συμβολή

Διονυσίου ᾿Ανατολικιώτου

δρος μουσικολόγου-τυπικολόγου

πτυχ. κοινωνικῆς θεολογίας

symbole@mail.com

Σὲ προηγούμενο ἄρθρο εἶχε γίνει λόγος γιὰ τὴν ἀναγκαιότητα τῆς εὐταξίας στὴν ὀρθόδοξη λατρεία, γιὰ τὸ τυπικὸν τοῦ Γ. Βιολάκη (1888), ποὺ εἶναι τὸ ἰσχῦον καὶ σήμερα τυπικό, καὶ γιὰ τὴν ἰδιαίτερη εὐθύνη ποὺ ἔχει ὁ ἱερεὺς νὰ ἐπιβλέπῃ τὴν διατήρησι τῆς σωστῆς τάξεως καὶ νὰ ῥυθμίζῃ μὲ διάκρισι ὅσα σημεῖα χρειάζονται κάποια διευθέτησι, πάντοτε βεβαίως μὲ σκοπὸ τὴν τήρησι τοῦ ὀρθοῦ τυπικοῦ καὶ ὄχι τὴν κατάλυσί του.  τὸ τυπικὸ ὅμως ἀπευθύνεται στὸ μεγαλείτερο μέρος του στοὺς ψάλτες (σὲ ποσοστὸ ἄνω τοῦ 80%) καὶ ὄχι στοὺς ἱερεῖς.  ἀσφαλῶς δὲν εἶναι δυνατὸν κατὰ τὴν ὥρα τῆς προσκομιδῆς ἢ σὲ ἑόρτιους ἑσπερινοὺς καὶ ὄρθρους, μὲ συλλείτουργα ἢ καὶ ἀρχιερατικὲς χοροστα­σίες, ὁ ἱερεὺς νὰ ἐγκαταλείπῃ τὰ δικά του καθήκοντα, γιὰ νὰ ἀσχοληθῇ μὲ τὰ ἀπόστιχα ἢ τοὺς κανόνες καὶ τοὺς αἴνους.  ἐξάλλου δὲν εἶναι ὑποχρεωμένος ἕνας ἱερεὺς νὰ ξέρῃ ὅλες τὶς λεπτομέρειες τοῦ Τυπικοῦ, εἰδικὰ γιὰ θέματα ποὺ δὲν τὸν ἀφοροῦν, ἀφοῦ δὲν εἶναι ἀπαραίτητο οὔτε καὶ δυνατὸν κάθε ἱερεὺς νὰ ἔχῃ δια­τε­λέσῃ πρῶτα καὶ ψάλτης γιὰ ἕνα ἱκανὸ διάστημα.  γιὰ νὰ μὴ δοθῇ λοιπὸν ἡ ἐντύπωσι ὅτι ὑπάρχει μονομέρεια ἐκ μέρους μας καὶ ὅτι ἐπιρρίπτουμε ὅλες τὶς εὐθῦνες ἀποκλειστικῶς στὸν ἱερέα, στὸ παρὸν θὰ δοῦμε τὴν εὐθύνη τῶν ψαλτῶν ἔναντι τοῦ τυπικοῦ.

῾Η ψαλμῳδία στὸν ναὸ εἶναι ἕνα ἱερὸ διακόνημα.  ὁ ἱεροψάλτης ἐκπροσωπεῖ τὸν λαὸ στὸν διάλογό του μὲ τὸν ἱερέα καὶ ἀπαντᾷ ἀντὶ τοῦ λαοῦ καὶ ψάλλει ὅσα τροπάρια ἀνήκουν σ᾿ αὐτὸν κατὰ τὴν διάρκεια τῆς θείας λειτουργίας καὶ τῶν ἄλλων ἱερῶν τελετῶν.  μὲ τὴν ἔννοια αὐτὴ χωρὶς ψάλτη –δηλαδὴ χωρὶς ἕνα πρόσωπο ποὺ νὰ παρίσταται καὶ νὰ ἐκπροσωπῇ κατὰ τὴν ψαλμῳδία τὸν λαὸ– δὲν ἐπιτρέπεται ἡ τέλεσι τῆς θείας λειτουργίας.  ἐξάλλου καὶ ἡ στοιχειώδης εὐπρέπεια κατὰ τὴν ὥρα τῆς θείας λατρείας ἐπιβάλλει κάποιος ὑπεύθυνα καὶ ἐπάξια, κατὰ τὸ δυνατόν, νὰ ψάλλῃ τοὺς ἀνήκοντας στὸν λαὸ ὕμνους. (᾿Ιωάννου Φουν­τούλη, «᾿Απαντήσεις εἰς λειτουργικὰς ἀπορίας», ἀρ. 50 καὶ 190).

