῾Η ἀπόλυσις τῆς μεγάλης ἑβδομάδος «᾿Ερχόμενος ὁ Κύριος...» [2010]
From: Χ.Τ.
To: This e-mail address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it
Subject: ερώτημα
Date: Sun, Dec 12, 2010 10:18 pm
Προσφάτως είχα την χαρά να επισκεφτώ τους «διαλόγους της Συμβολής» για πρώτη φορά. Εκεί βρήκα αρκετά ενδιαφέροντα θέματα επί της θείας λατρείας, καθώς και κάποιες απαντήσεις που δώσατε επί ερωτημάτων τυπικής τάξεως. Λαμβάνω λοιπόν και εγώ το θάρρος να σας ερωτήσω κάτι που με απασχολεί και δεν βρίσκω απάντηση στα σχετικά βιβλία. Πρόκειται για το χαρακτηριστικό της απολύσεως της Μ. Εβδομάδος «Ερχόμενος ο Κύριος...», για το οποίο παρατηρώ ότι δεν υπάρχει ομοφωνία στα έντυπα. Βλέπω λόγου χάρη ότι λέγεται για πρώτη φορά στον μεθέορτο εσπερινό των Βαΐων. Πότε όμως λήγει η χρήσις του; Το μεν Τ.Μ.Ε. δεν είναι ξεκάθαρο. Το «Σύστημα Τυπικού» του π. Παπαγιάννη αναγράφει ότι λέγεται μέχρι της Προηγιασμένης της Μ. Τετάρτης. Το Τυπικό του Γ. Ρήγα αναφέρει ότι λέγεται τελευταία φορά στο μικρό απόδειπνο της Μ. Τετάρτης, το δε ιερατικό της Σίμωνος Πέτρας το επεκτείνει μέχρι και του Όρθρου και των Ωρών της Μ. Πέμπτης!
Ποία κατά τη γνώμη σας είναι η ορθότερη τοποθέτηση; Ή μήπως πρόκειται για διάφορες εξίσου σεβαστές παραδόσεις;
Μετ' ευχών πολλών,
π. Χ. Τ.
* * *
᾿Απάντησις
᾿Αθῆναι 16/12/2010
Σεβαστὲ πάτερ, εὐλογεῖτε. σᾶς εὐχαριστῶ γιὰ τὰ καλά σας λόγια γιὰ τοὺς «διαλόγους» τῆς Συμβολῆς, ποὺ εἶναι τὸ ἀποτέλεσμα τῆς συνεργασίας φίλων τοῦ περιοδικοῦ, τῆς ἱστοσελίδος ἀλλὰ καὶ τῆς λειτουργικῆς τάξεως.
Σχετικῶς μὲ τὸ ἐρώτημά σας εἶναι ἀληθὲς ὅτι ἀπὸ παλαιὰ ὑπῆρχε διαφωνία σχετικῶς μὲ τὸ χαρακτηριστικὸν τῆς ἀπολύσεως τῶν ἀκολουθιῶν τῶν πρώτων ἡμερῶν τῆς μεγάλης ἑβδομάδος. στὴν πραγματικότητα αὐτὸ δὲν εἶναι καὶ τόσο παράδοξο, διότι οἱ διάφοροι τύποι ἀπολύσεων μὲ τὰ εἰδικὰ γιὰ κάθε περίπτωσι χαρακτηριστικὰ δὲν ὑπῆρχαν ἐξ ἀρχῆς στὶς ἐκκλησιαστικὲς ἀκολουθίες, ἀλλὰ προσετέθησαν καὶ διεμορφώθησαν σταδιακῶς μὲ τὴν πάροδο τῶν χρόνων. ἔνδειξις τῆς ὀψιμότητος αὐτῶν εἶναι τὸ γεγονὸς ὅτι σπανίως σὲ παλαιὰ τυπικὰ καὶ ἄλλα λειτουργικὰ χειρόγραφα γίνεται εἰδικὴ ἢ λεπτομερὴς ἀναφορὰ στὶς ἀπολύσεις, ἐνῷ εἰδικῶς γιὰ τὴν μεγάλη ἑβδομάδα διασῴζονται μαρτυρίες ποὺ μᾶς ὁδηγοῦν στὸ συμπέρασμα ὅτι ἀρχικῶς δὲν ὑπῆρχε κάποιο εἰδικὸ χαρακτηριστικό, ἀλλὰ ἐλέγετο ἡ συνήθης ἀπόλυσις «Χριστὸς ὁ ἀληθινὸς Θεὸς ἡμῶν...»· τὰ εἰδικὰ τῶν ἡμερῶν χαρακτηριστικὰ προσετέθησαν ἀργότερα. ἡ ἐξέλιξις αὐτὴ ἐστηρίχθη κατ᾿ ἀρχὰς σὲ διάφορες τοπικὲς παραδόσεις καὶ συνήθειες, ἐνῷ ἀργότερα ἡ ἐμφάνισις τῆς τυπογραφίας συνέβαλε στὴν κατὰ τὸ δυνατὸν μείωσι τῶν διαφορῶν καὶ στὴν σὲ σημαντικὸ βαθμὸ ἑνοποίησι τῶν διαφόρων τύπων. τὸ θέμα ὅμως δὲν ἔχει κλείσει μέχρι σήμερα, καὶ ἔχω γράψει καὶ ἄλλοτε ὅτι ὑπάρχουν ἀκόμη σημεῖα τυπικοῦ καὶ λειτουργικῆς τάξεως ἀνοιχτὰ πρὸς μελέτην καὶ διευθέτησιν.
