3. Τυπικόν Θέματα τυπικοῦ (ἐρωταποκρίσεις, ἄρθρα, μελέτες) Τὸ ψυχοσάββατον καὶ τὸ τυπικόν [2007]

ΤΟ ΨΥΧΟΣΑΒΒΑΤΟΝ

ΚΑΙ ΤΟ ΤΥΠΙΚΟΝ

 

Διονυσίου ᾿Ανατολικιώτου

ἐπιμελητοῦ τῶν Διπτύχων

diptyxa@yahoo.gr

 

Στὸν «᾿Εφημέριο» τοῦ μηνὸς μαρτίου 2007 καὶ στὴν στήλη Τὸ βῆμα τῶν ἀναγνωστῶν δημοσιεύτηκε τὸ σύντομο γράμμα εὐλαβοῦς κληρικοῦ σχετικὰ μὲ κάποιο λειτουργικὸ πρόβλημα ποὺ ἀντι­με­τω­πί­ζει καὶ φαίνεται ὅτι τὸν ταλαιπωρεῖ κάθε χρόνο. συγκεκριμένα ἀνέ­φερε τὰ ἑξῆς· στὸ πρῶτο Ψυχοσάββατον τοῦ ἔτους τὸ 90% τῶν ἱε­ρέων δὲν μπορεῖ νὰ βρῇ τὰ τροπάρια ποὺ πρέπει νὰ ψαλοῦν στὴν ἀκολουθία τοῦ ἑσπερινοῦ (τῆς Παρασκευῆς ἑσπέρας), ὁπότε γίνεται λειτουργία χωρὶς νὰ τελεσθῇ κανονικὰ ὁ ἑσπερινός. αὐτὸ στε­νο­χωρεῖ τοὺς ἱερεῖς, διότι ἁμαρτάνουν, ἀφοῦ δὲν γίνεται κανονικὰ ὁ ἑσπε­ρι­νὸς τοῦ Ψυχοσαββάτου. ὡς λύσι ὁ ἴδιος κληρικὸς προτείνει τὴν ἔκ­δοσι εἰδικοῦ λειτουργικοῦ βιβλίου γιὰ τὸν συγκεκριμένο ἑσπε­ρινό.

Ἔχω τὴν γνώμη ὅτι ὁ καλὸς ἱερεὺς μὲ τὸ παραπάνω γράμμα του δείχνει σεβασμὸ στὴν λειτουργικὴ παράδοσι τῆς ἐκκλησίας καὶ ζῆλο γιὰ τὴν πιστὴ τήρησί της. ἐπίσης ὅτι ἔχει τὸ θάρρος τῆς γνώμης του καὶ ἀναζητεῖ λύσεις στὶς ἀπορίες του, χωρὶς νὰ διστάζῃ νὰ ὁμολο­γήσῃ τὴν ὅποια ἄγνοιά του. γιὰ ὅλα αὐτὰ εἶναι ἀσφαλῶς ἀξι­έ­παινος. ἡ σύντομη ἐπιστολή του δίνει τὴν εὐκαιρία νὰ διευκρι­νιστοῦν κάποια πράγματα γύρω ἀπὸ τὸ τυπικό, διὰ τοῦτο τὰ ὅσα ἀκολουθοῦν δὲν μποροῦν νὰ ἔχουν τὴν συντομία τῆς δικῆς του ἐπιστολῆς.

1. Πρῶτο Ψυχοσάββατον τοῦ ἔτους εἶναι τὸ σάββατον πρὶν ἀπὸ τὴν κυριακὴ τῆς ἀπόκρεω. δεύτερο Ψυχοσάββατον εἶναι τὸ σάββατον πρὶν ἀπὸ τὴν κυριακὴ τῆς πεντηκοστῆς. αὐτὰ τὰ δύο εἶναι τὰ μόνα ψυχοσάββατα τοῦ ἔτους σύμφωνα μὲ τὴν τάξι τῆς ἐκκλησίας. οἱ δύο περιπτώσεις εἶναι ἀκριβῶς ἴδιες καὶ ἑπομένως ἔχουν τὸ ἴδιο τυπικό. ἡ μόνη τους διαφορὰ εἶναι ὅτι στὸ Ψυχο­σάβ­βατον πρὸ τῆς πεντηκοστῆς ὁ ἦχος εἶναι πάντοτε σταθερός (ὁ πλ. β΄), ἐνῶ στὸ ψυχοσάββατον πρὸ τῆς ἀπόκρεω ὁ ἦχος εἶναι ἐναλλασ­σό­μενος.

