ΤΟ ΨΥΧΟΣΑΒΒΑΤΟΝ
ΚΑΙ ΤΟ ΤΥΠΙΚΟΝ
Διονυσίου ᾿Ανατολικιώτου
ἐπιμελητοῦ τῶν Διπτύχων
diptyxa@yahoo.gr
Στὸν «᾿Εφημέριο» τοῦ μηνὸς μαρτίου 2007 καὶ στὴν στήλη Τὸ βῆμα τῶν ἀναγνωστῶν δημοσιεύτηκε τὸ σύντομο γράμμα εὐλαβοῦς κληρικοῦ σχετικὰ μὲ κάποιο λειτουργικὸ πρόβλημα ποὺ ἀντιμετωπίζει καὶ φαίνεται ὅτι τὸν ταλαιπωρεῖ κάθε χρόνο. συγκεκριμένα ἀνέφερε τὰ ἑξῆς· στὸ πρῶτο Ψυχοσάββατον τοῦ ἔτους τὸ 90% τῶν ἱερέων δὲν μπορεῖ νὰ βρῇ τὰ τροπάρια ποὺ πρέπει νὰ ψαλοῦν στὴν ἀκολουθία τοῦ ἑσπερινοῦ (τῆς Παρασκευῆς ἑσπέρας), ὁπότε γίνεται λειτουργία χωρὶς νὰ τελεσθῇ κανονικὰ ὁ ἑσπερινός. αὐτὸ στενοχωρεῖ τοὺς ἱερεῖς, διότι ἁμαρτάνουν, ἀφοῦ δὲν γίνεται κανονικὰ ὁ ἑσπερινὸς τοῦ Ψυχοσαββάτου. ὡς λύσι ὁ ἴδιος κληρικὸς προτείνει τὴν ἔκδοσι εἰδικοῦ λειτουργικοῦ βιβλίου γιὰ τὸν συγκεκριμένο ἑσπερινό.
Ἔχω τὴν γνώμη ὅτι ὁ καλὸς ἱερεὺς μὲ τὸ παραπάνω γράμμα του δείχνει σεβασμὸ στὴν λειτουργικὴ παράδοσι τῆς ἐκκλησίας καὶ ζῆλο γιὰ τὴν πιστὴ τήρησί της. ἐπίσης ὅτι ἔχει τὸ θάρρος τῆς γνώμης του καὶ ἀναζητεῖ λύσεις στὶς ἀπορίες του, χωρὶς νὰ διστάζῃ νὰ ὁμολογήσῃ τὴν ὅποια ἄγνοιά του. γιὰ ὅλα αὐτὰ εἶναι ἀσφαλῶς ἀξιέπαινος. ἡ σύντομη ἐπιστολή του δίνει τὴν εὐκαιρία νὰ διευκρινιστοῦν κάποια πράγματα γύρω ἀπὸ τὸ τυπικό, διὰ τοῦτο τὰ ὅσα ἀκολουθοῦν δὲν μποροῦν νὰ ἔχουν τὴν συντομία τῆς δικῆς του ἐπιστολῆς.
1. Πρῶτο Ψυχοσάββατον τοῦ ἔτους εἶναι τὸ σάββατον πρὶν ἀπὸ τὴν κυριακὴ τῆς ἀπόκρεω. δεύτερο Ψυχοσάββατον εἶναι τὸ σάββατον πρὶν ἀπὸ τὴν κυριακὴ τῆς πεντηκοστῆς. αὐτὰ τὰ δύο εἶναι τὰ μόνα ψυχοσάββατα τοῦ ἔτους σύμφωνα μὲ τὴν τάξι τῆς ἐκκλησίας. οἱ δύο περιπτώσεις εἶναι ἀκριβῶς ἴδιες καὶ ἑπομένως ἔχουν τὸ ἴδιο τυπικό. ἡ μόνη τους διαφορὰ εἶναι ὅτι στὸ Ψυχοσάββατον πρὸ τῆς πεντηκοστῆς ὁ ἦχος εἶναι πάντοτε σταθερός (ὁ πλ. β΄), ἐνῶ στὸ ψυχοσάββατον πρὸ τῆς ἀπόκρεω ὁ ἦχος εἶναι ἐναλλασσόμενος.
