συμβολή

Παρατηρήσεις ἐπὶ τοῦ τυπικοῦ

τῆς κυριακῆς τῆς σταυροπροσκυνήσεως

1. Οἱ κανόνες τοῦ ὄρθρου

    §1. Μία βασικὴ ἀρχὴ γιὰ τὴν σωστὴ ἑρμηνεία τῶν διατάξεων τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ λειτουργικοῦ τυπικοῦ εἶναι ἡ συνολικὴ θε­­ώρησις τῶν πα­ρεμ­φερῶν διατά­ξε­ων ὅλων τῶν ὁμοίων περι­πτώ­σεων, κάτι ποὺ εἶναι χρή­σιμο καὶ πρέπει νὰ ἐφαρμόζεται σὲ κάθε τυπικό. πιὸ ἁπλὰ αὐτὸ ση­μαί­νει ὅτι ἡ γνῶσις τοῦ συνόλου ἑνὸς τυπικοῦ μᾶς βοηθᾷ πολλὲς φορὲς νὰ λύ­σω­με κάποιες ἀπορίες μας ἢ νὰ κα­τα­λάβωμε καλλίτερα μία μεμονωμένη ἀ­σα­φῆ ἢ ἀντιφατικὴ ἢ ἐσφαλμένη διάταξι. αὐτὸ μπορεῖ νὰ ἐφαρ­μο­σθῇ στὴν κυριακὴ τῆς σταυροπροσκυνήσεως, ὥστε νὰ κατανοήσωμε κάποιες ἀπὸ τὶς δια­τά­ξεις της. ξεκινῶντας λοιπὸν ἀπὸ τοὺς κα­νό­νες τοῦ ὄρθρου διαπι­στώ­νομε μία δια­φο­ρὰ μεταξὺ τοῦ ἰσχύον­τος Τ.Μ.Ε. καὶ τοῦ Τ.Α.Σ..

    §2. Γράφει τὸ Τ.Μ.Ε. (ἢ τυπικὸν Βιολάκη, ἔκδοσις 1888) στὸν ὄρθρο τῆς συγκεκριμένης κυριακῆς (τυ­πι­κὴ διάταξις τριῳδίου §39)·

«...ὁ κανὼν τοῦ τριῳδίου εἰς η΄· πρῶ­τον ὁ εἱρμὸς “῾Ο θειότατος προ­ε­τύ­πωσεν”, εἶτα εἰς τὸ α΄ τροπάριον ἑκάστης ᾠδῆς “Δόξα τῇ ἁγίᾳ ἀναστάσει σου”, καὶ εἰς τὰ λοιπὰ “Δόξα σοι, ὁ Θεὸς ἡμῶν, δόξα σοι”, εἰς δὲ τὰ δύο τελευταῖα Δό­ξα, Καὶ νῦν... ...αἱ καταβασίαι “῾Ο θειότατος προετύ­πω­σε”».

τὸ ἴδιο περίπου σημειώνουν καὶ τὰ δύο προγενέστερα τυπικὰ τοῦ Κων­σταν­τίνου πρωτοψάλτου.

Τ.Κ.Π. 1838· «῾Ο κανὼν μόνον τοῦ τριῳδίου. εἰς τὴν ἀρχὴν ψάλλεται ὁ εἱρμὸς “῾Ο θειότατος προετύπωσεν”, εἰς μὲν τὸ α΄ τροπάριον στίχος “Δόξα τῇ ἁγίᾳ ἀναστάσει σου”, εἰς δὲ τὰ λοιπὰ “Δόξα σοι, ὁ Θεός”... κα­τα­βα­σίαι “῾Ο θειότατος”»

Τ.Κ.Π. 1851· «῾Ο κανὼν τοῦ τριῳδίου εἰς η΄· ὁ εἱρμὸς δὶς “῾Ο θειότατος προ­ε­τύ­πωσεν”, εἶτα εἰς τὸ α΄ τροπάριον στίχος “Δόξα τῇ ἁγίᾳ ἀναστάσει σου”, εἰς δὲ τὰ λοιπὰ στίχος “Δόξα σοι, ὁ Θεός”, Δό­ξα, τὸ τριαδικόν, Καὶ νῦν, τὸ θεοτοκίον· οὕτω ποιοῦμεν ἐν ἑκάστῃ ᾠδῇ... αἱ καταβασίαι “῾Ο θει­ό­τατος προετύ­πω­σε”».

    §3. Τὸ Τ.Α.Σ. γιὰ τοὺς κανόνες σημειώνει τὰ ἀκόλουθα (ἐκδόσεις 1545, 1643, 1685, καὶ 1691, κεφ. λδ΄)·

«...οἱ ἀναστάσιμοι κανόνες καὶ τῆς θεοτόκου· εἶτα τοῦ τριῳδίου εἰς η΄, ποί­ημα τοῦ κυρίου Θεοδώρου τοῦ Στουδίτου, ἦχος πρῶτος, πρὸς “᾿Ανα­στά­σε­ως ἡμέρα”· “Πανηγύρεως ἡμέρα τῇ ἐγέρσει Χριστοῦ”. καταβασίαν ἔ­σχα­τον λέγουσιν ἀμφότεροι οἱ χοροὶ τὰ πρὸς εἱρμὸν “῾Ο θειότατος προ­ε­τύ­πω­σε πάλαι Μωσῆς”».

βλέπομε ὅτι ὅλες σχεδὸν οἱ παλαίτυπες ἐκδόσεις τοῦ Τ.Α.Σ. ἔχουν τὸ ἴδιο ἀκριβῶς κείμενο. μικρὴ διαφοροποίησι ἔχομε στὴν ἔκδοσι τοῦ 1771 (κεφ. λγ)·

«...οἱ ἀναστάσιμοι κανόνες καὶ τῆς θεοτόκου εἰς f΄· εἶτα τοῦ τριῳδίου εἰς η΄, ποί­ημα τοῦ κυρίου Θεοδώρου...» καὶ τὰ λοιπά.