2. ῾Ο ἑσπερινὸς τοῦ Ψυχοσαββάτου δὲν διαφέρει στὴν δομὴ ἀπὸ ὁποιονδήποτε ἄλλον ἑσπερινὸ τοῦ ἔτους, ἀπὸ πρακτικῆς μά­λι­στα ἀπόψεως εἶναι ἴσως καὶ εὐκολώτερος. γιὰ παράδειγμα γιὰ τὸν ἑσπε­ρινὸ τῆς κυριακῆς τοῦ ἀσώτου ἢ τῆς ἀπόκρεω πρέπει οἱ ψάλ­τες νὰ χρησιμοποιήσουν τὴν Παρακλητικὴ καὶ τὸ Τριῴδιον, κι ἂν μά­λιστα ὑπάρχη μνήμη ἑορταζομένου ἁγίου (π.χ. τοῦ ἁγίου Χαρα­λάμ­πους ἢ τῶν ἁγίων Τεσσα­ρά­κοντα), τότε χρειάζεται καὶ τὸ Μη­ναῖον. γιὰ τὸν ἑσπερινὸ τοῦ Ψυχοσαββάτου χρειάζονται δύο μόνο λει­τουρ­γικὰ βι­βλία, ἡ Παρακλητικὴ καὶ τὸ Τριῴδιον· ὅμως ἐπειδὴ τὸ Τριῴ­διον στὸ τέλος του ἔχει ἕνα παράρτημα μὲ τοὺς ὕμνους τῆς Παρακλητικῆς, ἀρκεῖ καὶ μόνο του γιὰ τὴν πλήρη τέλεσι τοῦ ἑσπε­ρινοῦ. τὸ βιβλίο λοιπὸν ποὺ ζητεῖ ὁ καλὸς κληρικὸς ὑπάρχει, τὸ ἐρώτημα ἴσως εἶναι ἂν χρη­σι­μοποιεῖται σωστά.

3. ᾿Ισχυρίζεται ὅτι τὸ 90% καὶ πλέον τῶν ἱε­ρέων δὲν τελεῖ κανονικὰ τὸν ἑσπερινὸ τοῦ Ψυχοσαββάτου. ἀπὸ ποῦ ὅμως ἀν­τλεῖ αὐτὸ τὸ ποσοστό; καὶ πῶς ἀλήθεια δὲν διαμαρτυρήθηκαν τόσοι κλη­ρικοὶ γιὰ ἕναν τόσο μειωτικὸ ἰσχυρισμό; ἀφοῦ ἡ δομὴ τοῦ ἑσπε­ρινοῦ εἶναι ἴδια καὶ γιὰ τὸ Ψυχοσάββατον καὶ γιὰ κάθε ἄλλον ἑσπε­ρινό, ἄρα ὅποιος ἱερεὺς δὲν ξέρει πῶς νὰ τελέσῃ αὐτὸν τὸν ἑσπερινὸ δὲν ξέρει νὰ τελέσῃ κανέναν ἑσπερινό! εἶναι γνωστὸν τοῖς πᾶσι βε­βαίως ὅτι τέτοιο πρόβλημα δὲν ὑπάρχει γιὰ τὴν συντριπτικὴ πλειο­νο­ψηφία τῶν ἱερέων.

4. ᾿Αναφέρει ὁ ἐπιστολογράφος ὅτι οἱ ἱερεῖς δὲν μποροῦν νὰ βροῦν τὰ τροπάρια ποὺ πρέπει νὰ ψαλοῦν στὴν ἀκολουθία τοῦ ἑσπε­ρινοῦ τοῦ Ψυχοσαββάτου. ὅμως αὐτὸ δὲν εἶναι ἁρμοδιότητα καὶ εὐ­θύνη τῶν ἱερέων ἀλλὰ τῶν ψαλτῶν. οἱ ὁδηγίες τοῦ τυπικοῦ γιὰ τὰ τροπάρια ἀφοροῦν τοὺς ψάλτες καὶ ὄχι τοὺς ἱερεῖς· καὶ γενικῶς τὸ 90% περίπου τοῦ λειτουργικοῦ τυπικοῦ ἀπευθύνεται στοὺς ψάλ­τες καὶ ὄχι στοὺς ἱερεῖς. Ὁ ἱερεὺς θὰ πῆ τὶς συναπτὲς (ἐφόσον συν­ήθως δὲν ὑπάρχει διάκονος) καὶ τὶς ἐκφωνήσεις των, τὶς εὐχές, τὸ μνημόσυνον, καὶ θὰ τελέσῃ ὅσα τοῦ ἀνήκουν. τροπάρια, ἰδιόμελα, προσόμοια, ἀπολυτίκια, κανόνες καὶ λοιπὰ εἶναι τῶν ψαλτῶν.

