συμβολή

ΔΙΑΚΟΝΙΚΑ

Διονυσίου ᾿Ανατολικιώτου

ἐπιμελητοῦ τῶν Διπτύχων

diptyxa@yahoo.gr

῾Η πολύτιμη ἀρχαία λειτουργικὴ παράδοσι διασῴζει πλῆθος διατάξεων, πολλὲς ἀπὸ τὶς ὁποῖες ἀναφέρονται στὴν ἐν τῷ ναῷ ὑπη­ρεσία τοῦ διακόνου. ἕνας σύγχρονος ἐρευνητὴς τῶν ἀρχαίων λει­τουρ­γικῶν χειρο­γράφων, ὁ Μανόλης Θεοδωράκης ἀπὸ τὰ Χανιὰ τῆς λεβεντο­γέννας Κρήτης, πολιτικὸς μηχανικὸς καὶ ψάλτης ὁ ἴδιος, καὶ κυρίως μεθο­δικὸς μελετητὴς τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ τυπικοῦ, μᾶς ἀπέ­στειλε εὐγε­νῶς μία ἀνθολογία ἀρχαίων καὶ νεωτέρων διατάξεων γιὰ τὸν ῥόλο τοῦ διακόνου, τὴν ὁποία καὶ παρουσιάζομε εὐθὺς ἀμέ­σως.

1. ῾Ο διάκονος λαμβάνει μέρος ἀπὸ τὴν ἀρχὴ τοῦ ὄρθρου (Π. Ν. Τρεμπέλα, «Μικρὸν Εὐχολόγιον», τ. 2, σ. 220· Τυπικὸν ἁγίου Σάββα, Βενετία 1643, φ. 66r).

2. ῾Ο διάκονος λέγει τὸ «Σῶσον, ὁ Θεός, τὸν λαόν σου» στὸν ὄρ­θρο (Συμβολή, τεῦχος 11, σ. 15-16).

3. ῾Ο διάκονος ἔχει τὴν εὐθύνη τῆς κάθε συνάξεως, εἶναι ὁ τε­λε­­τάρχης. αὐτὸς παραγγέλλει «Πρόσσχωμεν», «Τὰς θύρας· τὰς θύρας», «Στῶμεν καλῶς· στῶμεν μετὰ φόβου», «Τὰς κεφαλὰς ἡμῶν τῷ Κυ­ρίῳ κλίνομεν», «Προέλθετε», «Προσέλθετε», «᾿Ορθοί», «᾿Εν εἰ­ρήνῃ προέλθωμεν», «...κλίναντες τὰ γόνατα τοῦ κυρίου δεη­θῶμεν» καὶ ἄλλα. ἀσκεῖ ἔργο συντονιστοῦ τῆς λατρείας. στὶς Δια­τα­γὲς τῶν ἀπο­στόλων ὁρίζεται· «Ἔστω δὲ τῶν τόπων προνοῶν ὁ διάκονος, ἵν᾿ ἕκαστος τῶν εἰσερχομένων εἰς τὸν ἴδιον τόπον ὁρμᾷ καὶ μὴ παρὰ τὸ ἰντρόιτον (= εἴσοδο) καθέζωνται. ῾Ομοίως ὁ διά­κο­νος ἐπι­σκο­πείτω τὸν λαόν, ὅπως μή τις ψιθυρίσῃ ἢ νυστάξῃ ἢ γε­λάσῃ ἢ νεύσῃ» (Β΄ 57,13). «Τὰ δὲ παιδία στηκέτωσαν πρὸς τῷ βή­ματι, καὶ διάκονος αὐτοῖς ἕτερος ἔστω ἐφεστώς, ὅπως μὴ ἀτα­κτῶ­σι» (Η΄ 11,9-10).

4. Στὸ ἔργο Προθεωρία κεφαλαιώδης περὶ τῶν ἐν τῇ θείᾳ λει­τουργίᾳ γινομένων συμβόλων καὶ μυστηρίων Νικολάου (καὶ Θεο­δώ­ρου) Ἀνδίδων Καππαδοκίας (1085-1095) ἀναφέρονται οἱ ὑπο­δι­ά­κονοι ὡς «τὰ σκάνδαλα ἐκ μέσου αἴροντες καὶ τοὺς ἀναιδῶς καὶ ἀνερυθριάστως ὧδε κἀκεῖσε περιτρέχοντας... ἀποσοβοῦντες καὶ ἀναστέλλοντες, οἵ γε καὶ τὸ “Ὅσοι πιστοὶ” ἐκφωνοῦντες τοὺς πα­ρεστῶτας ἀσφαλίζονται» (P.G. τ. 140, στ. 445).

5. Στὸ ἀποστολικὸ ἀνάγνωσμα τῆς λειτουργίας: ὁ διάκονος· «Πρόσσχωμεν». οἱ ψάλτες τὸ προκείμενο τρὶς μὲ τὸν στίχο του. ὁ διάκονος· «Σοφία». ἡ ἐπιγραφὴ τοῦ ἀποστολικοῦ ἀναγνώσματος. ὁ διάκονος· «Πρόσσχωμεν» (Συμβολή, τεῦχος 12, σ. 30).