σύμφωνα λοιπὸν μὲ ὅλες τὶς παλαίτυπες ἐκδόσεις τοῦ Τ.Α.Σ. στὸν ὄρθρο τῆς 3ης κυριακῆς τῶν νηστειῶν δὲν λέγεται μόνον ὁ κανὼν τοῦ τριῳδίου ἀλλὰ καὶ οἱ τῆς παρακλητικῆς. καὶ ὅταν τὸ τυπικὸν λέῃ σὲ πληθυντικὸ ἀ­ριθ­μὸ «οἱ ἀναστάσιμοι κανόνες», ἐννοεῖ τοὐλάχιστον δύο· καὶ εἶναι πράγ­μα­τι δύο· ὁ ἀναστάσιμος καὶ ὁ σταυροαναστάσιμος, ὅπως πολὺ σωστὰ ἐ­ξη­γεῖ σχετικὴ σημείωσις στὸ ἔντυπο τριῴδιο. ἄρα λοιπὸν κατὰ τὸ ἔν­τυ­πον Τ.Α.Σ. λέγονται οἱ τρεῖς κανόνες τοῦ ἤχου τῆς κυριακῆς ἐκ τῆς παρα­κλητικῆς ἢ ὀ­κτω­ήχου καὶ ὁ τοῦ σταυροῦ ἐκ τοῦ τριῳδίου. [σημειωτέον ὅτι ἐδῶ ὁ κανὼν τῆς θεοτόκου θεωρεῖται ὡς συναπτόμενος μὲ τὸν σταυρο­ανα­στά­σι­μο, ἄρα ὑ­πολογίζονται ὡς ἕνας κανών.]

    §4. Θεωρῶ χρήσιμο στὸ σημεῖο αὐτὸ νὰ δοῦμε λίγο τί ἀναφέρουν κάποια χειρόγραφα τοῦ Τ.Α.Σ. γιὰ τὸ ἐν λόγῳ θέμα.

κῶδιξ Σινὰ 1094, 12ου αἰῶνος, φ. 80β· «κανόνες ἀναστάσιμος α΄  καὶ τῆς θε­ο­τόκου· εἰς δὲ τὸν κανόνα τοῦ τιμίου σταυροῦ ἱστῶ­μεν στίχους η΄, ἦχος πρῶτος, πρὸς “᾿Ανα­στά­σε­ως ἡμέρα”».

κῶδιξ Σινὰ 1095, 12ου αἰῶνος, φ. 123α-β· «κανόνες ὁ ἀναστάσιμος καὶ τῆς θεοτόκου· καὶ τοῦ τιμίου σταυροῦ, ἦχος α΄, “᾿Ανα­στά­σε­ως”, εἰς η΄. ἔ­σχατον δὲ λέγουσιν οἱ δύο χοροὶ τοὺς εἱρμοὺς “῾Ο θειότατος”· κατα­βα­σία “Σταυρὸν χαράξας”».

κῶδιξ Μ. Λαύρας Γ-5, 12ου αἰῶνος, φ. 121· «κανόνες ὁ ἀναστάσιμος, τῆς θεοτόκου, καὶ τοῦ τιμίου σταυροῦ, ἦχος α΄, “᾿Ανα­στά­σε­ως ἡμέρα”, τοῦ Στου­δίτου, εἰς η΄. ἔ­σχατον δὲ λέγουσιν οἱ ἀμφότεροι χοροὶ τὰ πρὸς εἱρμὸν “῾Ο θειότατος”· κατα­βα­σία “Σταυρὸν χαράξας”. τὴν καταβασίαν ταύτην οἱ μὲν λέγουσιν, οἱ δὲ οὔ, ἀλλ᾿ ἀρκοῦνται τῷ κατ᾿ ἦχον εἱρμῷ καὶ μόνῳ».

κῶδιξ Λειμῶνος 88, 14ου αἰῶνος, φ. 129· «κανόνας δὲ ψάλλομεν τὸν ἀνα­στά­σιμον, τῆς θεοτόκου, καὶ τοῦ τιμίου σταυροῦ, ἦχος α΄, πρὸς “᾿Ανα­στά­σε­ως”, κυρίου Θεοδώρου τοῦ Στουδίτου, ἐν ᾧ καὶ ἱστῶμεν στίχους η΄. ὕ­στερον δὲ λέγουσιν οἱ δύο χοροὶ ἅμα ἀντὶ καταβασίας “῾Ο θειότατος προ­ε­τύ­πω­σεν”».

κῶδιξ Λειμῶνος 134, ἔτους 1428, φ. 103· «κανόνες, ἀναστάσιμος, τῆς θεο­τόκου, καὶ τοῦ σταυροῦ, ἦχος α΄, πρὸς “᾿Ανα­στά­σε­ως ἡμέρα”, Θεοδώρου τοῦ Στουδίτου, ἐν ᾧ γὰρ ἱστῶμεν στίχους η΄. ὕ­στερον δὲ λέγουσιν οἱ δύο χοροὶ ἀντὶ καταβασίας τὰ πρὸς εἱρμὸν “῾Ο θειότατος προ­ε­τύ­πω­σεν”».