᾿Απὸ τὰ ἔντυπα ποὺ ἀναφέρετε στὸ γράμμα σας δὲν ἔχω τὸ ἱερατικὸν τῆς Σίμωνος Πέτρας. ἐφόσον ὅμως ὁρίζει τὴν ἀπόλυσιν ὅπως ἀναφέρετε, τότε συμφωνεῖ μὲ τὸ Τ.Μ.Ε., τὸ ὁποῖον δὲν εἶναι καὶ τόσον ἀσαφές, διότι σαφέστατα ὁρίζει τὴν ἀλλαγὴ τῆς ἀπολύσεως στὴν λειτουργία τῆς μεγάλης πέμπτης (τυπικὸν τριῳδίου §79)· ἐνῷ ὅταν ἀμέσως πιὸ πρὶν (στὴν §78) γράφει «ἀπόλυσις» ἄνευ ἄλλης ἐξηγήσεως, ἐννοεῖ –κατὰ τὴν πάγια τακτικὴ τῆς βραχυλογίας ποὺ ὑπάρχει σὲ ὅλα τὰ τυπικὰ– ὅτι διατηρεῖται ἡ συνήθης ἀπόλυσις, ἡ ὁποία μέχρι ἐκείνη τὴν στιγμὴ εἶναι τὸ «᾿Ερχόμενος ὁ Κύριος ἐπὶ τὸ ἑκούσιον πάθος». ἑπομένως καὶ κατὰ τὸ Τ.Μ.Ε. ὁ ὄρθρος τῆς μεγάλης πέμπτης ἔχει ἀπόλυσιν μὲ τὸ χαρακτηριστικὸν «᾿Ερχόμενος ὁ Κύριος». κατὰ συνεκδοχὴν αὐτὸ ἰσχύει καὶ γιὰ τὶς ὧρες, ποὺ τελοῦνται στὶς μονές, ἀλλὰ ὄχι στὶς ἐνορίες, γι᾿ αὐτὸ καὶ δὲν τὶς ἀναφέρει τὸ Τ.Μ.Ε.. ὅταν λοιπὸν τὸ Τ.Μ.Ε. ὁρίζει ὅτι τὸ ἀνωτέρω χαρακτηριστικὸν τῆς ἀπολύσεως «τηρεῖται μέχρι τῆς μεγάλης τετάρτης ἔν τε τῷ ὄρθρῳ καὶ ἐν τῇ λειτουργίᾳ» (τυπικὸν τριῳδίου, ὑποσ. 37), δὲν τὸ ἀποκλείει ἀπὸ τὸν ὄρθρο τῆς ἑπομένης ἡμέρας, ἀλλ᾿ ἁπλῶς ἐννοεῖ ὅτι τὴν μεγάλη πέμπτη ὑπάρχει ἄλλη κατάληξις στὸν ὄρθρο καὶ ἄλλη στὴν λειτουργία.
Μαζὶ μὲ τὸ Τ.Μ.Ε. (τυπικὸν Βιολάκη) εἶδα ὅτι συμφωνοῦν καὶ πολλὰ ἄλλα λειτουργικὰ βιβλία, ὅπως τὰ προγενέστερα τυπικὰ τοῦ Κωνσταντίνου (τῶν ἐτῶν 1838 καὶ 1851), ἱερατικὰ διαφόρων ἐκδόσεων τῶν ἐτῶν 1884, 1968 καὶ 1987, καὶ ὡρισμένες ἐκδόσεις Μεγάλης ἑβδομάδος (αὐτὴ τοῦ οἰκουμενικοῦ πατριαρχείου, οἱ παλαιότερες τῆς ᾿Αποστολικῆς Διακονίας, καὶ κάποιες ἀπὸ ἄλλους ἐκδότες τῶν ἐτῶν 1953 καὶ 2004), ἂν καὶ συνήθως οἱ τελευταῖες ὡς προοριζόμενες γιὰ χρῆσι ὑπὸ τῶν ψαλλόντων ἢ τοῦ ἐκκλησιάσματος δὲν πολυπραγμονοῦν περὶ τὶς ἀπολύσεις τῶν ἀκολουθιῶν. ἐπίσης τὸ ἴδιο μὲ τὸ Τ.Μ.Ε. σημειώνουν τὸ ῾Ημερολόγιον/Δίπτυχα τῆς ἐκκλησίας τῆς ῾Ελλάδος ἀπ᾿ ἀρχῆς (περὶ τὸ 1930) μέχρι τοῦ ἔτους 2001, τὸ ἐτήσιον «῾Ημερολόγιον»-τυπικὸν τοῦ οἰκουμενικοῦ πατριαρχείου (1993 ἕως σήμερον), καὶ τὸ «Μικρὸν Τυπικὸν» (ἔκδοσις Νεκταρίου Παναγοπούλου) ἀπὸ τῆς ἀρχῆς τῆς ἐκδόσεώς του (1998) μέχρι τοῦ ἔτους 2009. σὲ ὅλες αὐτὲς τὶς ἐκδόσεις ἡ ἀπόλυσις τοῦ ὄρθρου τῆς μεγάλης πέμπτης γίνεται μὲ τὸ χαρακτηριστικὸν «᾿Ερχόμενος ὁ Κύριος», ἐνῷ τῆς λειτουργίας μὲ τὸ «῾Ο δι᾿ ὑπερβάλλουσαν».