6. Τὰ διακονικὰ λέγονται ἀπὸ τὸν ἄμβωνα, ποὺ εἶναι στὸ μέ­σον, πρὸς τὸν λαό. ἐξαιροῦνται ὅσα δὲν ἀπευθύνονται σ᾿ αὐτόν, ὅπως τὸ «Ἀντιλαβοῦ...», ἡ ἐκτενής, οἱ αἰτήσεις τῆς λιτῆς, τὸ «Σῶ­σον, ὁ Θεός, τὸν λαόν σου» τοῦ ὄρθρου (Συμβολή, τεῦχος 10, σ. 12).

7. Διακεκριμένα παραγγέλματα ποὺ ἐκφωνοῦνται χωριστά (φράσεις ἢ λέξεις μέσα σὲ διπλῆ παύλα δὲν τονίζονται):

Σοφία. ᾿Ορθοί. Ἀκούσωμεν τοῦ ἁγίου Εὐαγγελίου.

...τὸ ἀνάγνωσμα. Πρόσσχωμεν.

Στῶμεν καλῶς. Στῶμεν μετὰ φόβου –πρόσσχωμεν– τὴν ἁγί­αν ἀναφορὰν ἐν εἰρήνῃ προσφέρειν.

Ὅπως ὁ φιλάνθρωπος Θεὸς ἡμῶν –ὁ προσδεξάμενος αὐτὰ ...εἰς ὀσμὴν εὐωδίας πνευματικῆς– ἀντικαταπέμψη ἡμῖν...

Τὴν ἑνότητα τῆς πίστεως... αἰτησάμενοι, – ἑαυτοὺς καὶ ἀλ­λή­λους... (ὁμοίως καὶ μετὰ τὴν θεία κοινωνία).

᾿Ορθοί. Μεταλαβόντες... (πρωτοπρεσβυτέρου Κ. Παπαγιάννη, «Λειτουργικῶν ἀτόπων ἐπισήμανσις», Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς, 1997, σ. 225-227).

8. Στὸν ὄρθρο τῆς ἀναστάσεως «ποιεῖ ὁ διάκονος συναπτὴν με­γάλην καὶ οὐκ ἐξέρχεται ἔξω καὶ <οὐχ> ἵσταται ἔμπροσθεν τῶν ἁγίων θυρῶν, ὡς σύνηθες, ἀλλ᾿ ἔσω τοῦ βήματος» (Τυπικὸν μονῆς Εὐεργέτιδος, Dmitrievskij, Opisanie..., t. 1, s. 558· Τυπικὸν ἁγίου Σάββα, Βενετία 1643, φ. 87v)

9. Στὰ νεκρώσιμα διακονικὰ ἡ φράσι «Τὰ ἐλέη τοῦ Θεοῦ...» εἶναι ἀρχὴ ἄλλου αἰτήματος («Συμβολὴ» τεῦχος 16, σ. 42.)

Ἂς συμπληρώσωμε τὴν ἀναφορά μας στὶς περὶ διακόνων δια­τά­ξεις μὲ δύο ἀκόμη στοιχεῖα ἀπὸ τὴν σημερινὴ πρᾶξι (πε­ρισ­σότερα βλέπε στὸ ἄρθρο «Διακονικαὶ διατάξεις», Συμβολή, τεῦχος 6, σ. 5-10).

Στὴν αἴτησι «῾Υπὲρ τοῦ ἀρχιεπισκόπου ἡμῶν...», ἐὰν τυχὸν χοροστατῇ (ἢ λειτουργῇ) ὁ ἀρχιερεὺς καὶ βρίσκεται στὸν θρόνο του, ὁ διάκονος στρέφεται πρὸς αὐτὸν καὶ κάνει τὴν συνήθη ὑπόκλισι («ποιεῖ σχῆμα»).

Στὴν φράσι «Τῆς παναγίας, ἀχράντου, ὑπερευλογημένης...» στρέ­φεται πρὸς τὴν εἰκόνα τῆς Θεοτόκου καὶ κάνει τὸ σημεῖο τοῦ σταυροῦ. στὴν φράσι «...μετὰ πάντων τῶν ἁγίων μνη­μο­νεύ­σαν­τες...» στρέφεται πρὸς τὴν εἰκόνα τοῦ Χριστοῦ καὶ στὶς λέξεις «...Χριστῷ τῷ Θεῷ παραθώμεθα» πάλι κάνει τὸ σημεῖο τοῦ σταυ­ροῦ.

Στὴν ὑπὸ τοῦ ἱερέως ἐκφώνησι κάνει τὴν συνήθη ὑπόκλισι καὶ εἰσέρχεται στὸ ἱερὸ βῆμα διὰ τῆς βορείου πύλης, ἐκτὸς ἂν προ­βλέπεται νὰ παραμείνῃ στὴν θέσι του, διότι θὰ ἐπακολουθήσῃ καὶ ἄλλη σειρὰ αἰτήσεων ἢ γιὰ ἄλλους λόγους.

(δημοσιεύθηκε στὸν «᾿Εφημέριο», ἔτος 56ον, τεῦχος 9, ὀκτώβριος 2007)