2. ῾Ο ἑσπερινὸς τοῦ Ψυχοσαββάτου δὲν διαφέρει στὴν δομὴ ἀπὸ ὁποιονδήποτε ἄλλον ἑσπερινὸ τοῦ ἔτους, ἀπὸ πρακτικῆς μάλιστα ἀπόψεως εἶναι ἴσως καὶ εὐκολώτερος. γιὰ παράδειγμα γιὰ τὸν ἑσπερινὸ τῆς κυριακῆς τοῦ ἀσώτου ἢ τῆς ἀπόκρεω πρέπει οἱ ψάλτες νὰ χρησιμοποιήσουν τὴν Παρακλητικὴ καὶ τὸ Τριῴδιον, κι ἂν μάλιστα ὑπάρχη μνήμη ἑορταζομένου ἁγίου (π.χ. τοῦ ἁγίου Χαραλάμπους ἢ τῶν ἁγίων Τεσσαράκοντα), τότε χρειάζεται καὶ τὸ Μηναῖον. γιὰ τὸν ἑσπερινὸ τοῦ Ψυχοσαββάτου χρειάζονται δύο μόνο λειτουργικὰ βιβλία, ἡ Παρακλητικὴ καὶ τὸ Τριῴδιον· ὅμως ἐπειδὴ τὸ Τριῴδιον στὸ τέλος του ἔχει ἕνα παράρτημα μὲ τοὺς ὕμνους τῆς Παρακλητικῆς, ἀρκεῖ καὶ μόνο του γιὰ τὴν πλήρη τέλεσι τοῦ ἑσπερινοῦ. τὸ βιβλίο λοιπὸν ποὺ ζητεῖ ὁ καλὸς κληρικὸς ὑπάρχει, τὸ ἐρώτημα ἴσως εἶναι ἂν χρησιμοποιεῖται σωστά.
3. ᾿Ισχυρίζεται ὅτι τὸ 90% καὶ πλέον τῶν ἱερέων δὲν τελεῖ κανονικὰ τὸν ἑσπερινὸ τοῦ Ψυχοσαββάτου. ἀπὸ ποῦ ὅμως ἀντλεῖ αὐτὸ τὸ ποσοστό; καὶ πῶς ἀλήθεια δὲν διαμαρτυρήθηκαν τόσοι κληρικοὶ γιὰ ἕναν τόσο μειωτικὸ ἰσχυρισμό; ἀφοῦ ἡ δομὴ τοῦ ἑσπερινοῦ εἶναι ἴδια καὶ γιὰ τὸ Ψυχοσάββατον καὶ γιὰ κάθε ἄλλον ἑσπερινό, ἄρα ὅποιος ἱερεὺς δὲν ξέρει πῶς νὰ τελέσῃ αὐτὸν τὸν ἑσπερινὸ δὲν ξέρει νὰ τελέσῃ κανέναν ἑσπερινό! εἶναι γνωστὸν τοῖς πᾶσι βεβαίως ὅτι τέτοιο πρόβλημα δὲν ὑπάρχει γιὰ τὴν συντριπτικὴ πλειονοψηφία τῶν ἱερέων.
4. ᾿Αναφέρει ὁ ἐπιστολογράφος ὅτι οἱ ἱερεῖς δὲν μποροῦν νὰ βροῦν τὰ τροπάρια ποὺ πρέπει νὰ ψαλοῦν στὴν ἀκολουθία τοῦ ἑσπερινοῦ τοῦ Ψυχοσαββάτου. ὅμως αὐτὸ δὲν εἶναι ἁρμοδιότητα καὶ εὐθύνη τῶν ἱερέων ἀλλὰ τῶν ψαλτῶν. οἱ ὁδηγίες τοῦ τυπικοῦ γιὰ τὰ τροπάρια ἀφοροῦν τοὺς ψάλτες καὶ ὄχι τοὺς ἱερεῖς· καὶ γενικῶς τὸ 90% περίπου τοῦ λειτουργικοῦ τυπικοῦ ἀπευθύνεται στοὺς ψάλτες καὶ ὄχι στοὺς ἱερεῖς. Ὁ ἱερεὺς θὰ πῆ τὶς συναπτὲς (ἐφόσον συνήθως δὲν ὑπάρχει διάκονος) καὶ τὶς ἐκφωνήσεις των, τὶς εὐχές, τὸ μνημόσυνον, καὶ θὰ τελέσῃ ὅσα τοῦ ἀνήκουν. τροπάρια, ἰδιόμελα, προσόμοια, ἀπολυτίκια, κανόνες καὶ λοιπὰ εἶναι τῶν ψαλτῶν.
