συμβολή

ΤΥΠΟΣ ΚΑΙ ΟΥΣΙΑ

τοῦ Διονυσίου ᾿Ανατολικιώτου

μουσικολόγου - τυπικολόγου,

πτυχ. κοινωνικῆς θεολογίας

(symbole@mail.com)

1. ῾Η λέξη τύπος παράγεται ἀπὸ τὸ θέμα τυπ, ποὺ παριστᾷ τὸν ἦχο τοὺπ τῆς ἀρχαίας σφραγῖδος μὲ τὸ τυπογραφικὸ στοιχεῖο, ὅταν πέφτῃ σὲ νωπὸ πηλό. Τύπος λοιπὸν σημαίνει κτύπος. ᾿Απὸ ἐδῶ παρήχθησαν καὶ τὰ ῥήματα τυπῶ καὶ ἐντυπῶ. Κατόπιν τύπος λεγό­ταν ἡ σφραγῖδα καὶ ὕστερα αὐτὸ τοῦτο τὸ τυπογραφικὸ στοι­χεῖο, τὸ γράμμα. Μετέπειτα ἡ σημασία τῆς λέξεως διευ­ρύν­θηκε μὲ τὶς ἔν­νοιες τῆς εἰκόνος, τοῦ ἀγάλ­ματος, ἀλλὰ καὶ τῆς μορφῆς τοῦ ἀν­θρω­πίνου προσώπου. ᾿Εν συνεχείᾳ τύπος λεγόταν ἡ γενικὴ ἔννοια ἑνὸς πράγματος, τὸ σχεδίασμα καὶ ἡ σκια­γραφία του, τὸ ἀρχέτυπο, τὸ ὑπόδειγμα (Γ. Ζηκίδου, «Λεξικὸν ὀρθο­γραφι­κὸν καὶ χρη­στικόν», λῆμμα «τύπος». Λεξικὸν Δ. Δημη­τράκου, ὡσαύτως. Κ. Σιαμάκη, «Τὸ ἀλ­φάβητο» 3, 306· «Γραφικὰ» 1, 12· 3, 32.). Στοὺς νεω­τέρους χρό­νους μετὰ τὴν ἐφεύρεσι τῆς τυπογραφίας, τύπος λέγονται τὰ πάσης φύσεως ἔντυπα, ἡ δημοσιογραφία καὶ οἱ δημοσιογράφοι ἐνί­οτε, ἐνῶ σήμερα συχνὰ γίνεται λόγος γιὰ «ἠλεκτρονικὸ τύπο» μὲ μετα­φορικὴ βεβαίως ἔννοια.

2. ᾿Εδῶ μᾶς ἐνδιαφέρει τὸ ὅτι μὲ τὴν ἔννοια τοῦ ὑποδείγματος καὶ τοῦ σχεδιάσματος τύπος ὠνομάστηκε ἡ βασικὴ διάρθρωσι, τὸ σχε­διάγραμμα, ἡ «ῥαχοκοκκαλιὰ» τῶν ἐκκλησιαστικῶν ἀκολουθιῶν. Ἔτσι στὸ Τυπικὸν τῆς λαύρας τοῦ ἁγίου Σάββα διαβάζομε τοὺς ἑξῆς τίτλους· «Εἴδησις τοῦ τύπου τοῦ ὀκτωβρίου (ἢ νοεμβρίου κ.λπ.) μηνός», «Εἴδησις τοῦ τύπου τῆς ἁγίας καὶ μεγάλης Κυριακῆς τοῦ Πάσχα», «Εἴδησις τοῦ τύπου τῆς νηστείας τῶν ἁγίων ἀποστόλων» κ.λπ. (συνολικὰ στὸ ἐν λόγῳ Τυπικὸν ὑπάρχουν περίπου 30 τέτοιοι τίτλοι). ᾿Επίσης στὸ Τυπικὸν τοῦ πρωτοψάλ­του Κωνσταντίνου· «Διά­τα­ξις τοῦ τύπου τῆς ἁγίας καὶ μεγάλης Τεσσα­ρα­κο­στῆς». Τέλος στὸ Τυπικὸν τοῦ οἰκονόμου Γεωργίου ῾Ρήγα ὑπάρχει με­γάλη ἑνότης (τὸ ΙΙ μέρος τοῦ συγγράμματος) μὲ τὸν γενικὸ τίτλο «Τύποι» καὶ μὲ ὑποτίτλους «Τύπος ἀγρυπνίας», «Τύπος ἡμερο­νυ­κτίου ἀκολου­θίας», «Γενικοὶ τύποι τῶν διαφόρων περιπτώσεων». ῞Οπως πολὺ ὡραῖα γράφει στὸν πρόλογό του ὁ Γ. ῾Ρήγας, τὸ βιβλίο ποὺ περιέχει καὶ κα­θορίζει τοὺς τύπους (δηλαδὴ τὶς διατάξεις) τῶν ἐκκλησιαστικῶν ἀκο­λουθιῶν ὠνο­μάστηκε Τυπικόν.

3. ᾿Επειδή, ὅπως εἴδαμε, τύπος λέγεται καὶ ἡ ἐξωτερικὴ μορφὴ ἑνὸς πράγματος ἢ προσώπου καὶ ἐπειδὴ τὰ ἐξωτερικὰ χαρα­κτη­ρι­στι­κὰ εἶναι συχνὰ δευτερευούσης σημασίας, ὅταν ἡ ἐσωτερικὴ κατά­στα­σι εἶναι διαφο­ρετικὴ ἀπὸ τὴν ἐξωτερική, συνηθίζομε νὰ λέμε ὅτι «σημασία δὲν ἔχει ὁ τύπος ἀλλὰ ἡ οὐσία». ᾿Επὶ παραδείγματι ἕνα αὐτοκίνητο ὅσο φροντι­σμένο, βαμμένο καὶ καθα­ρισμένο κι ἂν εἶναι ἐξωτερικά, ἂν ἡ μηχανή του εἶναι κατε­στραμμένη, δὲν ἔχει καμμία ἀξία.