παρατηροῦμε ὅτι τὰ περισσότερα χειρόγραφα τοῦ Τ.Α.Σ. ἀναφέρουν μόνον ἕναν ἀναστάσιμο κανόνα, διαφοροποιούμενα ἔτσι ἀπὸ τὰ ἔντυπα. χρήσιμη ἡ παρατή­ρη­σις, καθὼς ἐρχόμαστε νὰ δοῦμε τί γράφει ἡ πρόσφατος ἔκδοσις τοῦ Τ.Α.Σ. (᾿Αθῆναι 2010, κεφ. λδ΄)·

«...ὁ ἀναστάσιμος κανὼν καὶ τῆς θεοτόκου· εἶτα τοῦ τριῳδίου εἰς η΄, ποί­η­μα τοῦ κυρ [sic] Θεοδώρου τοῦ Στουδίτου, ἦχος α΄...» καὶ τὰ λοιπά.

διαπιστώνομε ὅτι ὁ ἐκδότης δὲν ἀντιγράφει ἀκριβῶς τὶς παλαιότερες ἔν­τυ­πες ἐκ­δό­σεις, ἀλλὰ προσφέρει κείμενο διαφοροποιημένο/τροποποιημένο κα­­τό­πιν δικῆς του –κριτικῆς ἴσως– ἐξεργασίας, προσαρμοσμένο στὶς νεώ­τε­ρες λειτουργικὲς ἐξελί­ξεις, πιθανὸν δὲ καὶ στὶς περὶ τυ­πι­κοῦ ἀντι­λή­ψεις του. δὲν πρό­κει­ται λοιπὸν περὶ ἁπλῆς ἐπανεκδόσεως ἀλλὰ περὶ ἀναθεω­ρη­μένου (καί γε πλουσίως σχολιασμένου) κειμένου τοῦ Τ.Α.Σ..

    §5. Ἂς δοῦμε καὶ κάποια ἄλλα ἐνδιαφέροντα τυπικά, καὶ πρῶτον τὸ τῆς μονῆς Εὐεργέτιδος Κωνσταντινουπόλεως (11ου -12ου αἰῶνος)·

κῶδιξ ΕΒΕ 788, φ. 134β· «κανόνες γ΄, ὁ α΄ ἀναστάσιμος εἰς f΄ καὶ δύο τρο­πάρια τοῦ ἄλλου, ἤτοι τοῦ β΄ ἀναστασίμου, καὶ ὁ τοῦ σταυροῦ εἰς f΄ , ἦχος α΄, πρὸς τὸ “᾿Ανα­στά­σε­ως ἡμέρα”, “῾Ο θειότατος”. ἐπ᾿ ἐσχάτων δὲ λέ­γου­σιν οἱ ἀμφότεροι χοροὶ τὰ πρόσειρμα».

στὴν συνέχεια μερικὰ ἀπὸ τὰ τυπικὰ τῶν μονῶν τοῦ ἁγίου ὄρους Ἄθω, τὰ ὁποῖα ὅλα συμφωνοῦν μεταξύ των.

κῶδιξ μονῆς ἁγ. Παύλου 372, Τ.Α.Π. ἔτους 1850, σ. 274· «κανόνες ὁ ἀνα­στά­σιμος εἰς δ΄, τῆς θεοτόκου εἰς β΄, καὶ τοῦ τιμίου σταυροῦ εἰς ὀκτώ, ἦχος α΄, “Πανηγύρεως ἡμέρα”. κατα­βα­σία “῾Ο θειότατος <προ­ε­τύ­πω­σε> πά­λαι Μωσῆς”».

κῶδιξ μονῆς Ξενοφῶντος 344, τυπικὸν ἔτους 1906, σ. 214· «οἱ κανόνες τῆς ὀκτωήχου, ἀνα­στά­σιμα δ΄ καὶ τῆς θεοτόκου β΄, καὶ τοῦ σταυροῦ εἰς η΄, δευτεροῦντες τὰ δύο ἀρχικά».

κῶδιξ μονῆς Διονυσίου 850, Τ.Α.Δ. ἔτους 1909, σ. 450· «κανόνες ὁ ἀνα­στά­σιμος μετὰ τῆς θεοτόκου εἰς f΄, καὶ τοῦ σταυροῦ εἰς η΄. κατα­βα­σίας “῾Ο θειότατος προ­ε­τύ­πω­σεν».

    §6. ᾿Απὸ τὰ ἀνωτέρω προκύπτει μία διαφορὰ μεταξὺ τῶν πατριαρ­χικῶν καὶ τῶν μοναστηριακῶν τυπικῶν· τὸ Τ.Μ.Ε. στὸν ὄρθρο ὁρίζει μόνον τὸν κανόνα τοῦ τριῳδίου, ἐνῷ ἡ μοναστηριακὴ παράδοσις τοῦ Τ.Α.Σ. ὁρίζει τοὐλάχιστον τὸν ἀναστάσιμο καὶ τὸν τοῦ τριῳδίου. πῶς προέκυψε αὐτὴ ἡ διαφορά; καὶ ποιά διάταξις εἶναι ὀρθότερη; γιατί τὰ τυπικὰ τῆς μεγάλης ἐκκλησίας πα­ραλείπουν τὸν ἀναστάσιμο κανόνα; χάριν συντομίας; δὲν εἶ­ναι αὐτὸ νε­ω­τερισμός; τί πρέπει νὰ γίνεται λοιπόν; ἐδῶ ἀκριβῶς εἶναι χρή­σιμη ἡ γνῶ­σις ὅλων τῶν ὁμοίων περιπτώσεων, διότι μόνον ἔτσι θὰ δια­πι­στώσωμε ὅτι καὶ στὸ μοναστηριακὸ τυπικὸν προβλέπεται ἐπίσης ἡ δυνα­τό­της παρα­λεί­ψεως τοῦ κανόνος τῆς ὀκτωήχου καὶ δίδονται καὶ ἐν­δια­φέ­ρουσες πλη­ρο­φορίες. στὸ παράρτημα/συμπλήρωμα τοῦ Τ.Α.Σ., ποὺ ἔχει τίτλο «Σύνταγ­μα εἰς τὰ ἀπορούμενα τοῦ τυπικοῦ» καὶ γράφτηκε ἀπὸ τὸν ἱερομόναχο Μᾶρκο, ἡγούμενο τῆς λαύρας τοῦ ἁγίου Σάββα, πιθανὸν περὶ τὸν 11ο αἰ­ῶ­να, στὴν περίπτωσι ἂν συμπέσῃ ὁ εὐαγγελισμὸς τῆς θεοτόκου τὴν κυ­ρι­α­­κὴ τῆς σταυροπροσκυνήσεως (᾿Απορούμενα, κεφ. λα΄), ὑπάρχει μία ἐνδιαφέρουσα διάταξις (λαμ­βά­νομε τὸ κεί­με­νο ἀπὸ χειρόγραφο τοῦ 16ου αἰῶνος, διότι στὰ περισσότερα παλαίτυπα ὑπάρχει μικρὸ χάσμα κει­μέ­νου).