῾Η ἐξεύρεσι τῶν τροπαρίων ποὺ πρέπει νὰ ψαλοῦν στὶς διάφορες ἀκολουθίες δὲν εἶναι κατ᾿ ἀρχὰς ἁρμοδιότητα καὶ εὐ­θύνη τῶν ἱερέων ἀλλὰ τῶν ψαλτῶν.  οἱ ὁδηγίες τοῦ τυπικοῦ γιὰ τὰ τροπάρια ἀφοροῦν τοὺς ψάλτες καὶ ὄχι τοὺς ἱερεῖς.  ὁ ἱερεὺς θὰ πῇ τὶς συναπτές (ἐὰν δὲν ὑπάρχῃ διάκονος), τὶς εὐχὲς καὶ τὶς ἐκφωνήσεις, καὶ θὰ τελέσῃ ὅσα τοῦ ἀνήκουν.  τροπάρια, ἰδιόμελα, προσόμοια, ἀπολυτίκια, κανόνες καὶ λοιπὰ εἶναι τῶν ψαλτῶν.

Βε­βαίως εἶναι γνωστὸ ὅτι σὲ πολλὲς ἐνορίες δὲν ὑπάρχει ἐπάρκεια ψαλτῶν, ὁπότε ὁ ἱερεὺς ἀναγ­κά­ζεται νὰ τελέσῃ κάποιες ἀκολουθίες μόνος του ἢ μὲ τὴν συνδρομὴ ἁπλῶν πιστῶν ἐκ τοῦ ἐκκλησιάσματος, οἱ ὁποῖοι συχνὰ ἀγνοοῦν τὸ ἐκκλησιαστικὸ τυπικό, καὶ τότε ἀναλαμβάνει ὁ ἱερεὺς νὰ τοὺς καθοδηγῇ, χωρὶς ἴσως καὶ ὁ ἴδιος νὰ ἔχῃ τὴν ἐξειδικευμένη ἐμ­πειρία τοῦ ἀναλογίου, ὅπως ἕνας κανονικὸς ψάλτης.  οἱ μεγάλες ὅμως ἀκολουθίες λόγῳ ἀκριβῶς τοῦ μήκους των δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ τελε­σθοῦν μὲ τὸν ἱερέα μόνο του χωρὶς ἔμπειρο ψάλ­τη.

Πρέπει νὰ ἀναγνωρίσωμε ὅτι τὸ ἐπίσημον τυπικὸν τῆς ἐκκλησίας (τοῦ Γ. Βιο­λάκη) τυγχάνει σὲ κάποια σημεῖά του νὰ μὴν εἶναι ἰδιαίτερα σαφές, λόγῳ τῶν γενικῶν δια­τά­ξεων ποὺ περιέχει.  γι᾿ αὐτὸ στὰ Δίπτυχα τῆς ἐκκλησίας τῆς ῾Ελλάδος ὡρισμένες διατάξεις εἶναι ἀναλυτι­κώτερες καὶ πιὸ συγκεκριμένες· ἀναφέρεται ὁ ἦχος, ἡ ἀρχὴ τοῦ κάθε τροπαρίου, ἐνδεχομένως σὲ ποιό σημεῖο τοῦ λειτουργικοῦ βιβλίου ὑπάρ­χουν, καὶ λοιπά.  ἂν κάποιος παρὰ ταῦτα δὲν μπορῇ νὰ βρῇ τὰ τροπάρια ποὺ πρέπει νὰ ψαλοῦν, ση­μαίνει ὅτι μᾶλλον δὲν ἔχει πιάσει ποτὲ στὰ χέρια του τὰ βασικὰ βιβλία τοῦ ἀναλογίου καὶ δὲν ξέρει τί περιέχουν.  ἀλλὰ τότε δὲν φταίει τὸ Τυπικόν...  ἡ πεῖρα εἶναι συχνὰ πολύτιμος σύμβουλος στὴν κατανόησι τοῦ τυπικοῦ, ἀρκεῖ νὰ ἔχῃ κανεὶς ὀρθὲς καὶ ὄχι στρεβλὲς ἐμπειρίες.

