3. Τυπικόν Θέματα τυπικοῦ (ἐρωταποκρίσεις, ἄρθρα, μελέτες) ᾿Εσφαλμένες ἀπόψεις γιὰ τὴν λειτουργικὴ τάξι

 

᾿Εσφαλμένες ἀπόψεις

γιὰ τὴν λειτουργικὴ τάξι

 

 

Διονυσίου Ἀνατολικιώτου

δρος φιλοσοφικῆς σχολῆς Ἀθηνῶν,

πτυχιούχου κοινωνικῆς θεολογίας

symbole@mail.com

 

 

῞Οτι ὑπάρχει μεγάλη σύγχυσι καὶ ἄγνοια τοῦ τυπικοῦ σήμερα εἶναι κάτι γνωστὸ καὶ χιλιοειπωμένο. ῞Οτι ἐπικρατοῦν παράτυπες πρακτικὲς καὶ ἀντιλειτουργικὲς συνήθειες εἶναι ἐπίσης πολλαπλῶς δια­πιστωμένο. ῞Οτι κανεὶς δὲν ἔχει διάθεσι νὰ παραδεχθῇ ὅτι ὁ ἴδιος κάνει λάθη εἶναι ἡλίου φαεινότερον· οἱ περισσότεροι ποὺ μιλοῦν γιὰ τὸ τυπικὸ συνήθως δὲν ἔχουν σκοπὸ νὰ διορθωθοῦν οἱ ἴδιοι, ἀλλὰ νὰ διορθώσουν τοὺς ἄλλους! Μὲ τέτοιες προϋποθέσεις φυσικὰ δὲν πρόκειται νὰ βελτι­ωθοῦν τὰ πράγματα.

Γιὰ νὰ μάθῃ κανεὶς τυπικό, χρειάζονται κατ᾿ ἀρχὰς δύο βασικὲς προϋποθέσεις· α) μία σταθερὴ βάσι τυπικοῦ, καὶ β) συστηματικὴ μελέ­τη καὶ ἐξάσκησι.

Τὸν τελευταῖο καιρὸ δημοσιεύονται πολλὲς μελέτες πάνω σὲ ζητή­ματα τυπικοῦ καὶ λειτουργικῆς, ἀλλὰ συχνὰ προβάλλονται ἀπόψεις, οἱ ὁποῖες κάθε ἄλλο παρὰ βοηθοῦν. Σταχυολογῶ ὡρισμένες τέτοιες περι­πτώσεις.

 

1. Πρέπει νὰ γίνωνται σεμινάρια καὶ ἐκπομπὲς γιὰ τὸ τυπικό, γιὰ νὰ μάθουν ὅσοι δὲν ξέρουν.

Ἂς εἴμαστε εἰλικρινεῖς. Τὸ τυπικὸ δὲν μαθαίνεται μὲ ...πυροτεχνή­ματα! οὔτε μὲ διαλέξεις, σεμινάρια, ἐκπομπές, ἄρθρα κλπ.. Τὸ λέω ἐγὼ πρῶτος, ποὺ καὶ σὲ διαλέξεις καὶ σεμινάρια τυπικοῦ συμμετέχω καὶ ἔχω πλουσιώτατη ἀρθρογραφία γιὰ τέτοια θέματα. Αὐτὰ ὅλα εἶναι κα­λὰ μὲν καὶ χρήσιμα, ἀλλὰ εἶναι βοηθητικά· εἶναι γιὰ ἐκλαΐκευσι, γιὰ ἐ­πιστημονικὴ ἐνημέρωσι, γιὰ περαιτέρω μελέτη κ.λπ.. ῞Οπως δὲν πρόκει­ται ποτὲ οἱ μαθητὲς τοῦ σχολείου νὰ μάθουν ἀριθμητικὴ μὲ ...σεμινάριο μαθηματικῶν μία φορὰ τὸν μῆνα(!), ἀλλὰ χρειάζεται καθημερινὴ συστη­ματικὴ καὶ προσωπικὴ ἐκμάθησι μὲ τὸν δάσκαλο στὴν τάξι, ἔτσι καὶ μὲ τὸ τυπικό.