κῶδιξ ῾Αγ. Σάββα 306, 16ου αἰῶνος, φ. 315· «Οἱ κανόνες, ὁ ἀναστάσιμος εἰς δ΄, τοῦ σταυροῦ εἰς δ΄, καὶ τῆς ἑορτῆς εἰς f΄· καταβασία “᾿Ανοίξω τὸ στόμα μου” ὁμοῦ οἱ δύο χοροί· εἰ δὲ ἔχοι ὁ κανὼν τοῦ σταυροῦ κατὰ ᾠδὴν ἀνα­στά­σιμον <τροπάριον> ἕν, καταλιμπάνεται ὁ ἀναστάσιμος κανὼν τοῦ ἤχου καὶ λέγεται ὁ εἱρμὸς τοῦ κανόνος τοῦ σταυροῦ δίς, τροπάριον τὸ ἀν­α­­στά­σι­μον δίς, καὶ τὰ ἕτερα τροπάρια τοῦ σταυροῦ εἰς δ΄, καὶ τῆς ἑορ­τῆς εἰς f΄».

ὁμοίως σημειώνεται καὶ στοὺς κώδικες Λειμῶνος 88 (φ. 190β-191) καὶ Λει­μῶ­νος 134 (φ. 147). τὴν ἴδια διάταξι ἔχει καὶ ἡ ἔκδοσις τοῦ Τ.Α.Σ. τοῦ 1771 (οἱ προ­η­γού­μενες ἐκδόσεις τοῦ Τ.Α.Σ. στὸ σημεῖο αὐτὸ ἔχουν πα­ρά­λει­ψι κειμένου ἐκ τυ­πο­γρα­φικῆς ἀβλεψίας, ποὺ ἔγινε στὴν 1η ἔκδοσι Τ.Α.Σ. 1545). τὴν ὀρθὴ δι­άταξι ἐπίσης βρίσκομε καὶ στὴν νεωτέρα ἔκδοσι τοῦ Τ.Α.Σ. 2010.

    §7. Τὴν δυνατότητα παραλείψεως τοῦ ἀναστασίμου κανόνος (ὅταν τοῦ εὐαγ­γε­λισμοῦ τύχῃ τὴν κυριακὴ τῆς σταυροπροσκυνήσεως) μνημονεύουν καὶ τὰ ἀθωνικὰ τυπικά.

κῶδιξ μονῆς ἁγ. Παύλου 372, Τ.Α.Π. ἔτους 1850, σ. 170· «Κανὼν τῆς ὀ­κτω­ήχου οὐ ψάλλεται· οὐδὲ γὰρ ἐστὶ κατωτέρα ἡ ἑορτὴ τοῦ εὐαγγελισμοῦ τῆς παραμονῆς τῶν Χριστοῦ γεννῶν, ὅτε τύχῃ κυριακή. ὁ κανὼν τοῦ σταυ­ροῦ, ὁ εἱρμὸς ἅπαξ “῾Ο θειότατος προ­ε­τύ­πω­σε πά­λαι Μωσῆς”· εἶτα “Δό­ξα τῇ ἁγίᾳ ἀναστάσει σου, Κύριε” καὶ τὸ πρῶτον ἀναστάσιμον τροπάριον τοῦ κανόνος τοῦ αὐτοῦ, καὶ δ΄ τοῦ σταυροῦ, εἰς ἕξ· καὶ τοῦ εὐαγγελισμοῦ οἱ δύο κανόνες ὁ <τοῦ> δ΄ <ἤχου> καὶ ὁ ἰαμβικὸς εἰς f΄».

κῶδιξ μονῆς Διονυσίου 850, Τ.Α.Δ. ἔτους 1909, σ. 264· «Οἱ κανόνες (ὁ ἀναστάσιμος καταλιμπάνεται), ὁ τοῦ τριῳδίου κανὼν μετὰ τῶν εἱρμῶν εἰς η΄· ὁ εἱρμὸς δὶς καὶ τὸ α΄ τροπάριον δίς, καὶ τὰ λοιπὰ εἰς δ΄. εἱρμοὺς δὲ λέ­γομεν οὓς ἔχει ἐν τῷ τέλει τῶν ᾠδῶν τὸ τριῴδιον καταβασίας “῾Ο θειό­τα­τος προ­ε­τύ­πω­σε πά­λαι Μωσῆς”. ἐπειδὴ εἶναι ἀνάρμοστον τὸ “᾿Ανα­στά­σεως ἡμέρα”, ψάλλομεν λοιπὸν τοὺς τοιούτους εἱρμοὺς μὲ τὰ τρο­πά­ρια εἰς η΄ καὶ τῆς ἑορτῆς τὸν κανόνα μετὰ τῶν εἱρμῶν εἰς f΄».