Τὸ 1951 ὁ μακαρίτης Γεώργιος Μπεκατῶρος ἐκδίδοντας πρώτη φορὰ τὴν «Τάξιν τῶν ἱερῶν ἀκολουθιῶν» σημείωνε τὴν ἀπόλυσι τοῦ ὄρθρου τῆς μεγάλης πέμπτης μὲ τὸ χαρακτηριστικὸν «῾Ο δι᾿ ὑπερβάλλουσαν» καὶ ὄχι μὲ τὸ «᾿Ερχόμενος ὁ Κύριος», ὅπως γινόταν μέχρι τότε. τὴν γραμμὴ αὐτὴ διετήρησε μέχρι τὸ 1984 καὶ στὴν Τάξι τοῦ 1987· κατὰ τὰ τελευταῖα τεύχη ὅμως τῆς Τάξεως (τῶν ἐτῶν 1985-1986 καὶ 1988-1993) ἐναρμονίσθηκε μὲ τὶς ἄλλες ἐκδόσεις καὶ σημείωνε τὴν ἀπόλυσι τοῦ ὄρθρου μὲ τὸ χαρακτηριστικὸν «᾿Ερχόμενος ὁ Κύριος». μάλιστα στὴν Τάξι τοῦ 1986 ἔχει τὴν ἑξῆς ὑποσημείωσι γιὰ τὴν εἰδικὴ ἀπόλυσι τῆς λειτουργίας τῆς μεγάλης πέμπτης· «῾Η εὐχὴ τῆς ἀπολύσεως “῾Ο δι᾿ ὑπερβάλλουσαν ἀγαθότητα...” παραμένει ἐν τῇ θ. λειτουργίᾳ τῆς μεγ. πέμπτης ὡς κατάλοιπον τῆς παρασιωπωμένης ὑπὸ τοῦ τυπικοῦ [σ.σ. ἐννοεῖ τὸ Τ.Μ.Ε.] ἀκολουθίας τοῦ νιπτῆρος, ἥ τις συναπτομένη τῇ θ. λειτουργίᾳ ἐπετελεῖτο μετὰ τὴν ὀπισθάμβωνον εὐχήν. πάντως ὀρθῶς ἐκφωνεῖται σήμερον ὡς ἀπόλυσις μόνον τῆς θ. λειτουργίας, ἐπειδή, ἐκτὸς τῶν ψαλέντων εἰς τὸ ἀπόδειπνον χθὲς καὶ εἰς τὸν ὄρθρον τῆς σήμερον –ἔστω καὶ ἐλαχίστων– εἰς τὸν νιπτῆρα ἀναφερομένων τροπαρίων, εἰς τὴν θ. λειτουργίαν ἀναγινώσκεται τὸ εὐαγγέλιον (ὡς ἀπαράβατον ἔθος) ἐκ τοῦ λειτουργικοῦ βιβλίου τοῦ ἱ. εὐαγγελίου, εἰς ὃ περιλαμβάνεται ἡ περὶ τοῦ νιπτῆρος περικοπή (᾿Ιω. γ΄ 3-17)...» [ἡ σήμανσις μιᾶς λέξεως εἶναι δική μου].
῾Η ἐπὶ 36 περίπου χρόνια ἐπιμονὴ τοῦ Γεωργίου Μπεκατώρου νὰ σημειώνῃ τὴν ἀπόλυσιν «῾Ο δι᾿ ὑπερβάλλουσαν ἀγαθότητα...» ὄχι μόνον στὴν λειτουργία ἀλλὰ καὶ στὸν ὄρθρο τῆς μεγάλης πέμπτης εἶχε ἀσφαλῶς εὐρύτερη ἐπίδρασι, ἔστω κι ἂν ὁ ἴδιος στὰ τελευταῖα χρόνια ὑπαναχώρησε ἀπὸ τὴν ἀρχική του θέσι. ἔτσι τὸ 1985 ὁ τότε συντάκτης τοῦ ἐτησίου τυπικοῦ τοῦ ῾Ημερολογίου τῆς ἐκκλησίας τῆς ῾Ελλάδος ᾿Απόστολος Βαλληνδρᾶς ἀφοῦ σημειώνει (σελ. 73) γιὰ τὸν ὄρθρο τῆς μεγάλης πέμπτης «ἀπόλυσις· ᾿Ερχόμενος ὁ Κύριος...», στὴν συνέχεια γράφει σὲ ὑποσημείωσι τὰ ἀκόλουθα. «Οὕτω [σ.σ. δηλαδὴ ἡ ἀπόλυσις “᾿Ερχόμενος ὁ Κύριος”] σημειοῦται ἐν τῇ ὑπὸ τοῦ οἰκουμενικοῦ πατριαρχείου (καὶ τῆς ᾿Αποστολικῆς Διακονίας) ἐκδόσει τῆς μεγάλης ἑβδομάδος. τὸ τυπικὸν [σ.σ. ἐννοεῖ τὸ Τ.Μ.Ε.] οὐδὲν λέγει περὶ τῆς ἀπολύσεως τοῦ ὄρθρου τῆς ἡμέρας ταύτης. ἀκριβέστερον πάντως θεωρεῖται ὅπως γίνῃ καὶ ἐν τῷ ὄρθρῳ ἡ εἰδικὴ ἀπόλυσις τῆς μεγάλης πέμπτης, ἣν βλέπε ἀκολούθως ἐν τῇ θείᾳ λειτουργίᾳ, ἐφόσον ἤδη διὰ τῆς ἀκολουθίας τοῦ ὄρθρου εἰσήλθομεν ἐκκλησιαστικῶς καὶ λειτουργικῶς εἰς τὴν μεγάλην πέμπτην». βεβαίως ὅπως ἐξηγήθηκε καὶ στὴν ἀρχή, ἡ ἀπόψις ὅτι «τὸ τυπικὸν οὐδὲν λέγει περὶ τῆς ἀπολύσεως τοῦ ὄρθρου τῆς ἡμέρας ταύτης» εἶναι ἀνακριβὴς καὶ ὀφείλεται μᾶλλον σὲ παρερμηνεία. ἀλλὰ τὸ σημαντικὸ ἐδῶ εἶναι ὅτι μὲ αὐτὴν τὴν ὑποσημείωσι, ποὺ τὴν ἐπανελάμβανε ὁ ᾿Απ. Βαλληνδρᾶς σχεδὸν κάθε χρόνο μέχρι τὴν παραίτησί του ἀπὸ τὴν θέσι τοῦ συντάκτου, τὸ ῾Ημερολόγιον/Δίπτυχα ἀπεδεχόταν ὡς ὀρθότερη τὴν ἀρχικὴ θέσι τοῦ Γ. Μπεκατώρου, ἀκριβῶς μάλιστα στὴν χρονικὴ στιγμὴ ποὺ ἐκεῖνος ὑπαναχωροῦσε! λὲς καὶ οἱ δύο μοναδικοὶ γιὰ τὴν ἐποχὴ ἐκείνη συντάκτες τυπικάριοι εἶχαν σκοπό τους ὄχι τὴν διακρίβωσι τοῦ ὀρθοῦ τυπικοῦ, ἀλλὰ τὸ νὰ ὑποστηρίζῃ ὁ ἕνας τὰ ἀκριβῶς ἀντίθετα ἀπὸ τὸν ἄλλον!