4. Τὸ σωστὸ βεβαίως εἶναι ὄχι ἡ ἄκριτη κατάργησι ὅλων τῶν τύπων, ἀλλὰ ἡ ὁποιαδήποτε τυπικὴ ἐκδήλωσι νὰ εἶναι ἀπόρροια ἑνὸς ἀληθινοῦ καὶ οὐσιαστικοῦ ὑποβάθρου. Τοῦτο, νομίζω, φαίνεται ἐναργῶς στοὺς τύ­πους τῶν ἱερῶν ἀκολουθιῶν, οἱ ὁποῖοι κρύβουν οὐσία. Τὸ ἐκκλησια­στικὸ τυπικὸ διαμορφώθηκε μὲ τὴν πάροδο τῶν αἰώνων καὶ εἶναι ἀπαύ­γασμα τῆς λατρείας ποὺ προσφέρουν οἱ πι­στοὶ χριστιανοὶ πρὸς τὸν ἕνα καὶ μόνο ἀληθινὸ τριαδικὸ Θεό. Διά­φο­ροι τύποι, ἐξωτερικὰ σημεῖα τῶν ἀκολουθιῶν, κρύβουν βαθύτερα καὶ σημαντικώτατα διδάγματα, διδα­σκα­λίες πί­στεως δογματικές, τὶς ὁ­ποῖες σήμερα οἱ περισσότεροι δὲν κατα­νο­οῦμε, ὄχι γιατὶ φταῖνε οἱ τύποι καὶ πρέπει νὰ ἀλλαγοῦν, ἀλλὰ διότι ἐμεῖς ἴσως δὲν κατέχομε τὴν οὐσία.

5. Στὸ παλαιὸ βιβλίο «Ταμεῖον ὀρθοδοξίας» τοῦ ἐπισκόπου Καμ­πανίας Θεοφίλου, τὸ ὁποῖο γράφτηκε στὸν καιρὸ τῆς δουλείας τοῦ γένους μας, ὑπάρχει μία θαυμάσια ἐξήγησι τῆς βαθυτέρας σημα­σίας ποὺ ἔχουν οἱ τύποι ἐνάρξεως τῶν ἐκκλησιαστικῶν ἀκο­λου­θιῶν. Μᾶς πληρο­φορεῖ ὁ συγγραφεὺς ὅτι, ἐπειδὴ ἀρχικῶς ἐλευ­θε­ρω­θή­καμε ἀπὸ τὴν εἰδωλολατρία καὶ γνωρίσαμε ὅτι ὑπάρχει ἕνας Θεὸς ἀλη­θινὸς καὶ ποιητὴς (= δημιουρ­γὸς) τῶν ἁπάντων, στὴν ἔναρξι τοῦ ἑσπερινοῦ ἐκφωνεῖ ὁ ἱερεύς· «Εὐλογη­τὸς ὁ Θεὸς ἡμῶν πάντοτε νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων»· διότι ὁ ἑσπερινὸς σημαί­νει τὴν σκιώδη γνῶσι τῆς θεογνωσίας ποὺ ἔχουν οἱ ἀρχάριοι στὴν πίστι. ᾿Εν συνεχείᾳ στὸν ὄρθρο, ὁ ὁποῖος δηλώνει τὸ φῶς τῆς Πα­λαι­ᾶς Διαθήκης, κατὰ τοὺς χρόνους τῆς ὁποίας διὰ τῶν προφητῶν σκιω­δῶς φανερώνεται τὸ τρισυπόστατον τοῦ Θεοῦ, ὁ ἱερεὺς λέγει· «Δόξα τῇ ἁγίᾳ καὶ ὁμοουσίῳ καὶ ζωοποιῷ καὶ ἀδιαιρέτῳ Τριάδι πάντοτε νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων». Τέλος ἐπειδὴ μετὰ τὴν ἐναν­θρώπησι τοῦ σωτῆρος ἡμῶν ᾿Ιησοῦ Χριστοῦ μᾶς ἀπο­κα­λύ­φτη­κε φανερὰ ὅτι ἡ μία Θεότης ἔχει τρεῖς ὑποστάσεις, τρία πρόσω­πα, τὰ ὁποῖα εἶναι Πατὴρ Υἱὸς καὶ ἅγιον Πνεῦμα, στὰ ὁποῖα βαπτι­ζό­μεθα καὶ ἔτσι τελειούμεθα στὴν θεογνωσία, γι᾿ αὐτὸ στὴν θεία λει­τουργία καὶ στὰ ἄλλα ἱερὰ μυστήρια ἐκφωνοῦμε εὐλαβῶς καὶ φα­νε­ρῶς τὸ ὄνο­μα τοῦ Θεοῦ ἡμῶν λέγοντες· «Εὐλογημένη ἡ βα­σιλεία τοῦ Πατρὸς καὶ τοῦ Υἱοῦ καὶ τοῦ ἁγίου Πνεύ­ματος νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων». ᾿Αμήν.

Δημοσιεύσεις

Συμβολή, τ. 7, ὀκτ.-δεκέμ. 2004

᾿Εκκλησιολόγος, φ. 240, 3/3/2012