μόνον τὸ τυπικὸν τῆς Ξενοφῶντος ὁρίζει πάντοτε καὶ τὸν ἀναστάσιμον κα­νό­να, καὶ γι᾿ αὐτὸν τὸν λόγο διευκρινίζει μία λεπτομέρεια, ποὺ δὲν συναν­τοῦμε ἀλλοῦ·

κῶδιξ μονῆς Ξενοφῶντος 344, ἔτους 1906, σ. 140· «οἱ κανόνες, ὁ ἀνα­στά­σιμος εἰς δ΄, τοῦ σταυροῦ εἰς δ΄, καὶ τῆς ἑορτῆς εἰς f΄· καταβασία “᾿Ανοίξω τὸ στόμα μου”· ἀλλ᾿ ἐπειδὴ ὁ κανὼν τοῦ σταυροῦ ἔχει ἑκάστῃ ᾠδῇ ἀνα­στά­σιμον τροπάριον, καταλιμπάνομεν αὐτό».

    §8. ῾Η ἀνωτέρω σπου­δαία διάταξις τῶν μοναστηριακῶν τυπικῶν πα­ρέχει σημαντικὲς πληροφορίες·

α΄) ὅτι ἀρχικῶς ὁ κανὼν τοῦ τριῳδίου γιὰ τὴν συγκεκριμένη κυριακὴ δὲν πε­ριεῖχε ἀνα­στά­σιμο τροπάριο, ἀλλὰ αὐ­τὸ προστέθηκε ὕστερα. κατὰ τὸν 12ο αἰ­ῶνα (μετα­βα­τι­κὴ περίοδος), ἄλ­λα χειρόγραφα τριῴδια εἶχαν τὸ ἀνα­στά­σι­μο τροπάριο καὶ ἄλλα ὄχι.

β) ὅπου δὲν ὑπῆρχε ἀναστάσιμο τρο­πά­ριο, ἐ­λέ­­γε­το ὁ ἀνα­στά­σιμος κανὼν τῆς ὀκτωήχου, καὶ αὐτὴ προφανῶς εἶναι ἡ ἀρ­­χαι­ο­τέρα τάξις.

γ) ἡ ὑπὸ προϋποθέσεις δυνα­τό­της πα­ρα­λείψεως τοῦ ἀναστασίμου κανόνος τὴν κυριακὴ τῆς σταυρο­προσ­κυνήσεως εἶναι ἐπίσης μοναστηριακὴ διάταξις ἀρχαιοτάτη,

δ΄) ἂν πα­ραλειφθῇ ὁ ἀναστάσιμος κανὼν τοῦ ἤχου, τότε ὁρίζεται ἀπὸ τὸ Τ.Α.Σ. καὶ τὰ ἄλλα μοναστηριακὰ τυπικὰ (τὰ ὁποῖα ἀλληλο­συμ­πλη­ρώ­νον­ται καὶ ἀλ­λη­λοερμηνεύονται) ὅτι στὴν ἀρχὴ τοῦ κανόνος τοῦ σταυροῦ θὰ προταχθῇ ὁ εἱρμὸς αὐτοῦ ὄχι ὁ τοῦ πάσχα «᾿Αναστάσεως ἡμέρα» ἀλλὰ ὁ εἰδικῶς γιὰ τὴν περίστασι ποιηθεὶς ὅμοιος εἱρμὸς «῾Ο θειότατος προε­τύ­πωσε πάλαι Μωσῆς», ὁ ὁποῖος διὰ τοῦτο καλεῖται πρόσειρμος (ἢ πρόσ­ειρ­μον)· καὶ τοῦτο προβλέπεται γιὰ πρώτη φορὰ τὸν 12ο τοὐλάχιστον αἰ­ῶνα ἀπὸ τὸ Τ.Α.Σ. καὶ τὸ τυπικὸν Εὐεργέτιδος καὶ ὄχι ἀπὸ τὰ ἔντυπα πα­τριαρχικὰ τυπικὰ τοῦ 19ου αἰῶνος, τὰ ὁποῖα 7 αἰ­ῶ­νες ἀργότερα ἁ­πλῶς ἀ­ναφέρουν καὶ καταγράφουν μία ἐπικρατήσασα μοναστηριακὴ διάταξι! βε­βαίως οἱ προϋπο­θέ­σεις ἐφαρμογῆς αὐτῆς τῆς διατάξεως διαφέρουν μεταξὺ τῶν τυπικῶν, ἀλλὰ αὐτὸ θὰ ἐξετασθῇ καλλίτερα σὲ ἄλλη εὐκαιρία.