5. Βε­βαίως εἶναι γνωστὸ ὅτι στὶς μικρὲς ἐπαρχιακὲς ἐνορίες δὲν ὑπάρχει ἐπάρκεια ψαλτῶν, καὶ συχνὰ ὁ ἱερεὺς ἀναγ­κά­ζεται νὰ τελέσῃ ἑσπε­ρι­νοὺς ἢ ἄλλες μικρὲς ἀκολουθίες μόνος του ἢ μὲ τὴν συνδρομὴ ἁπλῶν πιστῶν ἐκ τοῦ ἐκκλησιάσματος, οἱ ὁποῖοι συχνὰ ἀγνοοῦν τὸ ἐκκλησιαστικὸ τυπικό, ὁπότε ἀναλαμβάνει ὁ ἱερεὺς νὰ τοὺς καθοδηγῇ, χωρὶς ἴσως καὶ ὁ ἴδιος νὰ ἔχῃ τὴν ἐξειδικευμένη ἐμ­πειρία τοῦ ἀναλογίου, ὅπως ἕνας κανονικὸς ψάλτης. ὅμως ἑσπε­ρι­νὸς Ψυχοσαββάτου μὲ τὸν ἱερέα μόνο του χωρὶς ψάλ­τη δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ τελεσθῇ λόγῳ τοῦ μήκους τῆς ἀκο­λου­θίας.

6. Γράφει κατὰ λέξιν ὁ καλὸς ἱερεύς· «...δὲν μποροῦμε νὰ βροῦμε τὰ τρο­πάρια ὅπως τὰ γράφει τὸ τυπικό». σὲ ποιό τυπικὸν ἀνα­φέ­ρεται; ἂν ἐννοῆ τὸ ἐπίσημον τυπικὸν τῆς ἐκκλησίας (τοῦ Γ. Βιο­λά­κη), πρέπει νὰ ἀναγνωρίσωμε ὅτι αὐτὸ τὸ τυπικὸν τυγχάνει σὲ λίγα σημεῖα του νὰ μὴν εἶναι πάν­τοτε σαφές, λόγῳ τῶν γενικῶν δια­τά­ξεων ποὺ περιέχει. γι᾿ αὐτὸ στὰ Δίπτυχα τῆς ἐκκλησίας τῆς ῾Ελλάδος οἱ διατάξεις τοῦ Ψυχο­σαβ­βάτου εἶναι ἀναλυτικώτερες καὶ πιὸ συγκεκριμένες· ἀναφέρεται ὁ ἦχος, ἡ ἀρχὴ τοῦ κάθε τροπαρίου, σὲ ποιό σημεῖο τοῦ Τριῳδίου ὑπάρ­χουν καὶ λοιπά. ἂν κάποιος δὲν μπορῇ οὔτε μὲ τὰ Δίπτυχα νὰ βρῆ τὰ τροπάρια τοῦ ἑσπερινοῦ, ση­μαίνει ὅτι μᾶλλον δὲν ἔχει πιάσει ποτὲ στὰ χέρια του τὸ Τριῴδιον καὶ δὲν ξέρει τί περιέχει. ᾿Αλλὰ τότε δὲν φταίει τὸ τυπικόν...

Τὰ τελικὰ συμπεράσματα ποὺ ἐξάγονται εἶναι, νομίζω, τὰ ἑξῆς δύο.

α΄) Γιὰ τὴν σωστὴ διεξαγωγὴ τῶν ἀκολουθιῶν ὁ ψάλτης εἶναι ἐξίσου ἀπα­ραίτητος μὲ τὸν ἱερέα.

β΄) ᾿Απὸ τὸν ἱερέα ἀπαιτεῖται μία στοιχειώ­δης γνώση κά­ποιων βασικῶν πραγμάτων, ὅπως νὰ ξέρῃ τὴν χρῆσι τῶν ἀντι­κει­μέ­νων τοῦ ἱεροῦ, νὰ ξέρῃ τὰ περιεχόμενα καὶ τὴν χρῆσι τοῦ ἱερα­τικοῦ καὶ τοῦ εὐχο­λο­γίου, καὶ λοιπά. ὁμοίως καὶ ὁ ψάλτης πρέπει νὰ ἔχῃ στοι­χειώδη γνῶσι τῆς Προθεωρίας τοῦ τυπι­κοῦ Βιολάκη, νὰ γνωρίζῃ τὶς Γενικὲς Τυπικὲς Δια­τάξεις ποὺ δημο­σιεύονται στὴν ἀρχὴ τῶν Διπτύ­χων, νὰ ἔχῃ μία ἰδέα γιὰ τὸ περι­εχόμενο τῶν βιβλίων τοῦ ἀναλογίου (Παρακλητική, Μη­ναῖ­α, Τριῴδιον κ.λπ.), ὥστε νὰ τὰ χρησιμοποιῆ σω­στά, νὰ προε­τοι­μάζεται ἐγκαίρως μελετῶντας τὸ τυπικὸ τῆς ἡμέ­ρας πρὶν ἀπὸ τὴν ἀκολουθία, καὶ λοιπά. μόνον οἱ μουσικὲς γνώ­σεις καὶ ἱκανότητες δὲν εἶναι ἀρκετές, γιὰ νὰ θεωρηθῇ κάποιος ὡλο­κλη­ρω­μέ­νος ἐκκλησιαστικὸς ψάλ­της.

 

(δημοσιεύθηκε στὸν «᾿Εφημέριο», ἔτος 56ον, τεῦχος 7, ἰούλιος-αὔγουστος 2007)