῞Οσο γιὰ τὰ ἄρθρα, τὶς διαλέξεις καὶ τὰ λοιπά, αὐτὰ μπορεῖ νὰ εἶναι καλά, μπορεῖ ὅμως νὰ ἔχουν καὶ ἀρνητικὰ ἀποτελέσματα! Πῶς μπορεῖ νὰ συμβῇ τὸ δεύτερο; ῞Οταν ἀντὶ νὰ προσφέρουν σωστὲς γνώσεις, δημιουργοῦν σύγχυσι· ὅταν προβάλλουν προσωπικές, παρῳχη­μένες, ἀντιεπιστημονικὲς καὶ ἀντιπαραδοσιακὲς ἀπόψεις· ὅταν ἀντὶ νὰ βοηθοῦν κάποιον νὰ καταλάβῃ ὅτι τυπικὸ σημαίνει πρῶτα καὶ κύρια ὑπακοή, τὸν ὁδηγοῦν στὴν ἀνυπακοή.

 

2. Ποιό εἶναι τὸ ἐπίσημο τυπικὸ τῆς ᾿Εκκλησίας τῆς ῾Ελλάδος σή­μερα;

Ἄλλοι ἀπαντοῦν ὅτι εἶναι τὸ Κανονάριον (= ἐτήσιο τυπικὸ) ποὺ ὑπάρχει στὰ Δίπτυχα καὶ ἄλλοι νομίζουν ὅτι εἶναι τὸ «Σύστημα Τυπι­κοῦ» τοῦ μακαριστοῦ ἱερέως Κωνσταντίνου Παπαγιάννη. Καὶ οἱ δυὸ ἀπόψεις εἶναι ἐξίσου λάθος.

Τὸ ἐπίσημο τυπικὸ τῆς ᾿Εκκλησίας τῆς ῾Ελλάδος εἶναι τὸ Τυπι­κὸν τῆς Μεγάλης ᾿Εκκλησίας (Τ.Μ.Ε.), συνταχθὲν ὑπὸ τοῦ πρωτοψάλ­του Γεωργίου Βιολάκη καὶ ἐκδοθὲν τὸ 1888 ἀπὸ τὸ πατριαρχικὸ τυπο­γραφεῖο στὴν Κωνσταντινούπολι. Αὐτὸ εἶναι τὸ ἐπίσημο τυπικὸ ὄχι μόνον γιὰ τὸ Οἰκ. Πατριαρχεῖο καὶ τὶς ἀνὰ τὸν κόσμο ἐπαρχίες του (Κρήτη, Εὐρώπη, ᾿Αμερική, Αὐστραλία κλπ.), ἀλλὰ καὶ γιὰ τὶς ᾿Εκκλη­σίες ᾿Αλεξανδρείας, ᾿Ιεροσολύμων, ῾Ελλάδος, Κύπρου, Σινά, ἐν μέρει δὲ καὶ γιὰ τὶς ᾿Εκκλησίες ᾿Αντιοχείας, ῾Ρουμανίας καὶ Βουλγαρίας.

῾Η ᾿Εκκλησία τῆς ῾Ελλάδος εἶναι ἡ πρώτη ποὺ ἀπὸ τὸ 1924 μέχρι σή­μερα ἐκδίδει ἀνελλιπῶς ἐτήσιο τυπικὸ βοήθημα. ῾Η ῾Ιερὰ Σύνοδος λοι­πὸν μὲ ἐγκυκλίους της ἔχει τονίσει ῥητῶς καὶ ἐπανειλημμένως·

α) ὅτι τὸ Τ.Μ.Ε. (ἢ Τυπικὸν Βιολάκη) εἶναι τὸ ἰσχῦον τυπικὸν καὶ γιὰ τὴν ᾿Εκκλησία τῆς ῾Ελλάδος, καὶ

β) ὅτι τὸ Κανονάριο τῶν Διπτύχων στηρίζεται στὸ Τ.Μ.Ε., καὶ εἶναι ἡ ἐπίσημη ἑρμηνεία, ἐφαρμογὴ καὶ συμπλήρωσι τοῦ Τ.Μ.Ε., κάτι ποὺ ἔγινε ἀπαραίτητο λόγῳ τῆς διαρρυθμίσεως τοῦ ἡμερολογίου τὸ 1924.

