πρώτη δημοσίευσι· 8/3/2018