    §9. Εἶναι ἐσφαλμένη ἡ ἐσχάτως διατυπωθεῖσα ἄποψις ὅτι οἱ εἱρμοὶ («πρόσειρμα») «῾Ο θειότατος προετύπωσε πάλαι Μωσῆς» εἶναι ξένοι καὶ ἀνόμοιοι πρὸς τὰ τροπάρια τοῦ σταυροῦ καὶ ὅτι ἀνήκουν σὲ ἄλ­λον κανόνα, ποὺ δῆθεν ἐξέπεσε ἀπὸ τὰ ἔντυπα μηναῖα, καὶ ὅτι κακῶς τοποθετοῦνται στὴν ἀρχὴ τοῦ συγκεκεριμένου κανόνος τοῦ σταυροῦ. ἄλλωστε εἴδαμε ὅτι στὰ χειρόγραφα δὲν μαρ­τυ­ρεῖται δεύτερος κανὼν τοῦ σταυροῦ. ἂν ὑπῆρ­χαν δύο κανόνες, τότε κατὰ τὴν συνήθειαν τοῦ Τ.Α.Σ. θὰ ἔπρεπε νὰ ψάλλωνται καὶ διπλὲς κα­τα­βα­σίες. καὶ εἴδαμε μὲν δύο χειρόγραφα ποὺ ὁρίζουν διπλοὺς εἱρμούς, ἀλλὰ αὐτοὶ εἶναι «῾Ο θειότατος προετύπωσε» καὶ «Σταυρὸν χαράξας», καὶ διευκρινίζεται μάλιστα ὅτι οἱ πρῶτοι εἶναι τοῦ κα­νό­νος τῆς ἐν λόγῳ κυριακῆς, ἐνῷ οἱ δεύτεροι εἶναι ἄνευ κανόνος καὶ γι᾿ αὐτὸ προαιρετικές! ἀπὸ τοῦ 11ου αἰῶνος τὰ τυπικὰ ἀνα­φέρονται σὲ ἕναν μόνον κανόνα τοῦ σταυροῦ, ἂν καὶ εἶναι μεταβατικὴ περίοδος· ἂν ὑ­πῆρ­χε καὶ δεύτερος κανὼν τοῦ τρι­ῳ­δίου, κάπου θὰ ἀνα­φε­ρόταν. δηλαδὴ τὰ χει­ρό­γρα­φα μαρτυροῦν τὰ ἀν­τί­θε­τα ἀπὸ τὴν προαναφερθεῖσα ὑπόθεσι. ἄλ­λωσ­τε ἀπὸ τὰ μουσικὰ εἱρ­μολόγια (ὅπως τοῦ Χουρμουζίου, ἔκδ. τοῦ ἔ­τους 1825) πιστο­ποι­εῖται ὅτι οἱ ἐν λόγῳ εἰ­δι­κοὶ εἱρμοὶ δὲν εἶναι ξένοι ἀλλὰ ὅμοιοι καὶ μὲ τὰ τρο­πά­ρια καὶ μὲ τοὺς εἱρμοὺς τοῦ πάσχα. ὁ διατυπώσας τὸ ἀρχικὸ σχό­λιο πα­ρα­βλέ­πει ἐν­ταῦθα τὴν εἰδι­κὴν κατηγορίαν τῶν προσ­είρ­μων, τὰ ὁ­ποῖα δὲν εἶναι καθόλου ἄγνωστα στὴν ἐκκλησιαστικὴ ὑμνο­γρα­φία. θεωρῶ μά­λι­στα ὡς πι­θα­νὸν οἱ διαδε­δο­μένοι εἱρμοὶ «᾿Ανοίξω τὸ στό­μα μου» τῆς θε­ο­τό­κου καὶ «Χρι­στὸς γεν­νᾶ­ται» τῶν χριστουγέννων νὰ εἶναι ἐπίσης πρόσ­­ειρ­μα καὶ ὄχι οἱ πρω­τό­τυ­ποι εἱρμοί. οὐδὲν ἄτοπον λοι­πὸν ὑπάρχει στὴν ὑπὸ ἐξέτασιν περίπτωσι· ὅταν τὸ Τ.Α.Σ. κάνῃ λόγον γιὰ «τοὺς εἱρμοὺς τοῦ κανόνος τοῦ σταυροῦ», ἐν­νοεῖ τὰ εἰδικὰ πρόσειρμα καὶ ὄχι τοὺς εἱρμοὺς τοῦ πάσχα. εἴδαμε μάλιστα ὅτι καὶ τὸ τυπικὸν τῆς μονῆς Εὐεργέτιδος (11ου-12ου αἰῶνος) ἐπίσης ὀνομάζει πρόσειρμα τοὺς εἰδικοὺς αὐτοὺς εἱρμοὺς καὶ ῥητῶς τοὺς ἀναφέρει ὡς ἀνήκοντας στὴν ἀρχὴ τοῦ κα­νό­νος τοῦ σταυ­ροῦ. ὡς πρὸς τοὺς εἱρμοὺς λοιπὸν τοῦ κανόνος τῆς 3ης κυ­ρια­κῆς τῶν νηστειῶν δὲν καινοτομεῖ τὸ Τ.Μ.Ε. οὔτε νεωτερίζει· ἁ­πλῶς ἀ­κο­λου­θεῖ μίαν τυπικὴ διάταξι ποὺ ἔχει καθιερωθῆ τοὐ­λά­χιστον 7 αἰῶνες νω­ρί­­τε­ρα.

2. Τὸ τροπάριον τοῦ τέλους τοῦ ὄρθρου

    §10. Τὸ Τ.Μ.Ε. (τυπικὴ διάταξις τριῳδίου §39) ἀναφέρει στὸ τέλος τοῦ ὄρ­θρου τῆς 3ης κυριακῆς τῶν νηστειῶν ὅτι μετὰ τὴν ὁλοκλήρωσι τῆς σταυ­ρο­προσκυνήσεως καὶ τοῦ ἰδιομέλου «Δεῦτε, πιστοί», ψάλλεται τὸ ἀ­πο­λυ­τί­κιον «Σῶσον, Κύριε, τὸν λαόν σου», ἐνῷ ἄλλοι (μεταξὺ τῶν ὁποίων καὶ τὰ «Δίπτυχα») σημειώνουν τὸ ἀναστάσιμον ἀπολυτίκιον τῆς κυ­ρι­α­κῆς «Σήμερον σωτηρία» (ἢ «᾿Αναστὰς ἐκ τοῦ μνή­μα­τος»). ποιό εἶναι τὸ σω­στό;