Στὴν συνέχεια βλέπομε τόσο στὸ ἐτήσιον ῾Ημερολόγιον/῾Εορτολόγιον τῆς ἐκκλησίας τῆς Κύπρου ὅσο καὶ στὴν «Τυπικὴ διάταξι» τοῦ ᾿Αποστόλου Παπαχρίστου νὰ σημειώνεται ἡ ἀπόλυσις «῾Ο δι᾿ ὑπερβάλλουσαν ἀγαθότητα...» ὄχι μόνον στὴν λειτουργία ἀλλὰ καὶ στὸν ὄρθρο τῆς μεγάλης πέμπτης, ἀπὸ τότε ποὺ ξεκίνησαν αὐτὲς οἱ ἐκδόσεις (1996) μέχρι σήμερα. ῾Ο πρωτοπρεσβύτερος Κωνσταντῖνος Παπαγιάννης, συγγραφεὺς καὶ ἐπιμελητὴς λειτουργικῶν ἐκδόσεων καὶ γνώστης τοῦ τυπικοῦ ἐπίσης σημειώνει τὸ ἴδιο στὴν «Μεγάλη ῾Εβδομάδα» (νεώτερες ἐκδόσεις τῆς ᾿Αποστολικῆς Διακονίας, τῶν ἐτῶν 1982, 1990 καὶ ἑξῆς) καὶ στὸ «Σύστημα Τυπικοῦ» (᾿Αθῆναι 2006, §§ 1785 καὶ 1787). στὸν ᾿Απόστολο Παπαχρῖστο καὶ στὸν π. Κωνσταντῖνο Παπαγιάννη ὀφείλεται τὸ ὅτι καὶ στὰ Δίπτυχα ἀπὸ τὸ 2002 μέχρι σήμερα ἡ ἀπόλυσις «῾Ο δι᾿ ὑπερβάλλουσαν ἀγαθότητα...» ὁρίζεται καὶ στὸν ὄρθρο τῆς μεγάλης πέμπτης, ἐνῷ τὸ ἴδιο σημειώνεται ἐφέτος (2010) καὶ στὸ «Μικρὸν Τυπικόν».
Πρέπει ἐδῶ νὰ σημειωθῇ ὅτι ὁ Γεώργιος Μπεκατῶρος δὲν ἦταν ὁ πρῶτος ποὺ ὥρισε γιὰ τὸν ὄρθρο τῆς μεγάλης πέμπτης τὴν ἀπόλυσι «῾Ο δι᾿ ὑπερβάλλουσαν ἀγαθότητα...», οὔτε φυσικὰ αὐτὸ ἐκφράστηκε γιὰ πρώτη φορὰ τὸ 1951, ἀλλὰ πολὺ ἐνωρίτερα. ἤδη τὸ 1908 σὲ ἡλικία μόλις 25 ἐτῶν ὁ μακαριστὸς Γεώργιος ῾Ρήγας, ἀργότερα ἱερεὺς καὶ οἰκονόμος Σκιάθου, σημείωνε στὸ ὀγκῶδες τυπικόν του (σελ. 798) ὅτι τὸ χαρακτηριστικὸν «᾿Ερχόμενος ὁ Κύριος...» λέγεται ἀπὸ τὸν ἑσπερινὸ ποὺ τελεῖται τὸ ἑσπέρας τῆς κυριακῆς τῶν βαΐων μέχρι τὴν ἀπόλυσι τοῦ ἀποδείπνου ποὺ γίνεται τὴν μεγάλη τετάρτη ἑσπέρας. στὴν συνέχεια (σελ. 808) ὁρίζει γιὰ τὸν ὄρθρο τῆς μεγάλης πέμπτης τὴν ἀπόλυσι «῾Ο δι᾿ ὑπερβάλλουσαν ἀγαθότητα...», γιὰ τὴν ὁποία σημειώνει παρακάτω (σελ. 809) ὅτι λέγεται καὶ στὴν ἀπόλυσι τῶν ὡρῶν, τῆς λειτουργίας καὶ τοῦ ἐν συνεχείᾳ ἀποδείπνου.