 

3. Καὶ τὸ «Σύστημα Τυπικοῦ» γιὰ ποιόν λόγο ἐξεδόθη τὸ 2006 ἀπὸ τὴν ᾿Αποστολικὴ Διακονία;

῞Υστερα ἀπὸ 80 χρόνια ἐφαρμογῆς τοῦ νέου ἡμερολογίου εἶχαν ἐμ­φανιστῆ πολλὲς νέες περιπτώσεις τυπικοῦ, ποὺ δὲν προβλέπονταν ἀπὸ τὰ παλαιὰ τυπικά, διότι δὲν συνέβαιναν μὲ τὸ παλαιὸ ἡμερολόγιο. Αὐ­τὲς οἱ νέες περιπτώσεις ἄλλοτε ἀντιμετωπίστηκαν μὲ σωστὸ τρόπο καὶ ἄλλοτε ὄχι. Σπουδαῖοι ἐρευνητές, τυπικάρηδες, λειτουργιολόγοι καὶ ἄλ­λοι εἰδικοὶ συζήτησαν γι᾿ αὐτὰ τὰ θέματα, ἦρθαν ἀκόμη καὶ σὲ ἀντιπα­ραθέσεις μεταξύ των, προκειμένου νὰ ἀναζητηθοῦν καὶ νὰ δοθοῦν οἱ ὀρθότερες λύσεις. ᾿Εν τῷ μεταξὺ ἡ ἐπιστήμη προχωροῦσε καὶ ἦρθαν στὸ φῶς πολλὰ στοιχεῖα τῆς ὀρθοδόξου παραδόσεως, ποὺ βοήθησαν στὴν ἐπίλυσι πολλῶν ἀποριῶν.

Ἦταν καιρὸς πλέον ὅλη αὐτὴ ἡ γνῶσι νὰ ὀργανωθῇ, νὰ ἀξιολο­γηθῇ καὶ νὰ συγκεντρωθῇ σὲ μία ἔκδοσι. Διότι ἀσφαλῶς ὅσοι ἀσχο­λοῦνται σήμερα μὲ τὸ τυπικὸ καὶ ὅσοι θὰ ἀσχοληθοῦν στὸ μέλλον δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ διατηροῦν ἀρχεῖο 100 καὶ πλέον ἐτῶν καὶ νὰ ἀνατρέ­χουν σὲ ἑκατοντάδες ἐκδόσεις γιὰ κάποιο θέμα. Τὸ «Σύστημα Τυπι­κοῦ» σὲ ἀρκετὰ σημεῖα συμπληρώνει καὶ διασαφηνίζει τὸ Τυπικὸ Βιο­λάκη, περιέχει χρήσιμες πληροφορίες ἀπὸ πολλὰ ἄλλα τυπικά, ἐνῷ γιὰ κάποιες περιπτώσεις ὁ συγγραφεὺς δὲν διστάζει νὰ παρουσιάσῃ τὶς δικές του προσωπικὲς ἀλλὰ πάντως σοβαρὲς προτάσεις γιὰ μία σωστό­τερη τάξι.

Εἶναι πολὺ σημαντικὸ νὰ ἔχουμε ὑπόψει μας εἰδικὰ τὸ τελευταῖο σημεῖο, ὅτι δηλαδὴ στὸ «Σύστημα Τυπικοῦ» περιέχονται καὶ προσω­πικὲς προτάσεις καὶ ἀντιλήψεις καὶ ἑρμηνεῖες τοῦ συγγραφέως, οἱ ὁποῖες σὲ κάποιες περιπτώσεις οὔτε ἀπηχοῦν τὴν ἐν ῾Ελλάδι κρατοῦσα λειτουργικὴ πρᾶξι καὶ τάξι, εἰδικὰ μάλιστα τῶν ἐνοριῶν, οὔτε ἔχουν υἱ­οθετηθῆ ἀπὸ τὴν ᾿Εκκλησία τῆς ῾Ελλάδος. Τέτοιες περιπτώσεις ἐπὶ πα­ραδείγματι εἶναι κάποια καινοφανῆ ἀντίφωνα σὲ μνῆμες ἁγίων ποὺ προτείνει ὁ συγγραφεύς. Αὐτὰ ἦταν καὶ παραμένουν προσωπικές του προτάσεις, τὰ ὁποῖα δὲν υἱοθετήθηκαν, γι᾿ αὐτὸ εἶναι χαρακτηριστικὸ ὅτι στὸ «᾿Εγκόλπιον ἀναγνώστου καὶ ψάλτου», ποὺ ἐπιμελήθηκε ὁ ἴδιος ἱερεὺς μὲ ἀνάθεσι ἀπὸ τὴν ῾Ι. Σύνοδο, τέτοια ἀντίφωνα δὲν περιέχονται. ᾿Επίσης τὸ 2007, σὲ μία σπάνια περίπτωσι τυπικοῦ ποὺ ἔτυχε τότε, ἡ ῾Ι. Σύνοδος ἀποφάσισε μία λύσι, ἡ ὁποία ἦταν μὲν παραδοσιακὴ ἀλλὰ τε­λείως διαφορετικὴ ἀπὸ ὅσα προέβλεπε τὸ «Σύστημα Τυπικοῦ».