    §11. Κατ᾿ ἀρχὰς πρέπει νὰ σημειώσωμε ὅτι πρὶν ἀπὸ τὴν ἔκδοσι τοῦ τυπικοῦ τῆς μεγάλης ἐκκλησίας τὸ 1888 ὑπὸ Γεωργίου Βιολάκη τόσον τὸ Τ.Α.Σ. ὅσον καὶ τὰ τυπικὰ τοῦ Κωνσταντίνου δὲν προέβλεπαν μετὰ τὴν δο­ξολογία τὴν ψαλμῴδησι τοῦ συνηθισμένου ἀναστασίμου τροπαρίου οὔτε κάποιο ἄλλο τρο­πά­ριο γιὰ τὸ τέλος τοῦ ὄρθρου· μετὰ τὴν τελετὴ τῆς σταυ­ρο­προσκυνήσεως ἡ ἀκολουθία συν­εχιζόταν ἢ μὲ τὶς ὧρες (κατὰ τὰ μονα­στη­ριακὰ τυπικὰ) ἢ εὐθὺς μὲ τὴν λειτουργία (κατὰ τὴν ἐνοριακὴ πρᾶ­ξι). πρῶτος ὁ Γεώργιος Βιο­λάκης στοὺς νεωτέρους χρόνους συμ­πληρώνει τὸ ὑπάρχον κενό· καὶ σημειώνει στὴν διάταξι τῆς ἐν λόγῳ κυριακῆς τὸ τρο­πά­ριον τοῦ σταυροῦ. ὅμως τὸ ἀναστάσιμον ἀπολυ­τί­κιον τοῦ τέλους τοῦ ὄρ­θρου τῆς κυριακῆς παρα­λεί­πεται, μόνον ὅταν συμ­πίπτῃ ἡ κυρία ἡμέ­ρα δε­σποτικῆς ἑορτῆς. στὶς με­θέορτες κυριακὲς καὶ στὶς ἀποδόσεις δὲν πα­ρα­λείπεται. ἐπίσης δὲν παραλείπεται στὶς μικρὲς δεσ­πο­τικὲς ἑορτές, ὅ­πως στὴν περιτομή, στὴν ἀρχὴ τῆς ἰνδίκτου, στὸ ἱερὸ μαν­δή­λιο, καὶ στὶς δεσ­πο­το­θεομη­το­ρι­κές. ἡ σταυ­ροπροσκύνησις σαφῶς δὲν εἶναι ἡ κυρία δεσ­πο­τικὴ ἑορτή· τοιαύτη παραμένει ἡ ἀνάστασις. ἑπομένως μετὰ τὸ «Δεῦ­τε, πι­στοὶ» τῆς τελετῆς ὀρθότερο εἶναι νὰ ψαλῇ τὸ ἀναστάσιμον ἀ­πο­λυτίκιον τῆς κυρια­κῆς «Σήμερον σωτηρία» (ἢ «᾿Αναστὰς ἐκ τοῦ μνή­μα­τος»).

    §12. Τὸ ἴδιο τὸ Τ.Μ.Ε. παρέχει ἱκανὰ τεκμήρια ποὺ ἐπιβεβαιώνουν τὸν ἀνωτέρω συλλογισμό.

– καὶ πρῶτον στὴν προθεωρία (§35) ἀναφέρει ῥη­τῶς ὅτι καὶ «κατὰ τὰς κυριακὰς τοῦ τριῳδίου (πλὴν τῆς τῶν βαΐων)... ψάλλεται εἰς τὸν ἦχον τῆς ἡμέρας τὸ ἀπολυτίκιον τοῦ ὄρθρου τῆς κυριακῆς “Σήμερον σωτηρία”»· ἐξ­αι­ρεῖ μόνον τὴν κυριακὴ τῶν βαΐων.

– ἐπίσης στὴν ὁμόλογο περίπτωσι τῆς 1ης αὐγούστου τὸ Τ.Μ.Ε. προβλέπει ὅτι «τὸ ἰερο­σο­λυμιτικὸν τυπικὸν διατάττει καὶ κατ᾿ αὐτὴν τὴν ἡμέραν με­τὰ τὴν δο­ξο­λο­γίαν νὰ τελῆται ἡ πρόοδος τοῦ τιμίου σταυροῦ κατὰ τὴν τάξιν τῆς γ΄ κυ­ρια­κῆς τῶν νηστειῶν» (σημείωσις μετὰ τὴν §2)· ἂν ἡ 1η αὐγού­στου τύχῃ ἐν κυριακῇ, παραλείπει τὴν ἀκολουθίαν τῶν ἁγίων καὶ προ­κρί­νει μόνον τὴν ἀκολουθίαν τοῦ σταυροῦ, εἰς δὲ τὸ τέλος τοῦ ὄρθρου σαφῶς ὁρίζει τὸ ἀναστάσιμον τροπάριον «Σήμερον σωτηρία» (1η αὐγ. §5).

– στὴν διάταξι τῆς μνήμης τῶν ἁγίων 40 ὁρίζει (9 μαρτίου §§ 8 καὶ 9)· «Εἰ τύχοι ἡ μνήμη τῶν ἁγίων τῇ Α΄, Β΄, Γ΄, Δ΄ καὶ Ε΄ κυριακῇ τῶν νηστειῶν... εἰς τὸν ὄρθρον... δοξολογία μεγάλη καὶ τὸ “Σήμερον σω­τη­ρία”».