᾿Εκτὸς ἀπὸ τὸ τυπικὸν τοῦ ῾Ρήγα ὑπάρχει καὶ ἄλλη μαρτυρία· τὸ χειρόγραφον ἀθωνικὸν τυπικὸν τῆς μονῆς Διονυσίου τοῦ ἔτους 1909 (ἐφεξῆς Τ.Α.Δ.), τὸ ὁποῖον ἀντιγράφει ἀπὸ ἄλλα παλαιότερα χειρόγραφα, καὶ περιέχει δύο ἀξιοπρόσεκτα σημεῖα. στὴν σελ. 473 γράφει· «Τῇ αὐτῇ κυριακῇ ἑσπέρας τῶν βαΐων, μετὰ τὸν προοιμιακόν... Εἰς τὴν ἀπόλυσιν λέγει ὁ ἱερεὺς οὕτως “῾Ο ἐπὶ πώλου ὄνου καθεσθῆναι καταδεξάμενος διὰ τὴν ἡμῶν σωτηρίαν Χριστὸς ὁ ἀληθινὸς Θεός”, καὶ ἀποδίδεται ἡ ἑορτή». ἐν συνεχείᾳ γιὰ τὶς ἀκολουθίες τῶν ἑπομένων ἡμερῶν τῆς μεγάλης ἑβδομάδος ὁρίζει τὴν ἀπόλυσιν «᾿Ερχόμενος ὁ Κύριος» (Τ.Α.Δ. σελ. 475, 476), ἐνῷ τὸ «῾Ο δι᾿ ὑπερβάλλουσαν» τὸ ὁρίζει ῥητῶς ἀπὸ τὸν ὄρθρο τῆς μεγάλης πέμπτης, (σελ. 479). διαπιστώνομε λοιπὸν ὅτι πρῶτον εἶναι ἀρκετὰ παλαιὰ ἡ διαφωνία ὡς πρὸς τὸ ποιό εἶναι τὸ ἁρμόδιο χαρακτηριστικὸ γιὰ τὴν ἀπόλυσι τοῦ ὄρθρου τῆς μεγάλης πέμπτης, καὶ δεύτερον ὅτι κατὰ τὶς τελευταῖες δεκαετίες πληθαίνουν οἱ τυπικὲς διατάξεις ποὺ προτιμοῦν τὸ «῾Ο δι᾿ ὑπερβάλλουσαν». ἂς ἐξετάσωμε ὅμως τὴν ἐν λόγῳ ἀπόλυσι σὲ συνάρτησι μὲ τὸ περιεχόμενο τῶν ἀκολουθιῶν.
῾Ο πλήρης τύπος τῆς ἀπολύσεως τῆς μεγάλης πέμπτης εἶναι· «῾Ο δι᾿ ὑπερβάλλουσαν ἀγαθότητα ὁδὸν ἀρίστην τὴν ταπείνωσιν ὑποδείξας ἐν τῷ νίψαι τοὺς πόδας τῶν μαθητῶν καὶ μέχρι σταυροῦ καὶ ταφῆς συγκαταβὰς ἡμῖν Χριστὸς ὁ ἀληθινὸς Θεὸς ἡμῶν...» ῞Οπως εἴδαμε στὴν σημείωσι τοῦ Γεωργίου Μπεκατώρου, ἡ ἀπόλυσις ἀναφέρεται εἰδικῶς στὸν νιπτῆρα καὶ λέγεται ὡς εἰδικὴ στὴν λειτουργία τῆς μεγάλης πέμπτης, τόσον διότι ἀναγινώσκεται κατ᾿ αὐτὴν ἡ εὐαγγελικὴ περικοπὴ τοῦ νιπτῆρος ὅσον καὶ διότι κάποτε ἐτελεῖτο συνημμένως μὲ τὴν λειτουργία ἡ σχετικὴ ἱερὰ τελετή. ὅμως ὁ νιπτὴρ δὲν εἶναι κεντρικὸν θέμα μόνον τῆς λειτουργίας ἀλλὰ καὶ τοῦ προηγουμένου ὄρθρου τῆς ἡμέρας. 1) κατ᾿ ἀρχὰς τὸ τροπάριον στὴν ἀρχὴ τῆς ἀκολουθίας ἀναφέρει· «῞Οτε οἱ ἔνδοξοι μαθηταί, ἐν τῷ νιπτῆρι τοῦ δείπνου ἐφωτίζοντο...»· 2) τὸ πρῶτον μεσῴδιον κάθισμα· «῾Ο λίμνας καὶ πηγὰς καὶ θαλάσσας ποιήσας, ταπείνωσιν ἡμᾶς ἐκπαιδεύων ἀρίστην, λεντίῳ ζωννύμενος μαθητῶν πόδας ἔνιψε...»· 3) τὸ δεύτερον μεσῴδιον κάθισμα· «Ταπεινούμενος δι' εὐσπλαγχνίαν, πόδας ἔνιψας τῶν μαθητῶν σου...»· θὰ ἔλεγε κανεὶς ὅτι σ᾿ αὐτὰ τὰ καθίσματα ὑπάρχει αὐτούσια σχεδὸν ἡ εἰδικὴ ἀπόλυσις μελοποιημένη· 4) τὸ πρῶτο μετὰ τὸν εἱρμὸ τροπάριο τῆς ε΄ ᾠδῆς· «῾Η τὸ ἄσχετον κρατοῦσα... Θεοῦ σοφία, ὕδωρ νιπτῆρι βάλλει, πόδας ἀποπλύνει δὲ δούλων δεσπότης»· 5) τὸ δεύτερο τροπάριο τῆς ἴδιας ᾠδῆς· «Μαθηταῖς ὑποδεικνύει ταπεινώσεως ὁ δεσπότης τύπον· ... ζώννυται λέντιον καὶ κάμπτει γόνυ, δούλων ἐκπλῦναι πόδας...»