Γιὰ ὅλους αὐτοὺς τοὺς λόγους τὸ ἐν λόγῳ σύγγραμμα εἶναι σπου­δαιότατο προσωπικὸ πόνημα τοῦ συγγγραφέως καὶ ὡς τέτοιο ἐκδό­θηκε. Πουθενὰ δὲν ἀναφέρεται ὅτι ἐκδίδεται «ἐγκρίσει τῆς ῾Ι. Συνό­δου», ἀκριβῶς γιὰ νὰ μὴν παρεξηγηθῇ ὡς νέο τυπικὸ τῆς αὐτοκεφάλου ᾿Εκκλησίας τῆς ῾Ελλάδος, ποὺ ἀντικαθιστᾷ τὸ Τ.Μ.Ε.. Φαίνεται ὅμως ὅτι τελικὰ κάποιοι παρεξήγησαν τὰ πράγματα εἴτε διότι δὲν πρόσεξαν τὰ ὅσα λέγονται στὰ προλογικὰ κείμενα τοῦ συγγράμματος γιὰ τὸν σκοπὸ τῆς ἐκδόσεώς του εἴτε διότι δὲν τὰ κατάλαβαν.

Εἶναι βεβαίως τὸ «Σύστημα Τυπικοῦ» ἕνα χρησιμώτατο καὶ μοναδι­κὸ βοήθημα, ποὺ συγκεντρώνει καὶ κωδικοποιεῖ σὲ πολλὲς περιπτώσεις τὴν προγενέστερη λειτουργικὴ παράδοσι, ἐνῷ ταυτόχρονα συμπληρώνει καὶ διασαφηνίζει πολλὰ σημεῖα τοῦ Τυπικοῦ Βιολάκη.

Παρὰ ταῦτα σὲ καμμία περίπτωσι τὸ «Σύστημα Τυπικοῦ» δὲν εἶναι ἐπίσημο τυπικὸ τῆς ᾿Εκκλησίας τῆς ῾Ελλάδος· τέτοιο παραμένει ἀκόμη καὶ σήμερα τὸ Τ.Μ.Ε.. Τὰ περὶ τοῦ ἀντιθέτου κατὰ καιροὺς λε­γόμενα ὀφείλονται προφανῶς σὲ ἄγνοια καὶ παρεξήγησι, καὶ προκαλοῦν μόνο σύγχυσι.

Στὸν πρόλογο τοῦ «Συστήματος Τυπικοῦ», ποὺ ὑπογράφει ὁ γεν. διευθυντὴς τῆς ᾿Απ. Διακονίας ἐπίσκοπος Φαναρίου ᾿Αγαθάγγελος, ἀνα­φέρεται μὲ σαφήνεια ὅτι «τὸ ἔργον τοῦτο, καρπὸς μακρᾶς πείρας καὶ πολυετοῦς ἐργασίας, οὐδόλως ἀποσκοπεῖ εἰς τὴν κατάργησιν τοῦ ἰσχύοντος Τυπικοῦ τῆς Μ. τοῦ Χριστοῦ ᾿Εκκλησίας, τὸ ὁποῖον ἔχει θέσει ὡς κυρίαν βάσιν καὶ πηγὴν ὁ συντάκτης, ὡς δηλοῖ σαφῶς οὗτος εἰς τὰ προλεγόμενα, ἀλλὰ μᾶλλον εἰς τὴν βελτίωσιν καὶ συμπλήρωσιν αὐτοῦ».