– καὶ τέλος ἡ σα­φέ­στε­ρη ἀπὸ ὅλες διάταξις, ὅταν ὁ εὐαγγελισμός τύχῃ τὴν κυριακὴ τῆς σταυ­ρο­προσκυνήσεως (25 μαρτίου §16)· «κατὰ δὲ τὸ τρισ­ά­γιον τῆς δοξο­λο­γίας τελεῖται ἡ τάξις τῆς εἰσόδου τοῦ τιμίου σταυροῦ, ὡς εἴ­θισται· μετὰ τὸ ἰδιόμελον “Δεῦτε, πιστοὶ” λέγεται τὸ “Σήμερον σω­τη­ρία”».

    §13. ῾Επομένως ἡ ἐξεταζομένη ἀντιφατικὴ διάταξις τοῦ Τ.Μ.Ε., ποὺ ἀ­τυχῶς ση­μει­ώθηκε στὴν κύρια τάξι τῆς σταυρο­προ­σκυνήσεως, ὀφείλεται ἴσως σὲ τυπογραφικὴ ἀβλεψία (δὲν εἶναι ἡ μοναδικὴ ἄλλωστε) καὶ πιθα­νώ­τα­τα προ­έρχεται ἐξ ἐπιδράσεως τῆς τελετῆς τῆς ὑψώσεως τοῦ σταυροῦ κατὰ τὴν 14η σεπτεμβρίου, ὅπου ὅμως ἡ ὕψωσις εἶναι μεγάλη δεσποτικὴ ἑορτή («εἰ τύχοι ἐν ἡμέρᾳ κυριακῇ, οὐδὲν τῶν ἀναστασίμων ψάλλομεν, ἀλλ᾿ ἅ­παν­­τα τὰ τῆς ἑορτῆς»), ἐνῷ ἐδῶ ἡ σταυροπροσκύνησις ὄχι.

    §14. Τέλος, γιὰ νὰ καταδειχθῇ ὅτι πράγματι ἡ ἀκρίβεια τῆς ἀρχαιοτέρας τάξεως ζητεῖ νὰ ψάλλεται τὸ ἀναστάσιμον ἀπολυτίκιον τοῦ ὄρθρου κατὰ τὴν κυριακὴν τῆς σταυροπροσκυνήσεως, παραθέτω τὶς σχετικὲς δια­τάξεις ἀπὸ δύο ἀρχαῖα τυπικὰ τοῦ 12ου αἰῶνος.

κῶδιξ ΕΒΕ 788, τυπικὸν τῆς μονῆς Εὐεργέτιδος Κωνσταντινουπόλεως, 11ου-12ου αἰῶνος, φ. 134β· «Ψαλλόντων δὲ ἡμῶν τὸ Δόξα ἐν ὑψίστοις Θεῷ, ἀποτίθεται τὸ τετραπόδιον μετὰ βλαττίου εἰς τὸν ὀμφαλὸν τῶν ψαλτῶν. μετὰ δὲ τὸ ἀναστάσιμον ἀπολυτίκιον ἢ τὸ Σήμερον σωτηρία ἢ τὸ ᾿Ανα­στὰς ἐκ τοῦ μνήματος εὐθὺς ἀρχόμεθα τοῦ Σῶσον, Κύριε, τὸν λαόν σου».

κῶδιξ Μεσσήνης gr 115, τυπικὸν τῆς μονῆς Σωτήρος Μεσσήνης, τοῦ ἔτους 1131, φ. 193β· «Ψαλλόντων οὖν ἡμῶν τὸ Δόξα ἐν ὑψίστοις Θεῷ, εὐτρεπί­ζε­ται ἐν ᾧ μέλλει προτεθῆναι ὁ τίμιος σταυρὸς εἰς προσκύνησιν μετὰ βλατ­τίου. καὶ μετὰ τὸ ἀναστάσιμον ἀπολυτίκιον τῆς ἡμέρας εὐθὺς ἀρχόμεθα· Σῶσον, Κύριε, τὸν λαόν σου».

    §15. Στὰ δύο αὐτὰ τυπικὰ ἡ τάξις τῆς σταυροπροσκυνήσεως εἶναι λίγο διαφο­ρε­­τικὴ ἀπὸ ὅ,τι σήμερα λόγῳ τῆς ἀρχαιότητος αὐτῶν, μᾶς ἐν­δι­α­φέρει ὅμως ἐδῶ ἡ μαρτυρία τους ὅτι μετὰ τὴν δοξολογίαν τὸ ἀναστάσιμον ἀπολυτίκιον τῆς κυριακῆς κατ᾿ ἀκρίβειαν δὲν παραλείπεται. διευκρίνισα ἐπίσης μὲ ἐπαρ­κῆ τεκμήρια ὅτι ἦταν ἀτυχὲς τυπογραφικὸν παρόραμα ἡ ἀναγραφὴ τοῦ ἀπο­λυ­τικίου τοῦ σταυ­ροῦ στὸ Τ.Μ.Ε. κατὰ τὴν 3η κυριακὴ τῶν νηστειῶν, καὶ ὅτι ἡ θέ­λησις τοῦ συν­τάκτου ἦταν νὰ τεθῇ τὸ «Σήμερον σωτηρία». ἑπο­μέ­νως στὸ σημεῖον αὐτὸ τὸ Τυπικὸν Βιολάκη θέλησε 7 αἰῶνες μετὰ νὰ ἀπο­κα­τα­στή­σῃ τὴν ἀκρί­βειαν τῆς τάξεως καὶ νὰ διορθώσῃ μίαν παρατυπίαν ποὺ εἶχε πα­ρεισ­φρήσει ἀκόμη καὶ στὸ Τ.Α.Σ..

copyright Διονύσιος ᾿Ανατολικιώτης

τρίτη 7 ἰουνίου τοῦ σ. ἔτους 2011