· 6) τὸ δεύτερο τροπάριο τῆς f΄ ᾠδῆς· «῾Ρύπον τις μὴ ἔχων ἀπορριφθῆναι οὐ δεῖται πόδας...»· 7) ὁ μετὰ τὸ κοντάκιον οἶκος τῆς ἡμέρας· «Τῇ μυστικῇ ἐν φόβῳ τραπέζῃ προσεγγίσαντες... συμπαραμένοντες τῷ δεσπότῃ, ἵνα ἴδωμεν τοὺς πόδας πῶς ἀπονίπτει τῶν μαθητῶν, καὶ ἐκμάσσει τῷ λεντίῳ...»· 8) ἀλλὰ καὶ στὸ ὑπόμνημα τῆς ἡμέρας σαφῶς ἀναφέρεται ὡς πρῶτο θέμα ὁ ἱερὸς νιπτήρ· «τῇ ἁγίᾳ καὶ μεγάλῃ πέμπτῃ, οἱ τὰ πάντα καλῶς διαταξάμενοι θεῖοι πατέρες... παραδεδώκασιν ἡμῖν τέσσαρά τινα ἑορτάζειν· τὸν ἱερὸν νιπτῆρα, τὸν μυστικὸν δεῖπνον...»· ἀκολουθοῦν μάλιστα καὶ εἰδικοὶ στίχοι γιὰ τὸν νιπτῆρα· 9) ἀμέσως μετὰ στὸ ἐκτενὲς συναξάριο τῆς ἡμέρας (τὸ ὁποῖο δυστυχῶς σήμερα δὲν διαβάζεται στὶς ἐνορίες) γίνεται ἱκανὴ ἀναφορὰ καὶ στὸ γεγονὸς τοῦ νιπτῆρος· 10) στὸ δεύτερο τροπάριο τῆς η΄ ᾠδῆς· «Νόμου φιλίας ὁ δυσώνυμος, Ἰσκαριώτης γνώμῃ ἐπιλαθόμενος, οὓς ἐνίψατο ηὐτρέπισε πρὸς προδοσίαν πόδας...»· 11) στὸ δεύτερο στιχηρὸ τῶν αἴνων· «Ἰούδας ὁ παράνομος Κύριε..., ὁ τοὺς πόδας ὑφαπλώσας ἐπὶ τὸ νίψαι...» ᾿Απὸ αὐτὲς τὶς μαρτυρίες διαπιστώνομε ὅτι δὲν εἶναι ἀκριβὴς ἡ ἄποψις τοῦ Γ. Μπεκατώρου ὅτι εἰς τὸν ὄρθρον λέγονται ἐλάχιστα τροπάρια σχετικὰ μὲ τὸν νιπτῆρα· αὐτὸ ἰσχύει μόνον γιὰ τὸ ἀπόδειπνον. ἀκριβέστερον εἶναι ὅτι σήμερα, ποὺ δὲν τελεῖται πλέον ἡ ἀκολουθία τοῦ νιπτῆρος μετὰ τὴν λειτουργία τῆς μεγάλης πέμπτης –πλὴν εὐαρίθμων ἐξαιρέσεων–, ἔχομε περισσότερες ἀναφορὲς τοῦ νιπτῆρος στὸν ὄρθρο τῆς ἡμέρας παρὰ στὴν λειτουργία. ἑπομένως ἡ ἀπόλυσις «῾Ο δι᾿ ὑπερβάλλουσαν...» ἀνήκει καὶ στὸν ὄρθρο ἐξίσου ὅσο καὶ στὴν λειτουργία τῆς μεγάλης πέμπτης, ἂν μὴ καὶ περισσότερον.
Μία ἀκόμη διαπίστωσις ποὺ ἐνισχύει τὸ ἀνωτέρω συμπέρασμα εἶναι τὸ ὅτι ἀνάλογη πρὸς τὴν ἀπόλυσι τῆς μεγάλης πέμπτης εἶναι ἡ ἀπόλυσις τῆς μεγάλης παρασκευῆς «῾Ο ἐμπτυσμοὺς καὶ μάστιγας...», ἡ ὁποία ὡς εἰδικὴ γιὰ τὴν ἡμέρα δὲν περιορίζεται μόνον σὲ μία ἀκολουθία, ἀλλὰ ἐκτείνεται σὲ ὅλες τὶς ἀκολουθίες τῆς ἡμέρας, ὄρθρο (ἀκολουθία τῶν ἀχράντων παθῶν), μεγάλες ὧρες καὶ ἑσπερινὸ τῆς ἀποκαθηλώσεως (Τ.Μ.Ε. τυπ. τριῳδ. §§ 80, 83, 84). ὁ περιορισμὸς μιᾶς εἰδικῆς ἀπολύσεως νὰ λέγεται μόνον στὴν λειτουργία τῆς ἡμέρας καὶ ὄχι στὸν προηγούμενό της ὄρθρο δὲν φαίνεται νὰ ἔχῃ ἰσχυρὰ ἐρείσματα.