᾿Απὸ τὸν ἱερέα ἀπαιτεῖται μία στοιχειώ­δης γνῶσι κά­ποιων βασικῶν πραγμάτων, ὅπως νὰ ξέρῃ τὴν χρῆσι τῶν ἀντι­κει­μέ­νων τοῦ ἱεροῦ, νὰ ξέρῃ τὰ περιεχόμενα καὶ τὴν χρῆσι τοῦ ἱερα­τικοῦ καὶ τοῦ εὐχο­λο­γίου, καὶ λοιπά.  ὁμοίως καὶ ὁ ψάλτης πρέπει νὰ ἔχῃ στοι­χειώδη γνῶσι τῆς προθεωρίας τοῦ τυπι­κοῦ Βιολάκη, νὰ γνωρίζῃ ἢ τοὐλάχιστον νὰ συμβουλεύεται τὶς γενικὲς τυπικὲς δια­τάξεις ποὺ δημο­σιεύονται κατ᾿ ἔτος στὴν ἀρχὴ τῶν Διπτύ­χων, νὰ ἔχῃ μία ἰδέα γιὰ τὸ περι­εχόμενο τῶν βιβλίων τοῦ ἀναλογίου (παρακλητική, μη­ναῖ­α, τριῴδιον κ.λπ.), ὥστε νὰ τὰ χρησιμοποιῇ σω­στά, νὰ προε­τοι­μάζεται ἐγκαίρως μελετῶντας τὸ τυπικὸ τῆς ἡμέ­ρας πρὶν ἀπὸ τὴν ἀκολουθία, καὶ λοιπά.   μόνον οἱ μουσικὲς γνώ­σεις καὶ ἱκανότητες δὲν εἶναι ἀρκετές, γιὰ νὰ θεωρηθῇ κάποιος ὡλο­κλη­ρω­μέ­νος ἐκκλησιαστικὸς ψάλ­της.

Ἂς συνοψίσωμε τὰ παραπάνω.

α΄) Γιὰ τὴν σωστὴ διεξαγωγὴ τῶν ἀκολουθιῶν ὁ ψάλτης εἶναι ἐξίσου ἀπα­ραίτητος μὲ τὸν ἱερέα.

β΄) ῾Ο ψάλτης δὲν μπορεῖ νὰ εἶναι ἕνα τυχαῖο πρόσωπο ἐκ τῶν ἐνο­ριτῶν, ἀλλὰ κάποιος ὑπεύθυνος, μὲ πεῖρα καὶ γνῶσι, ποὺ ἀπὸ πρὶν θὰ ἑ­τοιμά­ζεται κατάλληλα γιὰ τὴν ἀκολουθία.

γ΄) Μαζὶ μὲ τὶς μουσικὲς γνώσεις ὁ ψάλτης θὰ πρέπει νὰ διαθέτῃ καὶ ἐπαρκῆ γνῶσι τοῦ τυπικοῦ, ὥστε νὰ μπορῇ νὰ τὸ κατανοῇ καὶ νὰ τὸ χρησιμοποιῇ ὀρθά.

«᾿Εκκλησιολόγος», φ. 243, σάββατον 24/3/2012