῾Επομένως καλὸν εἶναι νὰ μὴ διαδίδωνται ἀπόψεις ποὺ βρίσκονται μακριὰ ἀπὸ τὴν ἀλήθεια καὶ ἔρχονται σὲ ἀντίθεσι μὲ τὶς ἀποφάσεις τῆς ἱερᾶς Συνόδου.

 

4. Τὸ Τ.Μ.Ε. εἶναι σύντμησι καὶ τροποποίησι τοῦ ἀρχαίου μονα­στηριακοῦ τυπικοῦ (συγκεκριμένα τοῦ Τυπικοῦ τῆς Λαύρας τοῦ ῾Αγ. Σάββα) καὶ προσαρμογή του στὰ ἐνοριακὰ δεδομένα.

Λάθος! Πρόκειται γιὰ ἄποψι πολὺ διαδεδομένη λίγο παλαιότερα, ἀλλὰ τελικὰ δὲν εὐσταθεῖ. Τὸ Τ.Μ.Ε. περιέχει διατάξεις ποὺ δὲν πε­ριλαμβάνονται καθόλου στὸ Τυπικὸ τοῦ ῾Αγ. Σάββα (Τ.Α.Σ.) καὶ εἶ­ναι πολὺ ἀρχαιότερές του. Ἂν τὸ Τ.Μ.Ε. ἦταν προσαρμογὴ τοῦ Τ.Α.Σ., πῶς περιέχει διατάξεις 500 περίπου χρόνια ἀρχαιότερες ἀπὸ τὸ Τ.Α.Σ.;

῾Η παραπάνω ἄποψι ἀγνοεῖ ὅτι ἡ πρώτη καὶ ἀρχαιότερη λειτουργικὴ τάξι τῆς ᾿Εκκλησίας δὲν εἶναι ἡ μοναστηριακή, ἀλλὰ ἡ ἐνοριακή, ἀφοῦ ὁ μοναχισμὸς ἄρχισε νὰ ἀναπτύσσεται μετὰ τὸν 3ο αἰῶνα. ῾Η σχέσι μετα­ξὺ Τ.Α.Σ. καὶ Τ.Μ.Ε. εἶναι πολύπλοκη καὶ ἀμφίδρομη. Τὸ θέμα ἐξετά­ζω ἀναλυτικὰ στὴν διδακτορική μου διατριβὴ καὶ δὲν χωρᾷ βέβαια στὰ πλαίσια ἑνὸς συντόμου ἄρθρου.

 

5. Σήμερα δὲν ὑπάρχει ἐνοριακὸ τυπικό, ἀλλὰ μοναστηριακὸ μό­νο, ποὺ προσαρμόζεται κάθε φορὰ στὶς ἐνορίες ἢ τὰ μοναστήρια.

Λυποῦμαι πολὺ ποὺ θὰ ἀπογοητεύσω κάποιους, ἀλλὰ δὲν εἶναι ἀ­κριβῶς ἔτσι! Βεβαίως καὶ ὑπάρχει ἐνοριακὸ τυπικὸ καὶ ἔχει ξεκάθαρες διαφορὲς ἀπὸ τὸ μοναστηριακό. Μάλιστα τὸ ἴδιο τὸ Τυπικὸ Βιολάκη θέτει τὰ ὅρια μεταξὺ τοῦ ἑνὸς καὶ τοῦ ἄλλου τυπικοῦ. ῾Υπάρχουν βε­βαίως πολλὰ κοινὰ σημεῖα καὶ ὁμοιότητες, ὑπάρχουν ὅμως καὶ ση­μαντικὲς διαφορές.

Οἱ ὁμοιότητες δὲν μᾶς παραξενεύουν· μία ὀρθόδοξη ἐκκλησία ὑπάρ­χει, μία πίστι καὶ μία λατρεία· τὸν ἴδιο Θεὸ πιστεύουμε καὶ λατρεύουμε καὶ στὶς ἐνορίες καὶ στὶς μονές. Δὲν πρέπει ὅμως νὰ ξεχνοῦμε τὶς δια­φοροποιήσεις καὶ νὰ τονίζουμε μόνο τὶς ὁμοιότητες, ὥστε νὰ νομίζουμε ὅτι ὑπάρχει μόνον μία λατρευτικὴ τάξι.