Κατὰ τὰ τελευταῖα χρόνια διατυπώθηκε ἡ ἄποψις ὅτι ἡ ἀπόλυσις «῾Ο δι᾿ ὑπερβάλλουσαν ἀγαθότητα...» πρέπει νὰ λέγεται ὄχι μόνον στὸν ὄρθρο τῆς μεγάλης πέμπτης ἀλλὰ καὶ πιὸ πρὶν στὸ ἀπόδειπνο ποὺ τελεῖται (ὅπου τελεῖται) πρὸ τοῦ ὄρθρου, διότι ὁ ὡρισμένος κανὼν ποὺ ψάλλεται σ᾿ αὐτὸ ἀναφέρεται ἐπίσης στὸν μυστικὸ δεῖπνο. νομίζω ὅτι ἡ ἄποψις αὐτὴ εἶναι ὑπερβολικὴ καὶ δὲν χρειάζεται νὰ ἐφαρμοσθῇ γιὰ τρεῖς λόγους. 1ον) ὁ κανὼν τοῦ συγκεκριμένου ἀποδείπνου ἀναφέρεται μὲν στὸν μυστικὸ δεῖπνο, ἑστιάζει ὅμως κυρίως στὸ τραγικὸ πρόσωπο τοῦ ᾿Ιούδα καὶ στὴν προδοσία του· ἀλλὰ ὁ ᾿Ιούδας καὶ ἡ συμφωνία του μὲ τοὺς ἀρχιερεῖς ἀνήκουν καὶ στὰ θέματα τῆς μεγάλης τετάρτης, καθὼς τὸ εὐαγγέλιον τῆς λειτουργίας της πρὸς τὸ τέλος κάνει λόγο ἀκριβῶς γι᾿ αὐτὴ τὴν προδοτικὴ συμφωνία. παράβαλε ἐπίσης καὶ τὸ δεύτερο κάθισμα τοῦ ὄρθρου τῆς μεγάλης τετάρτης «᾿Ιούδας ὁ δόλιος φιλαργυρίας ἐρῶν», τὰ τροπάρια τῆς θ΄ ᾠδῆς «᾿Αγνώμων φανεὶς καὶ πονηρὸς ζηλότυπος», «Λέγει πορευθεὶς τοῖς παρανόμοις ἄρχουσι», τὸ στιχηρὸ τῶν αἴνων «Ὢ τῆς ᾿Ιούδα ἀθλιότητος» καὶ ἄλλους ὕμνους τῆς ἡμέρας. ἔτσι τὸ πρόσωπο τοῦ προδότου εἶναι θεματολογικὰ ὁ συνδετικὸς κρίκος τῆς μεγάλης τετάρτης καὶ τῆς μεγάλης πέμπτης, ὁπότε ὁ συγκεκριμένος κανὼν τοῦ ἀποδείπνου ἄριστα ἀνήκει καὶ στὴν μεγάλη τετάρτη καὶ μᾶς εἰσάγει στὴν ἑπόμενη ἡμέρα. 2ον) ἡ ἀπόλυσις «῾Ο δι᾿ ὑπερβάλλουσαν ἀγαθότητα...» ἀναφέρεται, ὅπως εἴδαμε, κυρίως στὸ γεγονὸς τοῦ νιπτῆρος· ὅμως στὸν ἐν λόγῳ κανόνα ὁ νιπτὴρ μόλις ποὺ ἀναφέρεται σὲ δυὸ τρία σημεῖα καὶ δὲν εἶναι κυρίαρχο θέμα, ὅπως τὸ γεγονὸς τῆς προδοσίας· ἂρα δὲν δικαιολογεῖται ἡ διὰ τὸν νιπτῆρα εἰδικὴ ἀπόλυσις. 3ον) ἡ ἀπόλυσις «᾿Ερχόμενος ὁ Κύριος ἐπὶ τὸ ἑκούσιον πάθος», ἔχει γενικὴ ἀναφορὰ στὸ πάθος τοῦ Κυρίου, ἄρα κάλλιστα μπορεῖ νὰ καλύπτῃ καὶ τὸ θέμα τοῦ μυστικοῦ δείπνου καὶ κυρίως τὴν προδοτικὴ συμπεριφορὰ τοῦ ᾿Ιούδα. ἐπειδὴ μάλιστα στοὺς ἀρχαίους χριστιανικοὺς χρόνους οἱ τρεῖς πρῶτες ἡμέρες τῆς μεγάλης ἑβδομάδος (δευτέρα ἕως τετάρτη) δὲν περιελάμβαναν καμμία ἀπολύτως ἀκολουθία, ἄρα δὲν ὑπῆρχε γι᾿ αὐτὲς κάποια εἰδικὴ ἀπόλυσις, οἱ μεταγενέστερες εἰδικὲς ἀπολύσεις, τὰ θέματα καὶ οἱ ὕμνοι αὐτῶν τῶν ἡμερῶν ποὺ ἀναφέρονται στὸ πάθος τοῦ Κυρίου στὴν πραγματικότητα εἶναι ἀνάπτυξι καὶ μεταφορὰ ἀπὸ τὶς τρεῖς ἑπόμενες ἡμέρες (πέμπτη ἕως σάββατο) λόγῳ συσσωρεύσεως πολλαπλοῦ ὑλικοῦ.
Θὰ κλείσω τὴν παροῦσα ἀναφορὰ θίγοντας ἕνα ἀκόμη σημεῖο σχετικὰ μὲ τὴν ἀπόλυσι «᾿Ερχόμενος ὁ Κύριος...» (καθιερωμένος τύπος) ἢ «῾Ο ἐρχόμενος ἐπὶ τὸ ἑκούσιον πάθος» (προτεινόμενη διόρθωσι). ἡ παρατήρησις τοῦ Τ.Α.