5. Βεβαίως εἶναι γνωστὸ ὅτι στὶς μικρὲς ἐπαρχιακὲς ἐνορίες δὲν ὑπάρχει ἐπάρκεια ψαλτῶν, καὶ συχνὰ ὁ ἱερεὺς ἀναγκάζεται νὰ τελέσῃ ἑσπερινοὺς ἢ ἄλλες μικρὲς ἀκολουθίες μόνος του ἢ μὲ τὴν συνδρομὴ ἁπλῶν πιστῶν ἐκ τοῦ ἐκκλησιάσματος, οἱ ὁποῖοι συχνὰ ἀγνοοῦν τὸ ἐκκλησιαστικὸ τυπικό, ὁπότε ἀναλαμβάνει ὁ ἱερεὺς νὰ τοὺς καθοδηγῇ, χωρὶς ἴσως καὶ ὁ ἴδιος νὰ ἔχῃ τὴν ἐξειδικευμένη ἐμπειρία τοῦ ἀναλογίου, ὅπως ἕνας κανονικὸς ψάλτης. ὅμως ἑσπερινὸς Ψυχοσαββάτου μὲ τὸν ἱερέα μόνο του χωρὶς ψάλτη δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ τελεσθῇ λόγῳ τοῦ μήκους τῆς ἀκολουθίας.
6. Γράφει κατὰ λέξιν ὁ καλὸς ἱερεύς· «...δὲν μποροῦμε νὰ βροῦμε τὰ τροπάρια ὅπως τὰ γράφει τὸ τυπικό». σὲ ποιό τυπικὸν ἀναφέρεται; ἂν ἐννοῆ τὸ ἐπίσημον τυπικὸν τῆς ἐκκλησίας (τοῦ Γ. Βιολάκη), πρέπει νὰ ἀναγνωρίσωμε ὅτι αὐτὸ τὸ τυπικὸν τυγχάνει σὲ λίγα σημεῖα του νὰ μὴν εἶναι πάντοτε σαφές, λόγῳ τῶν γενικῶν διατάξεων ποὺ περιέχει. γι᾿ αὐτὸ στὰ Δίπτυχα τῆς ἐκκλησίας τῆς ῾Ελλάδος οἱ διατάξεις τοῦ Ψυχοσαββάτου εἶναι ἀναλυτικώτερες καὶ πιὸ συγκεκριμένες· ἀναφέρεται ὁ ἦχος, ἡ ἀρχὴ τοῦ κάθε τροπαρίου, σὲ ποιό σημεῖο τοῦ Τριῳδίου ὑπάρχουν καὶ λοιπά. ἂν κάποιος δὲν μπορῇ οὔτε μὲ τὰ Δίπτυχα νὰ βρῆ τὰ τροπάρια τοῦ ἑσπερινοῦ, σημαίνει ὅτι μᾶλλον δὲν ἔχει πιάσει ποτὲ στὰ χέρια του τὸ Τριῴδιον καὶ δὲν ξέρει τί περιέχει. ᾿Αλλὰ τότε δὲν φταίει τὸ τυπικόν...
Τὰ τελικὰ συμπεράσματα ποὺ ἐξάγονται εἶναι, νομίζω, τὰ ἑξῆς δύο.
α΄) Γιὰ τὴν σωστὴ διεξαγωγὴ τῶν ἀκολουθιῶν ὁ ψάλτης εἶναι ἐξίσου ἀπαραίτητος μὲ τὸν ἱερέα.
β΄) ᾿Απὸ τὸν ἱερέα ἀπαιτεῖται μία στοιχειώδης γνώση κάποιων βασικῶν πραγμάτων, ὅπως νὰ ξέρῃ τὴν χρῆσι τῶν ἀντικειμένων τοῦ ἱεροῦ, νὰ ξέρῃ τὰ περιεχόμενα καὶ τὴν χρῆσι τοῦ ἱερατικοῦ καὶ τοῦ εὐχολογίου, καὶ λοιπά. ὁμοίως καὶ ὁ ψάλτης πρέπει νὰ ἔχῃ στοιχειώδη γνῶσι τῆς Προθεωρίας τοῦ τυπικοῦ Βιολάκη, νὰ γνωρίζῃ τὶς Γενικὲς Τυπικὲς Διατάξεις ποὺ δημοσιεύονται στὴν ἀρχὴ τῶν Διπτύχων, νὰ ἔχῃ μία ἰδέα γιὰ τὸ περιεχόμενο τῶν βιβλίων τοῦ ἀναλογίου (Παρακλητική, Μηναῖα, Τριῴδιον κ.λπ.), ὥστε νὰ τὰ χρησιμοποιῆ σωστά, νὰ προετοιμάζεται ἐγκαίρως μελετῶντας τὸ τυπικὸ τῆς ἡμέρας πρὶν ἀπὸ τὴν ἀκολουθία, καὶ λοιπά. μόνον οἱ μουσικὲς γνώσεις καὶ ἱκανότητες δὲν εἶναι ἀρκετές, γιὰ νὰ θεωρηθῇ κάποιος ὡλοκληρωμένος ἐκκλησιαστικὸς ψάλτης.
(δημοσιεύθηκε στὸν «᾿Εφημέριο», ἔτος 56ον, τεῦχος 7, ἰούλιος-αὔγουστος 2007)