 

6. ῞Οταν τὸ Τ.Μ.Ε. διαφέρει ἀπὸ τὸ μοναστηριακὸ τυπικό, τότε ἔχει λάθος τὸ Τ.Μ.Ε. καὶ πρέπει νὰ ἀκολουθοῦμε τὸ μοναστηριακό.

Ὄχι βέβαια! Κατ᾿ ἀρχὰς ὅσοι πιστεύουν κάτι τέτοιο, νομίζουν ὅτι ὑπάρχει ἕνα μόνο μοναστηριακὸ τυπικό, ἐνῷ δὲν εἶναι ἔτσι. ῾Υπάρχουν πολλὰ μοναστηριακὰ τυπικὰ μὲ πολλὲς καὶ μεγάλες διαφορὲς μεταξύ τους.

῾Ωρισμένοι συγκρίνουν τὸ Τ.Μ.Ε. καὶ τὸ Τ.Α.Σ., καὶ ὄντας προκατει­λημμένοι, ὅποια διαφορὰ βλέπουν, θεωροῦν ὡς δεδομένο ὅτι εἶναι λά­θος τὸ Τ.Μ.Ε. καὶ σωστὸ τὸ Τ.Α.Σ.! Σήμερα ξέρουμε ὅτι σὲ πολλὲς πε­ριπτώσεις εἴτε ἰσχύει τὸ ἀντίστροφο εἴτε πρόκειται γιὰ δύο ἀνεξάρ­τητες μεταξύ τους καὶ ἐξίσου σωστὲς καὶ σεβαστὲς λειτουργικὲς πα­ραδόσεις. ῾Επομένως τοὐλάχιστον στὶς ἐνορίες ἀκολουθοῦμε τὸ Τ.Μ.Ε. καὶ τὸ Κανονάριον τῶν Διπτύχων.

 

7. Τὸ Κανονάριον τῶν Διπτύχων βοηθάει τοὺς ἀρχάριους καὶ ὅσους δὲν ξέρουν τυπικό.

᾿Επίσης λάθος! Τὸ Κανονάριον τῶν Διπτύχων ἀπευθύνεται ἐξίσου σὲ ἀρχάριους καὶ ἔμπειρους, καὶ ἔχει σκοπὸ νὰ ὑπενθυμίσῃ σὲ ὅλους τὶς τυπικὲς διατάξεις βάσει τοῦ Τ.Μ.Ε., ἀλλὰ καὶ νὰ δώσῃ τὶς ἀπαραίτητες πλέον συμπληρωματικὲς ὁδηγίες γιὰ ὅλες ἐκεῖνες τὶς περιπτώσεις, οἱ ὁποῖες στὸ Τ.Μ.Ε. εἴτε ἀναφέρονται ἀκροθιγῶς καὶ περιληπτικῶς εἴτε ἀπουσιάζουν τελείως (π.χ. λόγῳ νέου ἡμερολογίου).

Γιὰ τὴν ἀκρίβεια πάντως θὰ λέγαμε ὅτι τὸ Κανονάριον τῶν Δι­πτύχων δὲν ἀπευθύνεται καὶ τόσο στοὺς ἀρχάριους, διότι ὅποιος ἀγνοεῖ κάποιες βασικὲς ἀρχὲς δὲν μπορεῖ νὰ τὸ χρησιμοποιήσῃ σωστά. Πρέπει κανεὶς νὰ γνωρίζῃ ἤδη τὶς βασικὲς διατάξεις τοῦ Τυπι­κοῦ καὶ νὰ ἕχῃ καὶ μία ἀνάλογη ἐμπειρία, ἔστω καὶ μικρή, ἀλλιῶς δὲν θὰ βοηθηθῇ ἀπὸ κανένα ἐτήσιο τυπικό. Δὲν ὑπάρχουν τυφλοσοῦρτες πάνω στὸ τυπικό!

Γιὰ τοὺς ἀρχάριους βοήθημα κατάλληλο καὶ ἀπαραίτητο δὲν εἶναι τὸ Κανονάριον τῶν Διπτύχων, ἀλλὰ ἡ Προθεωρία τοῦ Τυπικοῦ Βιολάκη. ᾿Απὸ ἐκεῖ πρέπει νὰ ξεκινήσουν, ἀλλιῶς δὲν θὰ καταλάβουν ποτέ τους τὸ τυπικό.

 

 

«᾿Εκκλησιολόγος», φ. 564, 19/5/2018