Δ., ποὺ ἀναφέρθηκε πιὸ πρίν, ὅτι ὁ ἑσπερινὸς ποὺ γίνεται τὴν κυριακὴ τῶν βαΐων ἑσπέρας εἶναι ἀπόδοσις τῆς ἑορτῆς καὶ γι᾿ αὐτὸ προτιμητέα ἡ ἀπόλυσις «῾Ο ἐπὶ πώλου ὄνου καθεσθῆναι καταδεξάμενος διὰ τὴν ἡμῶν σωτηρίαν...» νομίζω ὅτι εἶναι βάσιμη καὶ ὀρθή. στὸν ἑσπερινὸ αὐτὸν τὰ μὲν τρία κεκραγάρια στιχηρὰ εἶναι τῆς κυριακῆς τῶν βαΐων, τὰ δὲ τρία ἀπόστιχα ἰδιόμελα μᾶς εἰσάγουν στὴν ἑορτὴ «τῶν Χριστοῦ παθημάτων» ἀλλὰ καὶ πάλιν ἔχουν ὡς βάσιν ἀναφορᾶς τὴν ἀποδιδομένη ἑορτή· «᾿Εκ βαΐων καὶ κλάδων ὡς ἐκ θείας ἑορτῆς...» (1ο ἰδιόμελο), «᾿Ωσαννὰ τῷ υἱῷ Δαυίδ...» (3ο ἰδιόμελο). ἑπομένως στὸν ἐν λόγῳ ἑσπερινὸ κυριαρχεῖ ἀκόμη τὸ θέμα τῆς κυριακῆς τῶν βαΐων καὶ ὀρθῶς θεωρεῖται ἀπόδοσί της, ἄρα ἡ ἀπόλυσις αὐτῆς εἶναι ἁρμοδιώτερη. πρέπει ὅμως νὰ ἔχωμε ὑπόψει μας ὅτι τὸ Τ.Α.Δ. ποὺ ὁρίζει τὰ ἀνωτέρω κάνει λόγο γιὰ τὸν ἑσπερινὸ ὅπως περιγράφεται στὸ τριῴδιον καὶ ὅπως γίνεται στὸ ῞Αγιον Ὄρος, δηλαδὴ μόνον μὲ τοὺς ὕμνους τοῦ ἑσπερινοῦ. μετὰ θὰ τελέσουν χωριστὰ τὴν ἀκολουθία τοῦ ἀποδείπνου, ὅπου θὰ ψάλουν τὸν κανόνα «᾿Ιωσὴφ τὴν σωφροσύνην», ὁ ὁποῖος ἀναφέρεται πλέον στὴν μεγάλη δευτέρα· καὶ ἀφοῦ ἡ ἑορτὴ τῶν βαΐων ἔχει ἀποδοθῆ στὸν ἑσπερινό, τότε γιὰ τὸ ἀπόδειπνο ἐξυπακούεται ἡ ἀπόλυσις «᾿Ερχόμενος ὁ Κύριος». ὅμως στὶς ἐνορίες δὲν τελεῖται ἀπόδειπνον, γι᾿ αὐτὸ πολὺ σοφὰ τὸ Τ.Μ.Ε. ὁρίζει νὰ στιχολογηθῇ ὁ κανὼν τοῦ ἀποδείπνου στὸν ἑσπερινὸ μετὰ τὸ «Νῦν ἀπολύεις»· ἀλλὰ μὲ αὐτὸν τὸν τρόπο πλέον στὸν ἑσπερινὸ κυριαρχεῖ περισσότερο τὸ θέμα τῆς μεγάλης δευτέρας παρὰ τῆς κυριακῆς τῶν βαΐων, καὶ γι᾿ αὐτὸ ὄχι μόνον τὸ Τ.Μ.Ε. ἀλλὰ καὶ τὰ περισσότερα τυπικὰ ὁρίζουν ὡς ἀπόλυσι τὸ «᾿Ερχόμενος ὁ Κύριος» καὶ ὄχι τὸ «῾Ο ἐπὶ πώλου ὄνου». ἂν λοιπὸν κάπου (σὲ μονὲς ἴσως) τελῆται τὸ ἑσπέρας τῆς κυριακῆς βαΐων ὁ ἑσπερινὸς μόνον, χωρὶς τὸν κανόνα τοῦ ἀποδείπνου, εἶναι ὀρθὸ νὰ λέγεται ἀπόλυσις «῾Ο ἐπὶ πώλου ὄνου» διὰ τὴν ἀπόδοσιν τῆς ἑορτῆς (ἐφόσον, ἐννοεῖται, τελεῖται χωριστὰ τὸ ἀπόδειπνον μὲ τὸν κανόνα του)· στὶς ἐνορίες ὅμως καὶ ὅπου ἀλλοῦ στὸν συγκεκριμένο ἑσπερινὸ συνάπτεται καὶ ὁ κανὼν τοῦ ἀποδείπνου, τότε λέγεται ἀπόλυσις «᾿Ερχόμενος ὁ Κύριος». στὴν τελευταία πάντως περίπτωσι θὰ μποροῦσε ἴσως νὰ γίνῃ συνδυασμὸς τῶν δύο ἀπολύσεων καὶ νὰ ἀρθῇ ἔτσι ἡ διαφωνία μεταξὺ τῶν τυπικῶν. ἀλλὰ γιὰ νὰ γίνῃ συνδυασμός, θὰ πρέπει πρῶτα νὰ διορθωθῇ ἡ ἀπόλυσις «᾿Ερχόμενος ὁ Κύριος», διότι ἡ καθιερωμένη μορφή της εἶναι σόλοικος· ὀρθότερος θὰ ἦταν ὁ ἑξῆς τύπος· «῾Ο ἐρχόμενος ἐπὶ τὸ ἑκούσιον πάθος διὰ τὴν ἡμῶν σωτηρίαν Χριστὸς ὁ ἀληθινὸς Θεὸς ἡμῶν». μετὰ τὴν διόρθωσι θὰ μποροῦσε μόνον γιὰ τὸν ἑσπερινὸ τῆς ἀποδόσεως τῆς κυριακῆς τῶν βαΐων νὰ γίνῃ συνδυασμὸς τῶν δύο ἀπολύσεων πρὶν ἀπὸ τὴν κοινή τους φράσι «διὰ τὴν ἡμῶν σωτηρίαν» ὡς ἑξῆς· «῾Ο ἐπὶ πώλου ὄνου καθεσθῆναι καταδεξάμενος καὶ ἐρχόμενος ἐπὶ τὸ ἑκούσιον πάθος διὰ τὴν ἡμῶν σωτηρίαν...» [Τὰ περὶ συνδυασμοῦ τῶν δύο ἀπολύσεων τὰ σημειώνω μὲ κάθε ἐπιφύλαξι, διότι ὡς λαϊκὸς στεροῦμαι τὴν ἐμπειρία τῶν λειτουργῶν, ὁπότε ὁμιλῶ κυρίως ἐπὶ θεωρητικῆς βάσεως.]
copyright Διονύσιος Μπιλάλης ᾿Ανατολικιώτης